MKB Technologiecluster "Pneumatische gereedschappen"

Transcriptie

1 TNO-rapport TNO-060-DTM MKB Technologiecluster "Pneumatische gereedschappen" Technical Sciences Van Mourik Broekmanweg XE Delft Postbus AA Delft T F infodesk@tno.nl Datum 6 februari 2012 Auteur(s) A.M.M. Moons Exemplaarnummer Oplage Aantal pagina's 26 (incl. bijlagen) Aantal bijlagen 1 Opdrachtgever TNO Corporate Staforganen Strategie en Planning T.a.v. de heer Drs. H.P. Drop Projectnaam Projectnummer /01.01 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan TNO

2 Samenvatting Dit MKB kennisoverdrachtproject Pneumatische gereedschappen is uitgevoerd met de volgende zes MKB bedrijven: Metaaltechniek, Cleansourcetechnologie, E.M.M. International B.V., Laco Handelsonderneming, GrassAir en Dukongo. De eerste vier genoemde bedrijven zijn leveranciers van pneumatische gereedschappen en afzuigsystemen. GrassAir en Dukongo zijn scheepsbouwers en daarmee gebruikers van pneumatische gereedschappen. Deze beide bedrijven zijn in dit project vertegenwoordigd door Peter Kanters (Verbetercoach Vijf*Beter) en Kees Halm (vertegenwoordiger FME-CWM en Koninklijke Metaalunie). In een tweede fase zijn de marktleiders van pneumatische gereedschappen Atlas Copco, Ingersoll Rand, Dotco en Dynabrade in dit project betrokken. Deze bedrijven werden vertegenwoordigd door hun verkooporganisaties in Nederland. In een derde fase zijn 20 producenten/leveranciers van pneumatische en elektrische gereedschappen benaderd. De kennis werd zowel mondeling als wel per mail, nieuwsbrief en internetsites gecommuniceerd. Er is door MKB bedrijf Cleansourcetechnologie een afzuigsysteem ontwikkeld voor vier typen haakse slijpers van Dotco en Ingersoll Rand op basis van een TNO prototype. De effectiviteit van deze stofvrije gereedschappen is gevalideerd door TNO en gerapporteerd middels een TNO Prestatietoets. Deze commerciële versies van de haakse slijpers worden momenteel door de KLM gebruikt bij het vliegtuigonderhoud. Andere TNO prototype hebben (nog) niet geleid tot commerciële versies. Met name de marktleider Atlas Copco en ook Dynabrade hebben verschillende commerciële pneumatische gereedschappen voorzien van afzuigsystemen. Deze systemen zijn echter niet (objectief) getest op effectiviteit. Validatie met een TNO Prestatietoets of gelijkwaardig is commercieel niet verantwoord in de huidige markt. TNO ziet goede mogelijkheden voor de ontwikkeling van efficiënte afzuigsystemen voor een (grote) haakse slijper en de lastoorts. Voor deze beide gereedschappen zijn geen goede oplossingen beschikbaar. De markt herkent de problematiek van te hoge blootstellingen aan lasrook (en metaalstof). De kennisoverdracht betreffende stofvrije pneumatische en elektrische gereedschappen wordt ook gerealiseerd door een TNO Nieuwsbrief en de website tno.nl/stofvrijwerken.deze informatie is beschikbaar voor de Arbeidsinspectie, brancheverenigingen, werkgevers/werknemers en producenten/leveranciers.

3 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Inhoudsopgave 1 Inleiding Beschrijving projectplan Projectuitvoering Ontwikkeling van TNO prototypen naar commercieel gereedschap Inventarisatie / ontwikkeling commerciële pneumatische gereedschappen met afzuiging door marktleiders Validatie pneumatische haakse slijper (Atlas Copco) met stofafzuiging Vervolg, nieuwe initiatieven TNO Kennisoverdracht naar soortgelijke MKB bedrijven Kennisoverdracht naar brancheverenigingen en overheid Ondertekening Bijlage(n) A TNO Prestatietoets pneumatische haakse slijper

4 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 1 Inleiding TNO heeft in 2008 en 2009 in samenwerking met de KLM en de Koninklijke Luchtmacht diverse afzuigconcepten voor pneumatische gereedschappen (haakse slijpers, doorslijpers, oscillerende en bandschuurmachines) ontwikkeld. Doelstelling van deze innovaties was het minimaliseren van de concentraties kankerverwekkende stoffen tijdens het bewerken van chroomhoudende materialen. De door vliegtuigbouwer Boeing toegepaste primers op vliegtuigen bevatten het zeer schadelijke strontiumchromaat. De blootstelling van de werknemers aan het kankerverwekkende zeswaardig chroom was, getoetst aan de wettelijke grenswaarde (GSW TGG-15 min), onaanvaardbaar. De grenswaarde van 10 µg/m 3 als 15 minuutsgemiddelde werd tot wel 10 maal overschreden in de dagelijkse praktijk. TNO heeft goede prototypen ontwikkeld om stof- en chromaatvrij te (kunnen) werken. Het prototype voor de haakse pneumatische slijper is in 2009 (door)ontwikkeld tot een commercieel product. Het afzuigsysteem voor de haakse slijper wordt vanaf 2010 toegepast bij de KLM op honderden werkplekken. De andere prototypen (oscillerende schuurmachines, bandschuurmachine, doorslijper) zijn nog niet in productie genomen. Dit kennisoverdracht project heeft de volgende twee doelstellingen: - Kennisoverdracht naar (MKB)producenten om de TNO prototypen door te ontwikkelen naar commerciële pneumatisch gereedschappen met bronafzuiging. - De TNO kennis is ontwikkeld in de vliegtuigindustrie maar leent zich goed voor verbreding/overdracht naar andere markten zoals automotive/ metaal- /kunststofindustrie waar soortgelijke gereedschappen worden toegepast. Kennisoverdracht naar deze nieuwe markten is doelstelling twee van dit project.

5 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 2 Beschrijving projectplan Het werkplan heeft betrekking op het informeren en begeleiden van producenten van pneumatische gereedschappen om de beschikbare TNO prototypen te innoveren tot commerciële producenten. De twee scheepswerven zullen de belangen van de gebruikers waarborgen in het proces van productontwikkeling naar stofvrije gereedschappen. Als vervolgstap wordt een verbreding van de marktimpact nagestreefd door informatieverstrekking naar andere markten dan de vliegtuigindustrie. De nieuwe markten zijn de automotive en de metaalindustrie. In dit traject zullen de branche organisaties een actieve rol vervullen. Het project kent de volgende opbouw en fasen: Fase 0: Projectmanagement Projectmanagement, voortgangsrapportage en overleg met de projectpartners. Het project is in handen van een ervaren projectleider die ervaring heeft met de MKB branche. Hij bewaakt de in dit projectplan omschreven deliverables en budget in een maandelijks projectoverleg met de betrokken partijen. Fase 1: Kennisoverdracht specifiek (R&D) MKB bedrijven - Organisatie van bijeenkomsten met vertegenwoordigers van de vijf MKB producerende bedrijven, bespreking state-off-the-art oplossingen TNO en TNO prototypen en inventarisatie mogelijkheden om te komen tot innovatieve productontwikkeling door de MKB bedrijven. Toegelicht zal worden wat belangrijke ontwerpcriteria zijn voor deelcomponenten (gereedschappen) maar vooral welke ontwerpcriteria noodzakelijk zijn voor een effectief stofafzuigsysteem (gereedschap, stofkap, stofzuiger/ filtersysteem). - Organisatie van bijeenkomsten met vertegenwoordigers van de branche organisaties FME-CWM en Metaalunie (als vertegenwoordigers van de gebruikers). Hierbij dienen deze organisaties aan te geven waar de bottlenecks zich bevinden van het stofvrij werken in de verschillende branches. - Implementatie van een selectie van goede oplossingen (getoetst d.m.v. een TNO Prestatietoets) op kleine schaal bij de betrokken MKB werkgevers. Deliverables: 1. Verslag van deze bijeenkomsten. Presentaties van TNO concepten/ prototypen en TNO pilot bij eindgebruiker (KLM) (deliverables TNO). 2. Overzicht State of the Art bij betrokken MKB bedrijven (deliverable MKB). 3. Overzicht (mogelijke) innovaties met betrekking tot gereedschappen en integrale beheerssystemen in samenwerking met R&D van MKB (deliverable MKB). 4. Opstellen marktplan door MKB-ers om haakse slijper (KLM) ook in de automotive/metaal/kunststofindustrie te introduceren (deliverable MKB). 5. Kennis vertalen naar feitelijke productontwikkeling voor schuurmachines (deliverable MKB).

6 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Fase 2: Kennisoverdracht naar soortgelijke MKB bedrijven (20 stuks) - Organisatie van twee bijeenkomsten met vertegenwoordigers van 20 MKB (soortgelijke) bedrijven. De kennis (gezamenlijk) verkregen in fase 1 zal in deze fase 2 worden gecommuniceerd met de 20 MKB bedrijven. - Deze kennisoverdracht kan worden ondersteund door een bezoek aan één van de MKB werkgevers met een demo goede praktijken Deliverables TNO: 6. Verslag van deze twee bijeenkomsten. 7. Organisatie van een demo bijeenkomst met 20 MKB bedrijven bij een producent of gebruiker (KLM) Fase 3: Kennisoverdracht via demo s - In deze fase zal een specifieke TNO website worden ingericht met toegang voor MKB, producenten, branche organisaties, Arbeidsinspectie en andere belanghebbenden. - Bij TNO zullen de betrokken gereedschappen en prototypen worden geëxposeerd op een demo werkplek. Deliverables TNO: 8. Opzetten website, demoruimte 9. Opzetten websites MKB bedrijven Fase 4: Kennisoverdracht naar leden branche organisaties (gebruikers) en de overheid (Ministeries/ Arbeidsinspectie) Informeren leden brancheverenigingen (gebruikers gereedschappen) over Stand der Techniek. Dit zal op verschillende manieren worden gerealiseerd. Enerzijds door nieuwsbrieven en magazines van de betreffende branche organisaties (voorbeelden Nieuwsbrief FME actueel en Magazine Technologische Industrie e.a.) De branche vereniging FME heeft ook de mogelijkheid informatie onder leden te verspreiden door een netwerk (8 personen) van preventiemedewerkers. Deze personen zullen de bedrijven (mondeling) informeren over de ontwikkelingen en mogelijkheden. De FME, Metaalunie en vakbonden hebben een formeel overleg. Acties zullen in deze setting worden besproken en worden geïnitieerd. Het eerste overleg is gehouden op 16 april De informatie op de internetsite van TNO zal worden gelinkt met internetsites van de branche organisaties. Bewezen technologie zal door de branche organisaties/vakbonden worden opgenomen in de Arbocatalogus 5x beter. Deliverables branche organisaties: 8. Opzetten websites, informatieverspreiding via nieuwsbrieven en magazines 9. Inzetten netwerk van medewerkers bij verspreiding van kennis naar de leden van de branche organisaties.

7 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Fase 5: Rapportage en verspreiding van de resultaten In de rapportage zullen de NAW gegevens van de 7 direct betrokken MKB bedrijven worden vermeld. Daarnaast zullen 20 andere MKB bedrijven direct worden benaderd door TNO om de kennisoverdracht te realiseren. In AIDA termen: de 5 trekkende partijen worden geëvalueerd op de laatste A, de 20 overige partijen worden geëvalueerd op ten minste de eerste A.

8 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 3 Projectuitvoering In totaal zijn er zes bijeenkomsten georganiseerd met vertegenwoordigers van de betrokken MKB-bedrijven. De vergaderdata waren de volgende 5 juli, 7 juli, 15 augustus, 15 september, 20 oktober en 7 december Aan deze vergaderingen is deelgenomen door de volgende personen/ bedrijven. - Fokke Bronsema en Dirk van de Pol Kok (Metaaltechniek, Dotco, Dynabrade) - Peter ter Horst (Laco, Ingersoll Rand) - Ton de Groot (Atlas Copco) - Dick Both (Kroonint, Nilfisk Alto) - Frank van de Ven (Cleansourcetechnologies B.V.) - Peter de Roo (E.M.M. International B.V.) - Peter Kanters (Verbetercoach Vijf*Beter) - Kees Halm (FME-CWM en Koninklijke Metaalunie) De gebruikers GrassAir en Dukongo werden vertegenwoordigd door Peter Kanters verbetercoach van Vijf*Beter en Kees Halm als vertegenwoordiger van FME-CWM en de Koninklijke Metaalunie. De marktleiders van pneumatische gereedschappen zoals Atlas Copco, Ingersoll Rand, Dynabrade zijn ook bij dit overleg betrokken. Atlas Copco werd vertegenwoordigd door Ton de Groot, Dynabrade via Metaaltechniek (Fokke Bronsema) en Ingersoll Rand via Laco Handelsonderneming (Peter ter Horst). Tijdens de eerste vergadering is de volgende inhoudelijke lijn afgesproken: - Producenten ontwikkelen stofvrije pneumatische gereedschappen (eventueel in samenwerking met TNO) - Kwalitatieve beoordeling systemen (gereedschap, afzuigmodule, stofzuiger) middels TNO Prestatietoets of gelijkwaardig - Plaatsing getoetste stofvrije pneumatische gereedschappen op TNO website onder rubriek Metaal. - Kennisoverdracht naar gebruikers en anderen (overige producenten, overheid) Indien de gereedschappen in concurrentie beschikbaar komen op de markt (minimaal twee producenten), dan geldt Stand der Techniek. Gebruik in de dagelijkse praktijk is daarmee verplicht. Dit maakt handhaving door de inspecteurs van de Arbeidsinspectie mogelijk. 3.1 Ontwikkeling van TNO prototypen naar commercieel gereedschap Als start werden de ontwerpen en de ontwerpcriteria besproken van vier pneumatische gereedschappen door TNO ontwikkeld voor de vliegtuigindustrie. Deze prototypen zijn ontwikkeld in samenwerking met de KLM en de Koninklijke Luchtmacht. De bedoelde TNO prototypen (haakse slijper, schuurmachines en een bandschuurmachine) zijn weergegeven in onderstaande Figuur 1.

9 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Figuur 1. Prototypen pneumatische slijptol, bandschuurmachine en oscillerende schuurmachines. Deze prototypen zijn specifiek ontwikkeld voor het vliegtuigonderhoud. De haakse slijper is in 2010 en 2011 doorontwikkeld door Cleansourcetechnologies BV. Na een langdurige traject van circa een jaar wordt de commerciële versie nu op vele werkplekken bij de KLM gebruikt. In Figuur 2 is deze commerciële versie weergegeven. Figuur 2. Haakse slijper met afzuigsysteem Cleansourcetechnologies Naast een versie voor de Ingersoll Rand 2 en 3 inch haakse slijpers zijn er ook versies voor de 2 en 3 inch haakse slijpers van Dotco beschikbaar bij

10 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Cleansourcetechnologies. TNO heeft dit commerciële afzuigsysteem getest op effectiviteit in combinatie met een haakse slijper van Ingersoll Rand en een Nilfisk/Alto industriële stofzuiger. De resultaten zijn vermeld in de betreffende TNO Prestatietoets (zie Bijlage A). De haakse slijper functioneert erg goed. De blootstelling aan stof en zeswaardig chroom is gering en voldoet ruimschoots aan de huidige grenswaarde voor zeswaardig chroom. De combinatie van afzuiging via de onderzijde van de pad en de randafzuiging is zeer effectief. In vervolg op dit succesvolle traject zou de ontwikkeling van een afgezogen schuurmachine (en bandschuurmachine) worden geïnitieerd. Dit (vervolg)traject is (nog) niet gerealiseerd. 3.2 Inventarisatie / ontwikkeling commerciële pneumatische gereedschappen met afzuiging door marktleiders. In de bijeenkomsten met vertegenwoordigers van de marktleiders Atlas Copco, Dynabrade, Ingersoll Rand en Dotco werd duidelijk dat er de laatste jaren een respectabel aantal pneumatische gereedschappen met afzuigsystemen op de markt zijn gebracht. In de onderstaande Figuur 3 zijn hiervan een aantal voorbeelden weergegeven. Figuur 3. Commerciële pneumatische gereedschappen met afzuiging

11 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Op de websites van de Atlas Copco, Dynabrade, Dotco en Dynabrade is meer gedetailleerde informatie beschikbaar. Het verdient aanbeveling deze commerciële gereedschappen (objectief) te valideren. Dit is mogelijk door uitvoering van een TNO Prestatietoets. Volgens deze TNO methodiek dienen deze innovatieve stofvrije gereedschappen te worden getoetst aan de geldende wettelijke grenswaarden voor de blootstelling aan schadelijke stoffen op de werkplek (GSW TGG-8u). TNO verricht dit onderzoek onder Worst Case omstandigheden in de TNO Worst Case Room en rapporteert de resultaten in een TNO Prestatietoets. Dit traject is (vooralsnog) niet tot stand gekomen, onder andere om de volgende redenen: - Er worden (zeer) weinig gereedschappen verkocht met afzuiging. - De vraag naar stofvrije gereedschappen is Nederlands ; internationaal is er nog te weinig belangstelling. - Commercieel (op dit moment) dus onvoldoende interessant - Er is een enorm aanbod van verschillende typen pneumatische gereedschappen en dus moeten er veel (verschillende) afzuigsystemen worden ontwikkeld (en worden gevalideerd). En dat betekent dan hoge investeringskosten. 3.3 Validatie pneumatische haakse slijper (Atlas Copco) met stofafzuiging Een van de grootste veroorzakers van stof op de werkplek is de haakse slijper. De Atlas Copco haakse slijper type LSV 28 is getest in de TNO Worst Case Room. In de TNO Worst Case Room wordt een commercieel gereedschap getest onder Worst Case omstandigheden (hoge productie, kleine werkruimte en geringe ventilatie). De blootstelling van de werknemer aan de betreffende schadelijke stof (chroom, nikkel e.a.) tijdens (praktijk)werkzaamheden wordt vastgesteld en getoetst aan de huidige grenswaarden (GSW TGG-8u of GSW TGG-15min). Dit traject is voor twee gereedschappen (haakse slijper van Atlas Copco en een schuurmachine van Dynabrade) met afzuiging gestart. De haakse slijper voldeed niet aan de minimale eisen voor een TNO Prestatietoets. Ook de geteste schuurmachine voldoet niet aan de hoge eisen gesteld bij de bewerking van metaaloppervlakken voorzien van een chroomhoudende primer zoals in de vliegtuigindustrie gebruikelijk. Ook voor dit gereedschap kon geen TNO Prestatietoets worden opgesteld. In de vergaderingen ontstond in toenemende mate een vicieuze cirkel. TNO stelde zich op het standpunt dat het aanbod van stofvrije pneumatische gereedschappen met een objectieve kwalitatieve toets een noodzakelijke eerste stap is, dit op basis van eerdere ervaringen met soortgelijke trajecten. De producenten/ leveranciers zijn vooral op zoek naar zekerheden om de (noodzakelijke) investeringen te rechtvaardigen. Het was moeilijk om deze cirkel te doorbreken. Met de pneumatische haakse slijpers van Ingersoll Rand en Dotco is dit proces doorlopen. Met de overige TNO prototypen is dit vooralsnog niet gelukt.

12 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Als belangrijkste bottle necks worden genoemd: - Er is (momenteel) weinig vraag vanuit de markt (metaal) naar gereedschappen met afzuiging. - De markt van pneumatische (hand)gereedschappen is krimpende en de markt van elektrische (hand)gereedschappen is groeiende. - Er is een grote verscheidenheid aan pneumatische gereedschappen, deze alle voorzien van afzuigsystemen is kostbaar - De vliegtuigindustrie is een bijzondere markt en laat zich slecht vergelijken met de metaalindustrie of de automotive. - Er is geen dwingende wetgeving en vooral ook geen afdwingende Arbeidsinspectie. De metaalindustrie (werknemers, werkgevers) ervaart stof op de werkplek niet als een urgent probleem, met uitzondering van de volgende stofbronnen: o Lastoorts o Slijptol 3.4 Vervolg, nieuwe initiatieven TNO 2012 De producenten en leveranciers onderkennen het belang van stofvrije pneumatische gereedschappen. Naast TNO hebben ook zij de overtuiging dat dit zeker een ontwikkeling is die de komende jaren in belang zal toenemen. Echter op dit moment zit de markt op slot. Er is nauwelijks vraag van de gebruiker en mede daardoor zijn de producenten voorzichtig. Grootschalige ontwikkelingen zijn de komende jaren niet erg waarschijnlijk in de metaalindustrie. Toch is het aanbod van afzuigsystemen op pneumatische gereedschappen groeiende, met name Atlas Copco en Dynabrade hebben recent diverse gereedschappen met bronafzuiging op de markt gebracht. Een logische vervolgstap is het valideren van de effectiviteit van deze gereedschappen en de prestaties toetsen aan de huidige wettelijke grenswaarden. De TNO Prestatietoets (of gelijkwaardig) is hiervoor een geschikt instrument maar commercieel (nog) niet interessant. TNO zal de ontwikkelingen in de metaalindustrie blijven volgen en waar mogelijk initiatieven nemen om het aanbod en gebruik van pneumatische en elektrische StofVrijeGereedschappen te stimuleren. Zowel voor de grotere slijptol als de lastoorts zijn geen goede beheersmaatregelen beschikbaar. De komende jaren wil TNO een rol spelen in de ontwikkeling van de juiste (afzuig)voorzieningen. TNO heeft enkele jaren geleden meerdere mogelijke concepten voor bronafzuiging op lastoortsen ontwikkeld. Een voorbeeld is schematisch weergegeven in de onderstaande Figuur 4.

13 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Figuur 4. Inverse lastoorts. Een lastoorts met bronafzuiging lijkt een kansrijke optie. Echter tijdens het lasproces moet inert schermgas worden toegevoerd om oxidatie van de las te voorkomen. Dit schermgas wordt rondom de lasdraad toegevoerd. De afzuiging en de toevoer van inert schermgas moeten optimaal op elkaar worden afgestemd. Een idee is de omkering van de toevoer van het schermgas en de afvoer (afzuiging) van de lasrook, de zogenaamde inverse lastoorts. Dit betekent waarschijnlijk essentiële aanpassingen van het huidige ontwerp van de lastoortsen. Deze optie is naar verwachting het meest effectief, maar ook het moeilijkst te realiseren. De producenten van lastoortsen zullen deze inverse lastoorts met de nodige terughoudendheid benaderen. TNO zal initiatieven starten om de haalbaarheid van meerdere opties te onderzoeken. Een tweede traject is de ontwikkeling van een effectief afzuigsysteem op een haakse slijper (125 mm). De eerdere ontwikkelde prototypen voor de 2 en 3 inch haakse slijpers voor de vliegtuigindustrie kunnen hierbij als voorbeeld dienen. De wettelijke grenswaarde voor lasrook en slijpstof is de laatste jaren steeds aangescherpt. Dit biedt kansen voor de commercie.

14 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 4 Kennisoverdracht naar soortgelijke MKB bedrijven In eerste instantie is voor de kennisoverdracht naar andere (MKB) bedrijven, zoals eerder aangegeven, gekozen voor enkele marktleiders van pneumatische gereedschappen. Atlas Copco, Ingersoll Rand, Dotco en Dynabrade toonden interesse in dit project. De meeste contacten verliepen via hun (MKB) importeurs in Nederland. In het oorspronkelijke projectplan werd voor deze kennisoverdracht naar andere MKB bedrijven een belangrijke rol voorzien voor de twee branche organisaties FME-CWM en de Koninklijke Metaalunie. Deze twee branche organisaties vertegenwoordigen een zeer groot aantal producenten en ook een groot aantal gebruikers (metaalindustrie, scheepsvaart e.a.). Gezamenlijk kunnen zij een belangrijke gidsfunctie en voortrekkersrol vervullen bij het (door)ontwikkelen, implementeren en vercommercialiseren van de bedoelde pneumatische gereedschappen voorzien van bronafzuiging. Via hun gebruikelijke kanalen kunnen de twee betrokken brancheverenigingen hun leden benaderen over het thema stofvrije pneumatische gereedschappen. De FME-CWM heeft ook de mogelijkheid om via hun Verbetercoach Peter Kanters door persoonlijk contact bedrijven aan te spreken en te informeren over de mogelijkheden van stofvrije pneumatische gereedschappen. Uiteindelijk is gekozen voor kennisoverdracht naar: - producenten (marktleiders) van pneumatische gereedschappen (slijptol, schuurmachines etc.). - producenten van soortgelijke elektrische gereedschappen (slijptol, schuurmachines etc.). De kennisoverdracht vindt plaats door zowel mondelinge communicatie als wel via de website Op deze website zijn in de vorm van PDFfiles stofvrije oplossingen voor gereedschappen en processen vermeld. Deze website is onderverdeeld in drie industriële sectoren namelijk: Bouw, Hout en Metaal. De kennisoverdracht (tweede fase) is uitgevoerd naar de bedrijven vermeld in de onderstaande Tabel 1.

15 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 Tabel 1. Overzicht producenten/ leveranciers van elektrische/ pneumatische (hand)gereedschappen Bedrijf Adres Postcode/ Plaats Telefoon Contactpersoon Adamas Aartsedijkweg LE / Maasdijk Danny van der Zwan Atlas Copco Merwedeweg LG / ZWIJNDRECHT Black & Decker Joulehof AB / BERGEN OP Christine Cornette Benelux (DeWalt) ZOOM Bosch Konijnenberg BD / BREDA Stef Hendriks/ Henrike Hitzer Carat Nikkelstraat AB / BREDA Mark Peters Clipper/ Norton Decovan Boomsesteenweg B-2610 Wilrijk / +32(0) Jan Meyvis Machines (Pullman Ermator) 690 ANTWERPEN Dustco Benelux BV Handelsweg JG / VORDEN M. Bergenhenegouwen / Fred Koolhaas Equi Nederland Postbus HH / TIEL Mevr. J.W. Hensbergen B.V. (Starmix) Festool B.V. Coenecoop PW / Nobert Baetens WADDINXVEEN Ferm B.V. Lingenstraat PM / ZWOLLE Mevr. J.A. Bakker-van Ingen Flex Tools B.V. Toekomstlaan 2-4 B-2200 / HERENTALS E. Hodister BELGIE Hilti Nederland Leeuwenhoekstraat 2652 XL / BERKEL EN Herbert ten Zijthoff B.V. 4 RODENRIJS Hitachi Power Brabanthaven PJ / NIEUWEGEIN G. Lamberts Tools ITW (Spit) Rendementsweg SK / MIJDRECHT Xander van der Beek Klop Gezellenstraat RD / NIJKERK Henk Klop Innovations B.V. (Arbo-Tech) Makita Park Forum HK / EINDHOVEN Danny de Bont Nederland Metabo Keulschevaart MX / BREUKELEN Enno Riemersma Nederland Numatic International Vennootsweg CG / ALPHEN AD RIJN Frans Veendorp/ Samart Prins B.V. Panasonic Europalaan BC / B. van Deinum Netherlands B.V. s-hertogenbosch Protool B.V. Coenecoop 2G 2741 PG / Rob de Koning WADDINXVEEN Rotterdams Handels Huis (Fein) Wagenmakerstraat BD / RIDDERKERK J. van Herk

16 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 SKIL Europe Konijnenberg BD / BREDA Jan Trommelen B.V. TTI Benelux Toermalijnring 3316 LC / DORDRECHT N. Kesseling (Milwaukee) 1112 Van Dulst Postbus AD / KRIMPEN AD W. de Pater Techniek (Duss) IJSSEL Verhagen Hoge Rijndijk AG / LEIDEN Patrick Le Maitre

17 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 5 Kennisoverdracht naar brancheverenigingen en overheid Over de kennisoverdracht naar de twee genoemde brancheverenigingen is reeds eerder in dit rapport gesproken. Ook de overheid (Arbeidsinspectie) is geïnformeerd over de mogelijkheden van pneumatische en elektrische gereedschappen met afzuiging met betrekking tot het beperken van de blootstelling van de werknemers aan schadelijke stoffen. De Arbeidsinspectie is geïnformeerd over deze innovatieve systemen door persoonlijk contact met beleidspersonen en inspecteurs van de Arbeidsinspectie en ook via de TNO-website tno.nl/stofvrijwerken. Op deze website worden in de vermelde TNO Prestatietoetsen de (werkelijke) prestaties van de betreffende commerciële gereedschappen vastgelegd. Deze informatie wordt door de inspecteurs van de Arbeidsinspectie gebruikt bij hun handhavingsbeleid. Citaat TNO Prestatietoets: Voor deze kennisoverdracht is ook een TNO Nieuwsbrief opgesteld. In deze nieuwsbrief worden nieuwe StofVrijeGereedschappen vermeld. Ook wordt verwezen naar de verschillende (achterliggende) informatie. Deze TNO Nieuwsbrief zal worden vermeld op de website tno.nl/stofvrijwerken en direct worden gecommuniceerd met de Arbeidsinspectie, branche organisaties en de producenten/ leveranciers. De basisinformatie van de prestatietoets (welke basisinformatie? Van de nieuwsbrief?) is weergegeven in het onderstaande voorbeeld van een TNO productblad.

18 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19

19 TNO-rapport TNO-060-DTM / 19 6 Ondertekening Delft, februari 2012 Drs. P.M. van Hoorik Afdelingshoofd A.M.M. Moons Auteur

20 TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 1/7 A TNO Prestatietoets pneumatische haakse slijper Samenvatting van onderzoek Prestatietoets Rapportnummer: Geldig tot: 31 december 2014 Pneumatische haakse slijpers (Ingersoll Rand, Dotco) met afzuigkap Cleansourcetechnologies en een Nilfisk/ Alto stofzuiger Opdrachtgever: Cleansourcetechnologies BV Postbus JB Eindhoven

21 TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 2/7 TNO richt zich de laatste jaren intensief op innovaties van gereedschappen, processen en werkplekinrichtingen in de industriële werkomgeving. De belangrijkste doelstelling is het realiseren van stofarme productieprocessen en middelen. Naast de bouwnijverheid zijn ook de metaalindustrie, de vliegtuigindustrie en de houtindustrie speerpunten voor product-/procesontwikkeling. In deze trajecten wordt samengewerkt met werkgeversorganisaties, vakbonden, overheid, werkgevers, werknemers en fabrikanten/producenten. TNO heeft een instrument ontwikkeld waarmee een proces/gereedschap wordt beoordeeld op functionaliteit in de praktijk. De bedoelde TNO Prestatietoets beschrijft innovatieve productieprocessen en productiemiddelen. Bij het gebruik van deze processen/gereedschappen zullen de relevante publieke/private grenswaarden van schadelijke stoffen (zoals kwartsstof, houtstof (hardhout), zeswaardig chroom en andere) in de dagelijkse praktijk in de ademzone van de werknemers niet worden overschreden. De Arbeidsinspectie heeft deze TNO Prestatietoets expliciet in hun interne Instructie Arbeidsinspectie opgenomen. Citaat: Indien u besluit om de werkzaamheden uit te voeren met de maatregelen zoals staan aangegeven in een TNO Prestatietoets zoals vermeld op de website van TNO ( beschouw ik de blootstelling als doeltreffend beheerst. Dit betekent voor de werkgevers dat zij éénduidig kunnen communiceren met de inspecteurs van de Arbeidsinspectie en er geen aanvullende blootstellingsmetingen behoeven te worden overlegd. De werkgevers en werknemers krijgen hiermee een objectief beoordelingsinstrument in handen voor een juiste afweging bij een komende investering. Ook innovatieve producenten/leveranciers van productieprocessen en middelen (gereedschappen) kunnen zich kwalitatief onderscheiden. Toetsingscriteria Primair wordt de blootstelling aan schadelijke stoffen in de ademzone van de werknemer op de werkplek beoordeeld. De volgende normen worden toegepast: - blootstelling aan betreffende stof: publieke/private Grenswaarde Stoffen op de Werkplek (GSW) (zie website Secundair dient een industriële stofzuiger bij het bewerken van hardhout en kwartshoudende materialen te voldoen aan classificatie M zoals beschreven in de IEC norm (2011). Projectomschrijving TNO Prestatietoets TNO heeft onderzoek verricht naar de emissie van zeswaardig chroom tijdens werkzaamheden met de pneumatische haakse slijpers van Ingersoll Rand en Dotco in combinatie met 2 inch en 3 inch schuurschijven. Een overzicht van de verschillende (combinaties van) producten wordt in onderstaande Tabel 1 vermeld.

22 TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 3/7 Specificaties haakse slijpers Ingersoll Rand type CIA200PGM en Dotco type 12S M6OH met stofafzuigsysteem Nilfisk Alto ATTIX 763-2M ED of ATTIX 763-2M ED XC. Tabel 1. Overzicht gereedschappen Haakse slijper Type Schuurpad Schuurschijf Ingersoll Rand GIA200PGM Saint-Gobain (2 inch) GIA200PGM Saint-Gobain (3 inch) Dotco 12S M6OH Saint-Gobain (2 inch) 12S M6OH Saint-Gobain (3 inch) S (2 inch) S (3 inch) S (2 inch) S (3 inch) In de onderstaande figuur zijn afgebeeld: de Ingersoll Rand haakse slijper met 2/3 inch pad en de Dotco haakse slijper met 2/3 inch pad. De stofafzuigmodule Nilfisk Alto bestaat uit een stofzuiger met een nominale capaciteit van circa 200 m 3 /uur, een meervoudig filtersysteem (filterefficiëntie 99,9 %, M classificatie), een automatisch filterreinigingssysteem, een Longopac-zakkensysteem en een minimaal flow detectiesysteem.

23 TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 4/7 Ingersoll Rand type CIA200PGM en Dotco type 12S M6OH met stofafzuigmodule Nilfisk Alto ATTIX 763-2M ED of ATTIX 763-2M ED XC In de Tabel 2 worden de technische gegevens van de haakse slijpers Ingersoll Rand en Dotco vermeld en in Tabel 3 de gegevens van de Nilfisk Alto stofzuigers. Tabel 2. Technische gegevens haakse slijper Ingersoll Rand en Dotco* Ingersoll Rand Dotco Spanning 230 V 36 V (accu) Nominaal opgenomen 720 W 720 W vermogen Slagenergie 2,6 J 2,6 J Gewicht 3,2 kg (exclusief stofafzuigmodule) 4,9 kg (exclusief stofafzuigmodule) Snelwisselsysteem voor TE-C (SDS +) of snelspanboorkop Optimaal boorbereik Ø mm Ø mm * Voor de volledige specificaties wordt verwezen naar de catalogi van Ingersoll Rand en Dotco.

24 TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 5/7 Tabel 3. Technische gegevens stofzuiger Nilfisk Alto typen ATTIX ED en ATTIX ED XC* ATTIX 763-2M ED ATTIX ED XC Luchtverplaatsing 216 m 3 /uur (onbelast) 432 m 3 /uur (onbelast) Onderdruk 23 kpa 23 kpa Vermogen (Pmax) 1500 W 2 * 1500 W Werkgeluidsniveau 57 DB(A) 67 DB(A) Afmetingen 605*580*1284 (l*b*h) (l*b*h) Gewicht 25 kg 30 kg Filterefficiëntie M-klasse ED M-klasse ED Elektrische aansluitwaarden 230 Volt / Hertz 230 Volt / Hertz * Voor de volledige specificaties wordt verwezen naar de catalogus van Nilfisk Alto. TNO Prestatietoets De belangrijkste specifieke testomstandigheden zijn vermeld in Tabel 4. Voor de specificaties van de drie testomstandigheden (Worst Case, Buitenlucht en Praktijktest) wordt verwezen naar de betreffende TNO rapportages. In de Tabel 4, 5 en 6 zijn de resultaten van de TNO Prestatietoets opgenomen. Tabel 4. Testomstandigheden Worst Case Bronsterkte: 0,60 m 2 plaatmateriaal per uur Materiaalsoort: aluminium platen Coating: zinkchromaat houdende primer Laagdikte coating: µm Verspreidingsrichting stof: loodrecht op afzuiging Snelheid verspaning: > 50 m/s. Compartimentering: semi volledig Borstel/ lamellensysteem: neen Afzuigcapaciteit stofzuiger: effectief 95 m 3 /uur voor 2 inch pad ; effectief 125 m 3 /uur voor 3 inch pad Filterrendement: 99,9 % (Klasse M volgens EN ) Reinigingsysteem stofzuiger: automatisch Lengte afzuigslang: 2,5 meter 36 mm en 8 meter 50 mm Diameter afzuigslang: 50 mm en 36 mm Inschakeltijd: 100 % van 8-urige werkdag Blootstellingstijd werknemer: 8-urige werkdag Tabel 5. Testomstandigheden Praktijk Bronsterkte: 0,72 m 2 plaatmateriaal per uur Materiaalsoort: aluminium platen Coating: strontiumchromaat houdende primer Laagdikte coating: µm Verspreidingsrichting stof: loodrecht op afzuiging Snelheid verspaning: > 50 m/s. Compartimentering: semi volledig Borstel/ lamellensysteem: neen Afzuigcapaciteit stofzuiger: effectief 125 m 3 /uur voor 2 inch pad; effectief 160 m 3 /uur voor 3 inch pad Filterrendement: 99,9 % (Klasse M volgens EN ) Reinigingsysteem stofzuiger: automatisch Lengte afzuigslang: 2 meter 38 mm en 10 meter 50 mm Diameter afzuigslang: 50 mm en 38 mm Inschakeltijd: 100 % van 8-urige werkdag Blootstellingstijd werknemer: 8-urige werkdag

25 Concentratie chroom(vi) [µg/m³] TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 6/7 Testresultaten Tabel 6. Testresultaten haakse slijpers Ingersoll Rand CA 200 en Dotco 12S Situatie Concentratie zeswaardig chroom in µg/m 3 Standaard zonder afzuiging GSW TGG-15 min (strontiumchromaat/ 10 12,0 Toetsing blootstelling aan GSW zeswaardig chroom zinkchromaat en/of 10,0 calciumchromaat) als Cr 8,0 6,0 Worst Case * Praktijk (KLM Hangaar 4) Uitblaas stofzuiger na filtering 0,59; 0,33; 0,58; < 0,14; 0,22; <0,17** < 0,16; < 0,19; < 0,20; < 0,18 *** 0,20 0,25 < 0,20 * Meting uitgevoerd in TNO Worst Case Room ** Ingersoll Rand CA 200, 2 en 3 inch pads *** Dotco 12S, 2 en 3 inch pads 4,0 2,0 0,0 0,34 0,18 0,23 0,20 Worst Case Worst Case Dotco Praktijk Ingersoll Uitblaas stofzuiger Ingersoll Rand Rand Blootstellingsniveau < grenswaarde Blootstellingsniveau >= grenswaarde Grenswaarde Conclusie De Ingersoll Rand en Dotco haakse slijpers (2 inch of 3 inch) met een FCT afzuigkapje in combinatie met Nifisk Alto ATTIX 763-2M ED stofzuiger voldoen bij een productie (blanco slijpen/schuren) van 0,6 m 2 plaatmateriaal per dag voorzien van een chromaathoudende primer aan de GSW TGG-15min van zeswaardig chroom (0,010 mg/m 3 ) bij normaal operationeel gebruik. In de onderstaande twee labels zijn de prestaties van respectievelijk het totale systeem en het stofzuigersysteem weergegeven. Groen geeft het verantwoord gebruik aan gedurende een aantal uren per werkdag gerelateerd aan een normale dagproductie. De genormeerde dagproductie voor een pneumatische haakse slijper/ schuurder is vastgesteld op circa 0,1 m 2 per uur. De chromaathoudende primer wordt hierbij volledig verwijderd. De industriële stofzuiger is beoordeeld op de aspecten: capaciteit, filterreiniging, recirculatie en stofopvang. De bijbehorende criteria zijn vermeld naast de afbeelding. Groen is de meest optimale kwalificatie.

26 TNO-rapport TNO-060-DTM Bijlage A 7/7 Zeswaardig chroom Stofzuiger inclusief afzuigkap en afzuigslangen In de norm IEC (International Electrotechnical Commission) is vermeld dat voor het bewerken van hardhout en kwartshoudende materialen minimaal een M-classificatie is vereist. De geteste Nilfisk Alto stofzuiger voldoet aan de M- classificatie. N.B. In deze test wordt geen uitspraak gedaan over het langdurig gebruik van stofzuigers.