Ondernemerschap in de zorg

Transcriptie

1 Ondernemerschap in de zorg N.G.L. Timmermans J. Meijaard H. Statema Zoetermeer, oktober

2 ISBN: Bestelnummer: A11 Prijs:,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 Ondernemerschap 7.1 Onderzoekskader: theorie ondernemerschap 7. Ondernemerschap in de zorg 9.3 Methodologie 11 3 Ondernemersrollen in de deelsectoren Thuiszorg 1 3. Verpleeg- en verzorgingstehuizen Gehandicaptenzorg 1 3. Huisartsen 3.5 Apothekers 3. Tandartsen 3.7 Diëtisten 3. Ziekenhuizen Welzijn, maatschappelijke dienstverlening 9 3. Geestelijke gezondheidszorg Verloskundigen Arbodiensten Fysiotherapeuten 35 Samenvatting en conclusies 37 Bijlagen I Referenties 1 II Telefonische enquête 3 3

4

5 1 Inleiding De kwaliteit en betaalbaarheid van de gezondheidszorg nu en in de toekomst zijn belangrijke onderwerpen in de politiek, het beleid en de praktijk. De afgelopen jaren is er veel veranderd in de zorgsector. Door de invoering van (deels gereguleerde) marktwerking is ondernemerschap in de gezondheidszorg steeds belangrijker geworden. Zorgaanbieders verzorgen mensen en maken ze beter, maar zorgaanbieders zijn ook steeds meer ondernemers, gericht op het herkennen en waarmaken van economische kansen, met knelpunten en 'stimuli' die veel lijken op die van ondernemers in andere sectoren. Voorliggend onderzoek is een vervolg op het EIM-rapport 'Ondernemen in de Zorg' (Prince et al., 5), waarin destijds een beeld werd geschetst van het ondernemerschap in de zorg. In dit rapport verfrissen wij de blik op het ondernemerschap in de zorg. Kenmerkend ondernemerschap in dertien deelsectoren van de zorgsector passeert de revue: hoe beoordelen ondernemers de ruimte om te ondernemen en hoe beoordelen zij de mogelijkheden voor het betreden van nieuwe markten, het introduceren van nieuwe concepten en het groeien en optimaliseren van hun 'bedrijf'? Hoe actief wordt er ingezet op bedrijfsmatig handelen en in hoeverre worden er risico's genomen? Dit rapport is bedoeld als discussiestuk omdat het thema ondernemerschap in de zorg nadere aandacht verdient. Dit rapport kent een eenvoudige indeling. Hoofdstuk beschrijft kort het onderzoekskader en geeft een typering van het ondernemerschap in de zorg. Hoofdstuk 3 geeft vervolgens een meer gedetailleerd beeld van het ondernemerschap in de diverse deelsectoren van de zorg. In Hoofdstuk worden (tot slot) conclusies getrokken. 5

6

7 Ondernemerschap.1 Onderzoekskader: theorie ondernemerschap Over ondernemen is in de loop der jaren veel geschreven in de economische literatuur. In de zorg is in vergelijking met de andere sectoren relatief weinig onderzoek verricht. Het ondernemen in de zorg is door de recente wijzigingen in het institutionele kader steeds belangrijker geworden. In het proefschrift van Putters (1) werd de zorgsector in Nederland eigenlijk voor het eerst in verband gebracht met ondernemerschap. Hierna volgden nog enkele onderzoeken naar het ondernemen in de zorgsector. Hieronder vallen onder meer Van Harten en Schuring (3), de beleidsnota's MKB-Nederland (3a en b), de brancherapporten van ING Medinet (a en b, 3a en b) en het rapport van Prince et al. (5). Iets recenter is ook door Bruins et al. (7) onderzoek gedaan naar de kansen, uitdagingen en ondernemerschap in de eerstelijnszorg. Ondernemers kunnen op verschillende manieren worden getypeerd. Ondernemers sturen bedrijven aan, nemen risico's, innoveren en zoeken nieuwe markten. Ondernemer creëren enerzijds evenwicht door goederen te verhandelen en vraag en aanbod te koppelen (arbitrage, Cantillon). Anderzijds verstoren zij evenwicht door vernieuwingen te doen en nieuwe markten te betreden of zelfs te creëren (creative destruction, Schumpeter). Van Harten en Schuring (3, p.1) hanteerden de volgende definitie voor ondernemers: 'Ondernemers zijn mensen die zelf bepalen welke producten en diensten zij aanbieden, aan wie ze die aanbieden en op welke wijze deze producten of diensten tot stand komen. Hun klanten kunnen vrij kiezen tussen aanbieders en er bestaat een directe koppeling tussen het leveren van diensten aan klanten en de geldelijke vergoeding, zodat een ondernemer aan zijn onderneming financiën of een andere vorm van zekerheid kan overhouden.' In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de positie, de rollen en de taken van de ondernemer in de klassieke literatuur. Van Praag en De Wit () konden uit de literatuurstudie concluderen dat de volgende vier rollen van ondernemers in alle studies naar voren kwamen: manager, innovator, risiconemer en marktzoeker. In figuur 1 staan de vier ondernemersrollen schematisch weergegeven met de daarbij horende aspecten. 7

8 tabel 1 Rollen van ondernemers en de bijbehorende aspecten van ondernemen positie van de ondernemer in het economische rol van de ondernemer in auteur systeem een bedrijf taken van de ondernemer Cantillon arbitrageur die evenwicht geen mening arbitrage en risico's nemen bereikt Say coördinator van productie leider, manager en coör- toepassen van kennis, ex- en distributie dinator perimenteren (en inherent risico lopen) Marshall leverancier van producten werkgever, manager en controleren, verantwoor- en als bijproduct innova- coördinator delijkheid nemen en ri- tie en vooruitgang sico's lopen Schumpeter creatieve vernietiger van evenwicht, groeimotor diegene die nieuwe combinaties uitvoert winstmogelijkheden zoeken, doelen opstellen, en introduceren van nieuwe combinaties Knight drager van onzekerheid, verantwoordelijke voor op zich nemen van het on- oorzaak van vooruitgang richting, controle en be- verzekerbare bedrijfsrisico sluiten, telkens als er onzekerheid is Kirzner agent die tendens naar nemer van beslissingen ontdekken en exploiteren evenwicht veroorzaakt van winstmogelijkheden (maar nooit bereikt) Bron: Prince et al. (5) p. 1, oorspronkelijk Van Praag (199), p figuur 1 Rollen van ondernemen en de bijbehorende aspecten van ondernemen Manager: bedrijfsmatig handelen Innovator: nieuwe dingen doen of bestaande dingen anders doen - nieuwe producten/diensten - nieuwe processen/technieken - nieuwe (samenwerkings)vormen van dienstverlening - nieuwe interne organisatie Risiconemer: voor eigen rekening en risico zaken doen - management en besturing - bedrijfsvisie en -doelen - beheersinstrumenten - efficiencyverhoging/ bedrijfsprocessen optimaliseren - kostenbeheersing - HRM-beleid - samenwerking Onder- nemen - starten/stoppen - contractvrijheid - winst behalen - investeren - nieuwe producten/diensten marktonderzoek - nieuwe processen/technieken concurreren - nieuwe (samenwerkings)vormen van proces afstemmen op klant - dienstverlening kwaliteitszorg en klanttevredenheid - nieuwe interne organisatie marketing Marktzoeker: ontdekken en benutten van marktmogelijkheden Bron: EIM (5).

9 . Ondernemerschap in de zorg..1 Omvang zorgsector De zorgsector in Nederland is een belangrijk onderdeel van de Nederlandse economie. De totale uitgaven aan de zorg zijn van tot gestegen van miljard tot 7 miljard euro (15% van het Bruto Binnenlands Product). In tabel staan de totale uitgaven aan zorg per categorie weergegeven. Bijna procent van de totale uitgaven aan zorg wordt besteed aan gezondheidszorg. Binnen de groep gezondheidszorg hebben ziekenhuizen en specialistenpraktijken verreweg het grootste aandeel (5%). Binnen de welzijnszorg zijn de uitgaven aan ouderenzorg het grootst, namelijk 13 miljard. Ook de welzijnszorg heeft een reëel aandeel in de zorgsector. Ook in de totale werkgelegenheid heeft de zorgsector een aanzienlijk belang van 1 procent. In totaal zijn er 1, miljoen personen werkzaam in de sector. tabel Uitgaven aan aanbieder van de zorg in miljarden euro's Uitgaven aan zorg naar categorieën zorgaanbieders * Aanbieders gezondheidszorg.97 Ziekenhuizen, specialistenpraktijken 1.97 Verstrekkers van geestelijke gezondheidszorg.1 Huisartsenpraktijken.9 Tandartsenpraktijken Paramedische en verloskundigenpraktijken 1.39 Gemeentelijke Gezondheidsdiensten ARBO en reïntegratie 1.11 Leveranciers van geneesmiddelen Leveranciers van therapeutische middelen.5 Verstrekkers van ondersteunende diensten 1.1 Overige verstrekkers van gezondheidszorg.333 Aanbieders welzijnszorg 7.31 Verstrekkers van ouderenzorg 13. Verstrekkers van gehandicaptenzorg.17 Verstrekkers van kinderopvang.933 Verstrekkers van jeugdzorg 1.1 Internaten 559 Sociaal-cultureel werk 1.3 Overige verstrekkers van welzijnszorg Beleids- en beheersorganisaties.39 Totale uitgaven zorg 7.3 * Voorlopige cijfers. Bron: CBS, gezondheid en zorg in cijfers 7. 9

10 .. De ondernemersrollen in de zorgsector In paragraaf.1 kwam naar voren dat vier ondernemersrollen bepalend zijn voor het ondernemerschap, namelijk de manager, de risiconemer, de marktzoeker en de innovator. Voor dit onderzoek naar ondernemerschap in de zorgsector wordt onderzocht hoe deze vier ondernemersrollen worden toegepast en in welke mate (intensiteit). Per ondernemersrol kan de intensiteit waarmee de rol uitgevoerd wordt sterk variëren. Het is niet per definitie positief of negatief wanneer een ondernemersrol met hoge of lage intensiteit wordt uitgevoerd. In een branche met relatief weinig dynamiek en kleine marges kan het noodzakelijk zijn om hoog in te zetten op kostenminimalisering, terwijl in een nieuwe markt het juist noodzakelijk is om intensief bezig te zijn met innovatie...3 Manager: beheersing van het bedrijfsproces De afgelopen jaren heeft de overheid in kleine stappen marktwerking geïntroduceerd in de zorgsector. Mede door de Wet Marktordening Gezondheidszorg en de Wet Tarieven Gezondheidszorg is de zorgsector overgegaan van een aanbodgestuurde markt naar een markt met meer (gereguleerde) marktwerking (Ministerie VWS 7). Aspecten als efficiency, kostenbeheersing en HRM-beleid zijn hierdoor veel belangrijker geworden dan voorheen. In het kader van bedrijfsprocessen is het interessant te onderzoeken hoe de ondernemers op deze verandering gereageerd hebben. De manier waarop een ondernemer invulling geeft aan de rol van manager kan sterk variëren in intensiteit. De manager streeft naar een goede beheersing van het bedrijfsproces. Ondernemers met een behoudende koers zijn bijvoorbeeld niet driftig op zoek naar verbeteringen. Deze ondernemers zorgen er voornamelijk voor dat de onderneming goed draait en blijft draaien. Er worden weinig activiteiten ondernomen op het gebied van verbetering en verandering. Een behoudende koers hoeft niet slecht te zijn, zeker niet voor een klein bedrijf. Sommige grote investeringen hebben een lange terugverdientijd waardoor een ondernemer tijdelijk geen grote veranderingen en uitdagingen aan kan gaan. Ook kunnen grote veranderingen bij een goed presterende onderneming wellicht minder noodzakelijk zijn dan bij een slecht draaiende onderneming. Ondernemers die intensiever met managen bezig zijn, gaan verder dan het goed draaiend houden van de onderneming. Deze managers doen aan kostenbeheersing, sturen op managementinformatie, proberen processen te verbeteren en zorgen ervoor dat het personeel zich verder ontwikkelt en groeit... Marktzoeker:verkenner van markten Vanwege de ingevoerde gereguleerde marktwerking in de zorg heeft markt- en klantgericht ondernemen meer aandacht gekregen. De ondernemer denkt en handelt naar de wensen van de klant. Er wordt klantgericht gewerkt en de ondernemer probeert met klant- en marktonderzoeken zijn product zo goed mogelijk op de klant af te stemmen en eventueel nieuwe markten te ontdekken. Voorheen werd de sector gekenmerkt door aanbodsturing. Door de marktwerking werd het belangrijk te weten wat de klant wil en daar zo goed mogelijk op in te spelen. De ondernemersrol marktzoeker kan op verschillende intensiteitsniveaus worden ingevuld. Ondernemers die deze rol met een lage intensiteit uitoefenen, zorgen er voornamelijk voor dat de onderneming goed draait en blijft draaien. Deze behoudende ondernemers ontplooien weinig activiteiten om te luisteren naar wat hun klanten willen en hoe daar eventueel via de producten en diensten beter op kan worden aangesloten. Ook gaan behoudende ondernemers veelal niet actief op zoek naar mogelijke verbeteringen aan producten en diensten. Ondernemers die de rol van marktzoeker actiever invullen sturen meer op de wen-

11 sen van de klant. Middelen die hiervoor veelal gehanteerd worden zijn markt- en klanttevredenheidsonderzoeken. Ook zorgt een actieve marktzoeker ervoor dat de klant voldoende geïnformeerd is over zijn producten...5 Innovator: brenger van vernieuwing Door de invoering van gereguleerde marktwerking en vraaggestuurd ondernemen in de zorgsector zijn er ook meer mogelijkheden ontstaan voor innovatie. De ondernemersrol innovatie staat voor verandering en vernieuwing. Binnen het domein van het introduceren van innovaties kan de intensiteit waarmee deze rol wordt uitgeoefend variëren. Een behoudende ondernemer op het gebied van innovatie zorgt er voornamelijk voor dat de onderneming goed draait en blijft draaien. Deze groep onderneemt weinig activiteiten op het gebied van innovatie en verandering en zal niet actief op zoek gaan naar nieuwe diensten of markten. Ook zullen de behoudende ondernemers niet snel reageren op innovaties van andere bedrijven. Ondernemers die zich intensiever met innovatie bezighouden, zoeken actief naar productinnovaties en nieuwe ontwikkelingen, en implementeren elders opgedane inspiratie op een goede en snelle manier... Risiconemer: durven te groeien Ten slotte wordt er vanuit risico-oogpunt gekeken naar de ondernemers in de zorg. Het nemen van risico houdt in dat de ondernemer voor eigen risico en rekening zaken doet. In het verleden was er weinig sprake van dynamiek en marktwerking binnen de zorg. Nu dit aan het toenemen is, zijn de ondernemers ook meer geneigd zich op te stellen als risiconemer. De rol risiconemer kan verschillend toegepast worden. Ondernemers in de zorg kunnen behoudend ondernemen of juist veel risico nemen. De behoudende ondernemers zijn risico-avers en zullen ervoor zorgen dat het bedrijf zo min mogelijk risico loopt. Deze ondernemers zullen nieuwe ontwikkelingen niet volgen wanneer er risico's aan verbonden zijn, zelfs niet als deze nieuwe ontwikkelingen het bedrijfsproces kunnen verbeteren. Bij de ondernemers die meer risico willen lopen kunnen ook twee groepen onderscheiden worden. Er zijn ondernemers die wel risico willen nemen als het ten goede komt aan de bedrijfsvoering, maar die nooit de continuïteit van het bedrijf op het spel zetten. Anderen zetten wel de continuïteit van het bedrijf op het spel in de zoektocht naar nieuwe producten, marktinnovaties en nieuwe oplossingen..3 Methodologie Binnen de zorgsector kunnen verschillen bestaan tussen de deelsectoren op het gebied van ondernemerschap. Een deelsector kan bijvoorbeeld buitengewoon innovatief zijn, terwijl in een andere deelsector het accent juist op kostenbeheersing ligt. Om meer inzicht te krijgen in de deelsectoren heeft EIM een ondernemersenquête uitgevoerd onder ondernemers in de zorgsector. Door het toekennen van een score aan een ondernemersrol per onderneming, kan bepaald worden met welke intensiteit ondernemers hun ondernemersrol uitoefenen. De ondernemersrol 'manager' is opgebouwd uit drie onderdelen, namelijk HRM, kostenbeheersing en het hebben van een missie, visie en strategie. Deze drie onderdelen bestaan vervolgens weer uit een aantal vragen. Het onderdeel HRM bestaat uit de volgende vijf deelvragen:1) Worden er regelmatig functioneringsgesprekken gehouden? ) Worden er werkafspraken gemaakt? 3) Vindt er coaching plaats? ) Is er een opleidingsplan voor het personeel opgesteld? en 5) Is 11

12 er een HRM-specialist in dienst? Een ondernemer die alle vijf HRM-vragen bevestigend heeft beantwoord krijgt punten. Het onderdeel kostenbeheersing is opgebouwd uit vier deelvragen: 1) Is de onderneming actief op zoek naar samenwerkingsverbanden? ) Wordt er gebruik gemaakt van ICT-toepassingen? 3) Wordt er gebruik gemaakt van databasesystemen? ) Worden bij aankopen en investeringen meerdere offertes aangevraagd? Ook bij het onderdeel kostenbeheersing kan een ondernemer maximaal punten scoren. Bij het derde onderdeel van de rol 'manager' wordt gevraagd of de onderneming een missie, visie en/of strategie heeft. Ook bij dit onderdeel zijn maximaal punten te behalen. Vervolgens wordt de managersscore berekend door per onderneming het gemiddelde te berekenen van de HRM-score, de kostenbeheersingsscore en de missie-, visie- en strategiescore. Hoe hoger de managersscore, des te intensiever is de ondernemer bezig op het gebied van management. De ondernemersrol 'marktzoeker' bestaat uit onderdelen die alle vier,5 punten op kunnen leveren bij een bevestigend antwoord. Voor deze ondernemersrol worden de volgende vragen gesteld: 1) Doet u marktonderzoek? ) Besteedt u aandacht aan marketing? 3) Voert u weleens een klanttevredenheidsonderzoek uit? ) Kijkt uw onderneming ook naar kansen in andere markten? Net als bij de marktzoeker kan de ondernemer bij de rol van innovator maximaal punten scoren die verdeeld zijn over vier deelvragen: 1) Doet uw onderneming wel eens iets dat nieuw is voor het bedrijf? ) Doet uw onderneming wel eens iets dat nieuw is voor de branche? 3) Doet uw onderneming wel eens iets dat nieuw is voor Nederland? ) Beschouwt u uw onderneming als pionier? Verder is per onderneming een score bepaald voor het nemen van risico's. Een onderneming die wel eens risico's neemt waarmee de continuïteit van het bedrijf op het spel gezet wordt, krijgt 5 punten. Verder kan een onderneming waarin relatief veel eigen vermogen is geïnvesteerd als risicozoekend gezien worden. De ondernemer loopt buiten de onzekere inkomsten ook het risico veel van de eigen middelen te verliezen. Een onderneming met 5% eigen vermogen krijgt een score van,5 en een onderneming die volledig gefinancierd is met eigen vermogen 5. Tot slot is de ondernemers gevraagd een oordeel te geven over het ondernemersklimaat. Het klimaat kan als slecht ( punten), matig ( punten), (voldoende ( punten), goed ( punten) en als zeer goed ( punten) worden beoordeeld. 1

13 3 Ondernemersrollen in de deelsectoren Gemiddeld voor de hele sector werd het ondernemersklimaat als bijna voldoende ervaren met een score van 5,3. Veel genoemde knelpunten zijn het financieringsstelsel met de zorgverzekeraars, de vaste tarieven en de als erg streng ervaren regelgeving van de overheid. Wel overheerst het gevoel dat het ondernemersklimaat de laatste jaren steeds beter wordt als gevolg van nieuw overheidsbeleid. De rol van risiconemer is over het algemeen zeer behoudend. De ondernemers in de zorgsector nemen relatief weinig risico en zien zichzelf op de eerste plaats als instelling die mensen beter maakt. Het ondernemerschap, het maken van winsten en het doen van innovaties komen veelal op de tweede plaats. Dat is ook te zien bij de intensiteit van het innoveren en het marktzoekgedrag. Wel is enige voorzichtigheid geboden bij deze resultaten. De vijf onderdelen kunnen elkaar namelijk beïnvloeden. Een ondernemer in de zorgsector kan erg behoudend zijn omdat hij dat gewend is, maar wellicht speelt het slechte ondernemersklimaat ook een rol. In een minder goed ondernemersklimaat zal een ondernemer wellicht minder risico's willen en durven nemen. Ook is het mogelijk dat een ondernemer zich wel innovatief en marktgericht wil ontplooien, maar dat hij wordt tegengehouden door de wet- en regelgeving. De ondernemersrol manager wordt vrij intensief uitgevoerd met een gemiddelde score van. Vanwege de marktwerking en het financieringsstelsel is het van belang om de kosten zo laag mogelijk te houden om kostendekkend te zijn. Ook het verkrijgen en behouden van personeel is in een periode van een krappe arbeidsmarkt cruciaal voor een goede bedrijfsvoering. De grotere zorgondernemingen hebben ook veelal een HRMspecialist in dienst. De gemiddelde scores van de deelsectoren in de zorg zijn weergegeven in figuur. figuur Ondernemersrollen in de zorgsector* * Gemiddelde waarden van de geïnterviewde ondernemingen. Een ondernemersrol kan een waarde hebben tussen en. Bron: EIM,. 13

14 3.1 Thuiszorg In de thuiszorg wordt door de ondernemers aangegeven dat de invoering van marktwerking zorgt voor meer ruimte. Wel vinden de ondernemers het moeilijk om de wijzigingen in de regelgeving uit te voeren. Vanuit de brancheorganisatie wordt verder gewezen op het personeelstekort en het onder druk komen staan van de prijzen. Het ondernemersklimaat wordt door twee ondernemers als slecht beoordeeld en door één ondernemer als goed. Het is opvallend dat de kleinste ondernemer ( werkzame personen) het ondernemersklimaat goed noemt en dat de grotere ondernemingen het klimaat als matig beoordelen. De twee ondernemers die het klimaat als matig beoordeelden, gaven aan dat de marktwerking verbeterd kan worden, dat de administratieve lasten hoog zijn en dat de overheid geen duidelijke visie had. Het beeld van de ondernemers komt overeen met het beeld van de branchevereniging Branchebelang Thuiszorg Nederland. De branchevereniging gaf in het interview aan dat er te veel regelgeving is en een te beperkte cliëntkeuze. Op het gebied van management scoren de twee grote ondernemingen in de thuiszorg erg hoog. De kleinere onderneming vervult deze ondernemersrol duidelijk minder intensief en wellicht is het voor kleinere ondernemers ook minder noodzakelijk. Voor een kleine onderneming is het bijvoorbeeld niet altijd noodzakelijk om een HRM-specialist in dienst te hebben of een opleidingsplan voor medewerkers op te stellen. Op het gebied van kostenbeheersing zijn alle drie de ondernemers in de thuiszorg actief te noemen. Alle drie de ondernemingen vragen meerdere offertes aan en maken gebruik van databasesystemen. Het actief zoeken naar samenwerkingsverbanden wordt alleen door de twee grote ondernemers gedaan. Twee van de drie ondernemingen in de thuiszorg hadden een missie en visie vastgelegd. Van deze twee ondernemingen werd de missie en visie door slechts één onderneming regelmatig geüpdatet. Het argument om de missie en visie niet aan te passen was 'omdat hij nog voldoet'. Van de drie ondervraagde ondernemingen had slechts één onderneming een strategie vastgelegd, namelijk de grootste onderneming. Op het gebied van marktzoekgedrag blijken grote verschillen te bestaan tussen de bedrijven in de thuiszorg. De grootste onderneming, met werkzame personen, past alle kenmerken van een marktzoeker toe in de bedrijfsvoering. Deze onderneming is ook het meest veelzijdig in de diensten die zij aanbiedt. De twee andere ondernemingen voeren weliswaar ook klanttevredenheidsonderzoeken uit, maar doen geen marktonderzoek, hebben weinig aandacht voor marketing en kijken ook niet naar nieuwe kansen in andere markten. De drie ondervraagde ondernemingen in de thuiszorg doen allemaal wel eens iets dat nieuw is voor het bedrijf. De twee grotere bedrijven geven aan tevens innovaties te doen die nieuw zijn voor de branche. De grootste onderneming innoveert tevens op landelijk niveau en ziet zichzelf als pionier. Een voorbeeld van een innovatie op landelijk niveau is het afstemmen van het zorgaanbod naar specifieke doelgroepen zoals cultuur of taal. Ook op het gebied van het nemen van risico zijn grote verschillen te zien tussen de drie thuiszorgaanbieders. De grootste zorgaanbieder, die erg actief zoekt in nieuwe markten en zich erg inzet op het gebied van innovaties, blijkt ook relatief 1

15 veel risico's te nemen. De onderneming neemt in haar activiteiten risico's die de continuïteit van de onderneming op het spel zetten. Hiermee wijkt deze onderneming erg af van de zorgsector in het algemeen en ook van de twee andere zorgaanbieders in de thuiszorg waarvan de bedrijfsvoering risicomijdend te noemen is. figuur 3 Ondernemersrollen in de thuiszorg Huishoudhulp, intramurale en extramurale zorg, w oonvoorzieningen, jeugdgezondheidszorg, cursussen en w inkels voor thuiszorgproducten (w p ) Thuiszorg en huishoudelijke hulp (w p 35) Thuiszorg (w p ) Bron: EIM,. 15

16 3. Verpleeg- en verzorgingstehuizen De afgelopen jaar is het aantal personen dat woonachtig is in instellingen en tehuizen afgenomen. Er is een trend waarneembaar dat mensen langer thuis blijven wonen. Wel zijn de totale uitgaven aan verpleeg- en verzorgingstehuizen in deze periode gestegen 1. De ondernemers in deze branche geven aan dat het nieuwe financieringsstelsel grote invloed op het ondernemerschap heeft. Verder wordt aangegeven dat er een nieuw regime ontstaat van vastgoedhandelaren. Het ondernemersklimaat wordt door de drie ondervraagde ondernemingen slecht tot matig ervaren. Er wordt aangegeven dat de meeste managers in deze sector te weinig innovatief zijn en gevangen zitten in de strakke wetgeving. Verder verslechteren de bezuinigingen van de overheid het ondernemersklimaat en vinden cliënten de aangeboden zorg te vanzelfsprekend. De rol van manager wordt door de drie ondernemers in de verpleeg- en verzorgingstehuizen vrij actief ingevuld, wat overeenkomt met het algemene beeld in de zorgsector. Ook bij de verpleeg- en verzorgingstehuizen blijkt dat de grotere ondernemingen de rol van manager intensiever invullen dan de kleinere ondernemingen. De drie ondernemingen houden allen functioneringsgesprekken, maken werkafspraken, doen aan coaching en bieden opleidingstrajecten aan. Eén onderneming had een HRM-specialist in dienst. Ook besteden de ondernemers veel aandacht aan kostenbeheersing en hebben ze een missie en visie op het bedrijf vastgelegd. Op het gebied van marktzoeker hebben alle drie ondernemingen aangegeven op zoek te zijn naar kansen in andere markten. Klanttevredenheidsonderzoeken worden regelmatig uitgevoerd. Marktonderzoek wordt alleen gedaan door de kleinste onderneming (7 werkzame personen) die erg innovatief is en naar eigen zeggen grote risico's neemt. De ondernemers in de verpleeg- en verzorgingstehuizen zijn allen actief op het gebied van innovatie. Twee ondernemers hebben iets nieuws gedaan voor het bedrijf. Zo heeft één onderneming plannen voor het verhuren van woonruimte. Een andere onderneming zei een innovatie te hebben die nieuw voor Nederland is. Deze ondernemer heeft als eerste in Nederland ontwikkelde leefplannen op een nieuwe manier geïmplementeerd. Deze ondernemer ziet zichzelf ook als pionier. Qua risicoprofiel zijn er grote verschillen tussen de kleine innovatieve onderneming en de grotere ondernemingen. De kleinere onderneming is voor 95 procent gefinancierd uit vreemd vermogen en neemt nu en dan risico's waarmee de continuïteit van de onderneming op het spel gezet wordt. 1 CBS, bevolkingstrends, e kwartaal. 1

17 figuur Ondernemersrollen in de verpleeg- en verzorgingstehuizen Verpleging, dagbegeleiding, huishoudelijke hulp, intramurale thuiszorg (w p 7) Verpleging en verzorging (w p 35) Extramurale zorg (w p 7) Bron: EIM,. 17

18 3.3 Gehandicaptenzorg De uitgaven in de gehandicaptenzorg zijn van 5 tot en met aanzienlijk toegenomen, namelijk van 5, miljard euro tot 5,9 miljard euro. De sector gehandicaptenzorg is ook aan het veranderen. De ondernemingen gaan zich steeds meer toeleggen op dagbesteding. Ook de marktwerking, andere financiering van de zorg en veranderde regelgeving zorgen voor een ander ondernemersklimaat. Vanuit de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) wordt het ondernemersklimaat als matig beoordeeld. De ondernemers in de gehandicaptenzorg willen ondernemen en moeten dat ook van de overheid. Door de regelgeving ontbreekt veelal de ruimte voor ondernemerschap terwijl de risico's wel aanwezig zijn. Ook worden de administratieve lasten als hoog ervaren. Op de vraag hoe de ondernemers het ondernemersklimaat vinden wordt door de drie ondervraagde ondernemingen zeer verschillend geantwoord. De antwoorden varieerden van matig, via voldoende tot zelfs goed. De ondernemer die het klimaat als matig beoordeelde vond de overheid bureaucratisch en stroperig. De ondernemer die aangaf dat het klimaat goed te noemen is, gaf aan dat er goede afspraken met de zorgverzekeraars gemaakt zijn en dat ze zelfs activiteiten in andere regio's hebben opgezet. Op het gebied van management zijn de ondernemingen in de gehandicaptenzorg actief te noemen. De drie ondernemingen zijn actief op bijna alle aspecten van HRM en kostenbeheersing en hebben bovendien allen een missie, visie en strategie vastgelegd. Ook de rol van marktzoeker wordt intensief ingevuld door de ondervraagde ondernemers in de gehandicaptenzorg. Deze drie ondernemers scoren op dit gebied aanzienlijk hoger dan een gemiddelde onderneming in de zorgsector. Van de drie ondervraagde ondernemers in de gehandicaptenzorg zijn er twee actief bezig met innovatie. De innovatieve ondernemers hebben beiden iets nieuws voor Nederland gedaan. Eén ondernemer heeft medewerkers met een laptop op pad gestuurd om te onderzoeken of de dienstverlening verbeterd kan worden. Ook had de ondernemer plannen voor het verhuren van woonruimte. De verschillen in ondernemingsfinanciering zijn groot. Er zijn ondernemingen die vrijwel geheel met eigen vermogen gefinancierd zijn. Andere ondernemingen zijn juist vrijwel geheel met vreemd vermogen gefinancierd. De VGN schat dat de ondernemingen in de gehandicaptenzorg gemiddeld met 3% eigen vermogen gefinancierd zijn. Op het gebied van risico nemen zijn de ondervraagde ondernemers behoudend. Geen van de drie ondernemingen neemt risico's die de continuïteit van het bedrijf op het spel zetten. 1

19 figuur 5 Ondernemersrollen in de gehandicaptenzorg Assistentie voor Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen voor lichamelijk gehandicapten (w p ) Wonen en vrijetijdsbesteding verstandelijk gehandicapten. Wonen voor mensen met verstandelijke handicap (w p 3) Wonen, dagactiviteiten, en w erken voor mensen met een beperking (w p1) Bron: EIM,. 19

20 3. Huisartsen In 191 bezocht 9,7 procent van de bevolking minimaal één keer per jaar de huisarts. In de jaren negentig liep het percentage van de bevolking dat de dokter bezocht op tot 7 procent, om vervolgens in 5 weer af te nemen tot 73 procent. Rekening houdend met de veroudering was het aandeel van de bevolking dat minimaal één keer per jaar de huisarts bezocht in 5 slechts één procentpunt hoger dan in 191. Wel is er een verschuiving waarneembaar van huisbezoeken naar telefonische consulten (bron: CBS, Gezondheid en zorg in cijfers, pagina 3). In totaal bedroegen de uitgaven aan huisartsenzorg in,3 miljard euro. Het ondernemersklimaat wordt door ondernemers/huisartsen zeer verschillend beoordeeld. De ondernemer die het klimaat als onvoldoende beoordeelde gaf aan dat er praktisch geen marktwerking bestond door de vastgestelde budgetten van de overheid. De ondernemer die het klimaat als matig beoordeelde vond dat er weinig ruimte voor ondernemerschap was. Extra inspanningen worden namelijk niet beloond door het systeem van toegekende budgetten. De onderneming die het klimaat als goed beoordeelde was met 5 werknemers relatief groot voor de huisartsenbranche. Deze onderneming vond dat er een goede balans bestond tussen de steun en de lasten van de overheid. De ondernemers geven aan dat het ondernemersklimaat de afgelopen twee jaar sterk veranderd is. De ondernemer die het klimaat als goed beoordeelde, gaf wel aan dat het ondernemersklimaat de afgelopen twee jaar verslechterd is. Verder treedt er een verschuiving op van de eerste- naar de tweedelijnszorg. Tot slot merken de huisartsen dat het steeds drukker wordt door de vergrijzing. Hierdoor moeten meer taken gedelegeerd worden en is het ondernemerschap steeds belangrijker aan het worden. Twee van de drie ondernemingen in de huisartsensector zijn buitengewoon actief op het gebied van management. Met name ondernemingen met een grote verscheidenheid aan diensten en producten hechten veel belang aan het management en het in kaart brengen van de wensen van de klant. De ondernemer met de kleinste praktijk ( werkzame personen) biedt alleen huisartsenzorg aan en is duidelijk minder intensief bezig op het gebied van management. Men richt zich voornamelijk op het verlenen van gezondheidszorg. Ondernemers kijken naar kansen in andere markten. Er wordt gekeken naar de thuiszorg en eerstelijnspsychologie, maar ook naar mogelijkheden om taken van de tweedelijnszorg over te nemen en het opzetten van servicepunten in andere woonwijken. De ondernemingen doen ook aan marktonderzoek en klanttevredenheidsonderzoek. De kleinere huisartsenpraktijk die alleen huisartsenzorg aanbiedt, is niet actief op het gebied van marktzoekgedrag. Alle ondervraagde ondernemers in de huisartsenzorg zijn actief bezig met innovatie. Met name in de ketenzorg zijn nieuwe protocollen ontwikkeld. Verder is het bij een huisartsenpost mogelijk om via internet afspraken te maken, recepten aan te vragen en informatie in te winnen. Twee huisartsenposten hebben een innovatie ontwikkeld die ook nieuw voor Nederland was, namelijk de mogelijkheid bieden van een zwangerschapsecho en het ontwikkelen van een nieuw protocol. Op het gebied van het nemen van risico zijn de huisartsenondernemers vrij behoudend. Geen van de drie ondernemers zal risico's nemen waarmee de continuï-