hoofdstuk 4 Populariteit van de samenlevingsvormen

Transcriptie

1 hoofdstuk 4 Populariteit van de samenlevingsvormen

2

3 Inleiding Voordat de verschillende samenlevingsvormen die in de voorgaande hoofdstukken besproken werden aan een grondige vergelijkende analyse onderworpen worden, is het interessant om na te gaan hoe de verdeling tussen verschillende samenlevingsvormen er in het huidige maatschappijbeeld uitziet. Daarnaast is het ook belangrijk om na te gaan welke evolutie er gedurende de laatste decennia plaatsgevonden heeft met betrekking tot deze verschillende samenlevingsvormen. Aan de hand van de recentste cijfers die beschikbaar gesteld worden door de studiediensten van de Vlaamse en de federale overheid zullen we deze evoluties analyseren. Zo werd er onder andere gebruikgemaakt van de gegevens die gepubliceerd worden in de sociaaleconomische Monografie huishoudens en gezinnen in België, dat een analyse maakt van de samenstelling en de vorming van de huishoudens. De studie is voornamelijk gericht op de laatste twee decennia. De belangrijkste conclusie die uit deze periode gemaakt kan worden, is dat de nieuwe samenlevingsvormen van het wettelijke en het feitelijke samenwonen aan een stevige opmars bezig zijn. Vooral bij de jongere bevolkingscategorieën heeft dit ervoor gezorgd dat er geen sprake meer is van één klassiek gezinspatroon. Hieronder beginnen we met een blik op het verleden. We staan stil bij de twee demografische transities die gedurende de afgelopen eeuw het maatschappijbeeld grondig veranderd hebben. Vervolgens wordt toegelicht hoe het modale gezin in de huidige maatschappij samengesteld is. Dit zal aangetoond worden aan de hand van een aantal demografische cijfers. Vervolgens zal op basis van verschillende statistieken de afnemende populariteit van het huwelijk doorheen de afgelopen eeuw aangetoond worden. Hierbij zal ook aandacht besteed worden aan de evolutie van het aantal echtscheidingen. Ten slotte zal ook de evolutie van het aantal samenwonenden belicht worden. Hierbij zal ook de sociaaleconomische toestand van de samenwonenden bestudeerd worden. Populariteit van de samenlevingsvormen 73

4 1 Twee demografische transities Het is uiteraard een cliché, maar het blijft wel zo dat het gezin de bouwsteen van onze maatschappij vormt. Dit is nooit anders geweest en er zijn ook geen redenen om aan te nemen dat het niet zo zal blijven. Toch ondergaan de gezinnen een continue evolutie op basis van wijzigingen in het maatschappijbeeld. De Belgische demografische situatie tijdens de laatste 150 jaar kan opgedeeld worden in twee periodes. Tijdens deze periodes heeft de demografie evoluties doorgemaakt die een belangrijke invloed gehad hebben op de samenstelling van de gezinnen en op de samenlevingsvormen. Deze twee periodes worden gekenmerkt door demografische transities. 1.1 De eerste demografische transitie Vooreerst was er de periode tussen 1850 en 1950, waarin heel wat veranderingen optraden. Dit tijdperk wordt dan ook de eerste demografische transitie genoemd. Deze periode in de geschiedenis staat bekend voor de ontwikkeling van een eerste welvaartsmaatschappij, waardoor er een breuk gemaakt werd met de pre-industriële samenleving die eraan voorafging. Kenmerkend voor deze periode is de economische groei, die voor het eerst een stabiel karakter had. Dit bracht een algemene verbetering van de koopkracht met zich mee. Deze economische en sociale situatie had uiteraard zijn gevolgen op het gebied van de demografie. Zo bracht de welvaart en de ontwikkeling van de medische wereld een sterke daling van het sterftecijfer met zich mee, zowel bij volwassenen als bij kinderen. Daarnaast was tijdens deze periode ook de daling van het vruchtbaarheidscijfer (aantal geboortes per vrouw) opvallend. Hiervoor kunnen heel wat redenen opgesomd worden, zoals de periode van de twee wereldoorlogen, hogere beroepsactiviteit bij vrouwen, duurdere opvoedingskosten, het fenomeen van de gezinsplanning en dergelijke meer. Naast het dalende sterfte- en vruchtbaarheidscijfer is een derde opvallende evolutie tijdens deze periode de beginnende stijging van de levensverwachting. In 1880 bedroeg de gemiddelde levensverwachting bij pasgeborenen gemiddeld nog 45,11 jaar, honderd jaar later was deze gemiddelde levensverwachting al opgelopen tot 70,62 jaar, of een stijging van 25 jaar. De belangrijkste oorzaken van deze stijging situeren zich op het vlak van de ontwikkeling van de geneeskunde, de evolutie naar gezondere en meer gevarieerde voeding, meer sociale beschermingsmaatregelen, meer aandacht voor veiligheid op het werk, beheersen van infecties (door ontwikkeling van antibiotica) Deze periode in de geschiedenis werd gekenmerkt door een klassiek gezin. Dit patroon werd getypeerd door een lage gemiddelde huwelijksleeftijd. Daarna werd de kinderwens 74

5 ook vaak snel vervuld. Al deze evoluties die kenmerkend zijn voor de eerste demografische transitie zorgden ervoor dat de bevolking steeds verouderde. Verder werden gezinnen door het gedaalde vruchtbaarheidscijfer steeds kleiner. 1.2 De tweede demografische transitie Sinds de jaren 1950 begonnen een aantal nieuwe ontwikkelingen de kop op te steken. Vanaf dat moment wordt er ook gesproken van een tweede demografische transitie. Deze periode wordt gekenmerkt door een gewijzigde kijk op het fenomeen van het gezin en door een veranderende relatie tussen ouders en kinderen. In de economisch welvarende periode na de Tweede Wereldoorlog is er een sterke stijging van het vruchtbaarheidscijfer. De kinderwens van veel gezinnen, die door de oorlog uitgesteld was, kon eindelijk vervuld worden. Tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog lag het geboortecijfer in België laag, met een gemiddelde van ongeveer twee kinderen per vrouw, maar na de oorlog kende het een sterke groei. Eind de jaren 1950 liep het vruchtbaarheidscijfer dan ook op tot 2,7 kinderen per vrouw. Er wordt naar deze periode verwezen met de term babyboom. Deze babyboom bleef doorgaan tot halfweg de jaren 1960, tijdens een periode van sterke economische vooruitgang. Halfweg de jaren 1960 keerde deze stijgende trend. Er ontstond opnieuw een trend naar steeds kleinere gezinnen. Hiervoor zijn er verschillende oorzaken. Ten eerste ontstond er in deze periode een ander beeld op het gezin, dat gevormd werd door een toename van het aantal echtscheidingen en door de opmars van alternatieve gezinsvormen zoals de nieuw samengestelde gezinnen. Verder ging men steeds later huwen, dit vooral omdat er een trend ontstond om langer te studeren, zowel bij mannen als bij vrouwen. Daarnaast steeg gedurende de jaren 1960 ook de kost voor de opvoeding van de kinderen sterk en gingen steeds meer vrouwen uit werken. Dit alles zorgde ervoor dat er noodzaak was aan gezinsplanning. Een oplossing voor deze behoefte kwam er in 1963 met de anticonceptiepil. Het gevolg van dit alles is dan ook een sterke daling van het vruchtbaarheidscijfer. Halfweg de jaren 1980 stabiliseert het vruchtbaarheidscijfer zich tussen 1,4 en 1,7. Al deze evoluties zorgden ervoor dat tijdens deze tweede demografische transitie de populariteit van het huwelijk en van het vroeg en veel kinderen krijgen voorgoed voorbij was. Het gevolg van deze twee transities laat zich duidelijk merken in het huidige maatschappijbeeld. De demografische evoluties, de babyboom na de twee wereldoorlogen, de daling van het vruchtbaarheidscijfer gedurende de laatste decennia en de stijging van de levensverwachting zorgen voor een vergrijzing van de bevolking. Daarnaast zorgen de twee transities ook voor een belangrijk onderscheid tussen de verschillende generaties. Populariteit van de samenlevingsvormen 75

6 Bij de oudere generaties zijn nog kenmerken aanwezig van de eerste transitie. Dit uit zich vooral in de populariteit van het huwelijk. Jongere generaties daarentegen, die zich in de fase van het vormen van een huishouden bevinden, laten het huwelijk als samenlevingsvorm makkelijker links liggen. Zij kiezen dan ook steeds vaker voor de nieuwe samenlevingsvormen van het feitelijk en het wettelijk samenwonen. Ze worden hierbij voornamelijk beïnvloed door de evoluties uit de tweede demografische transitie. In onderstaande bespreking van de populariteit van de verschillende samenlevingsvormen zullen deze conclusies aan de hand van cijfers en statistieken aangetoond worden. 2 Samenstelling gezin Ten gevolge van de verschillende demografische ontwikkelingen van de laatste decennia is het algemene gezinsbeeld in onze maatschappij sterk veranderd. Op basis van een aantal demografische gegevens zal onderstaand een beeld gevormd kunnen worden van hoe een modaal gezin vandaag is samengesteld. Een eerste kenmerk van het huidige gezinsbeeld is een rechtstreeks gevolg van de tweede demografische transitie. Het betreft namelijk de stijging van de gemiddelde leeftijd waarop vrouwen voor het eerst huwen. Onderstaande grafiek toont aan dat in 1970 de gemiddelde leeftijd bij het eerste huwelijk in België nog 22,40 jaar was. Goed vijfendertig jaar later is deze leeftijd al gestegen tot 27,25 jaar. De leeftijd waarop vrouwen voor het eerst huwen is met andere woorden met bijna vijf jaar toegenomen. Figuur 4.1: Gemiddelde leeftijd bij eerste huwelijk ,25 26,7 26,3 24,2 22,4 22,

7 Eén van de belangrijkste oorzaken van deze stijging situeert zich uiteraard in het feit dat jongeren vandaag heel wat langer studeren dan in het verleden. Personen die tot vijf jaar na de secundaire studies verder studeren, zijn lang geen uitzondering meer. Daarnaast is het aantal vrouwen dat gaat werken ook sterk gestegen in vergelijking met vroeger. Heel wat vrouwen kiezen ervoor om in eerste instantie carrière te maken en stellen daarom een huwelijk en kinderen uit. Een andere reden voor de toename van de huwelijksleeftijd bevindt zich in de populariteit van het wettelijk en het feitelijk samenwonen. Steeds meer koppels kiezen ervoor om in eerste instantie te gaan samenwonen en pas na verloop van tijd beslissen ze om te huwen. Een tweede kenmerk dat het huidige gezinsbeeld typeert betreft het aantal kinderen. Bovenstaand werd al vermeld dat het vruchtbaarheidscijfer tot de jaren 1960 blijvend toenam. Tot vóór 1965 bedroeg het gemiddelde vruchtbaarheidscijfer per vrouw ongeveer 2,5. Ten gevolge van de verschillende demografische evoluties is dit cijfer vanaf 1965 sterk beginnen dalen. Vooral de ontwikkeling van de anticonceptiepil die een antwoord bood op de stijgende behoefte aan gezinsplanning heeft hier een belangrijke rol in gespeeld. Dit is dan ook meteen de belangrijkste oorzaak van de daling van het vruchtbaarheidscijfer tot een waarde van 1,68 in Vanaf dat moment wijzigt het vruchtbaarheidscijfer slechts zeer beperkt. Toch kan sinds 2000 opnieuw een lichte stijgende trend waargenomen worden. Tussen 2000 en 2009 stijgt het vruchtbaarheidscijfer met 0,22 tot 1,90. Dit is de hoogste waarde sinds Figuur 4.2: Vruchtbaarheidscijfer per vrouw 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2,25 1,9 1,68 1,62 1,66 1, Populariteit van de samenlevingsvormen 77

8 De bovenstaande evoluties brengen met zich mee dat er gedurende de laatste veertig jaar grote veranderingen plaatsgevonden hebben met betrekking tot de gemiddelde omvang van de huishoudens. Met een huishouden worden de personen bedoeld die, al dan niet in het kader van een familierelatie, eenzelfde woning betrekken en er samenleven. Het gaat hierbij dus zowel om gehuwden als wettelijk en feitelijk samenwonenden, al dan niet met kinderen. Ook collectieve huishoudens zoals kloostergemeenschappen, rusthuizen en gevangenissen vallen onder de term huishoudens. Tabel 4.1: Aantal en gemiddelde omvang van de huishoudens Aantal huishoudens Totale bevolking Gemiddelde omvang Aantal % Aantal % Aantal % , , , , ,31 78 Bovenstaande tabel geeft de evolutie weer van de omvang van de huishoudens tijdens de laatste 40 jaar. Vooreerst valt op dat de totale bevolking in de periode met 10 % is toegenomen. Het aantal huishoudens daarentegen is in dezelfde periode met 41 % gestegen. Het feit dat het aantal huishoudens veel sterker stijgt dan de totale bevolking brengt met zich mee dat de gemiddelde omvang van een huishouden sterk gedaald is. In 1970 bedroeg deze gemiddelde omvang nog bijna 3, terwijl dit in 2008 nog slechts 2,31 bedraagt, een daling van 22 %. Opmerkelijk is dat een eeuw geleden de gemiddelde omvang van een huishouden nog 4,56 bedroeg, ongeveer het dubbele van de huidige waarde. Voor deze continue afname van de omvang van de huishoudens kunnen een drietal belangrijke oorzaken aangehaald worden. Vooreerst is er de grote toename van het aantal eenpersoonshuishoudens. In 1970 bedroeg het aantal eenpersoonshuishoudens 18,8 % van het totaal van alle huishoudens. In 2008 is dit percentage bijna verdubbeld (33,5 %). Deze stijging heeft vooral plaats in de steden. Zo heeft een studie aangetoond dat om en bij de helft van de Brusselse huishoudens bestaat uit alleenstaanden. Een tweede reden is de voorzichtige afname van het percentage van de huishoudens dat bestaat uit drie of vier personen van 34,9 % in 1970 tot 28 % in Een derde belangrijke reden voor de dalende omvang van de huishoudens is de sterke vermindering van de huishoudens met vijf of meer personen. Deze groep daalt in de beschouwde periode namelijk van 16,1 % naar 6,7 % van alle huishoudens. 78

9 Zoals werd gesteld worden met huishoudens alle verschillende samenlevingsvormen bedoeld. Zowel gehuwden, feitelijk samenwonenden als wettelijk samenwonenden maken deel uit van de cijfers. Welke evoluties deze drie samenlevingsvormen elk apart ondergaan en in welke mate deze vormen ook blijven bestaan, lichten we hieronder toe. 3 Het huwelijk 3.1 Populariteit van het huwelijk Hierboven maakten we al duidelijk dat het huwelijk doorheen de geschiedenis bijna altijd als standaardsamenlevingsvorm gebruikt werd. Tot bij de aanvang van de tweede demografische evolutie zag het levenspatroon er dan ook vaak stereotiep uit. Aangezien hogere studies volgen toen meestal een privilege was dat beperkt bleef tot een kleine elite, gingen de meeste kinderen reeds op jonge leeftijd werken. Vaak trad men dan ook in de voetsporen van één van de ouders. Men huwde op jonge leeftijd en kinderen volgden meestal vrij snel na het huwelijk. In die periode was er slechts uitzonderlijk sprake van echtscheidingen, tweede huwelijken en ongehuwd samenwonen. Door de verschillende evoluties die hierboven werden besproken veranderde het maatschappijbeeld geleidelijk naar een nieuwe situatie met minder huwelijken en met een stijging van het aantal samenwonenden. Figuur 4.3 geeft het aantal huwelijken weer in absolute getallen tijdens de laatste eeuw. Dit zijn dus het werkelijke aantal huwelijken dat in België in een bepaald jaar plaatsgevonden hebben. In 1920 kan een eerste grote piek waargenomen worden. In dat jaar werden er namelijk huwelijken voltrokken. Deze periode bevindt zich nog volop in de eerste demografische transitie, waarin het huwelijk erg populair was. De reden van deze extreme piek in 1920 is te vinden in de Eerste Wereldoorlog en de crisisperiode die daaraan voorafging. Hierdoor werden heel wat huwelijken tijdelijk uitgesteld, wat meteen zorgde voor een enorme piek op iets meer dan één jaar na de bevrijding. Dezelfde reden kan de tweede piek rond 1950 verklaren. Na de Tweede Wereldoorlog werd de uitgestelde huwelijkswens van heel wat koppels vervuld. Los van een lichte piek in de jaren 1970 en 1990 nam het aantal huwelijken tijdens de laatste vijftig jaar gestaag af. In 2005 werd een absoluut dieptepunt waargenomen met voltrokken huwelijken. Sindsdien is het aantal huwelijken weer licht toegenomen. In 2008 was het aantal huwelijken opnieuw gestegen tot om vervolgens in 2009 terug te dalen tot Populariteit van de samenlevingsvormen 79

10 Figuur 4.3: Aantal huwelijken in absolute getallen Aangezien figuur 4.3 het absolute aantal huwelijken weergeeft, wordt er natuurlijk geen rekening gehouden met de evolutie van de totale bevolking. Aangezien de totale bevolking toegenomen is in vergelijking met een eeuw geleden, is het aantal huwelijken in werkelijkheid nog sterker gedaald dan zichtbaar op bovenstaande grafiek. Daarom wordt in figuur 4.4 het relatieve aantal huwelijk weergegeven. Dit is het absolute aantal huwelijken in een bepaald jaar gedeeld door het aantal inwoners in dat jaar. Om de cijfers duidelijker te maken werd het aantal huwelijken per duizend inwoners berekend. De grafiek geeft de piek na de Eerste Wereldoorlog nog duidelijker weer. In 1920 werden per inwoners 14,38 huwelijken voltrokken. In 2009 was dit cijfer reeds gedaald tot 4,05 huwelijken per inwoners, of minder dan een derde van de piek na de Eerste Wereldoorlog. Wanneer de huwelijken gedurende het laatste decennium in detail bekeken worden, valt op dat het aantal huwelijken eerder constant bleef. Het aantal huwelijken per duizend inwoners evolueert tussen 4,40 en 4,05 huwelijken. 80

11 Figuur 4.4: Aantal huwelijken per inwoners 16,00 14,00 14,38 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 7,92 8,86 9,23 9,83 7,74 7,11 7,00 7,59 7,31 6,74 5,85 6,50 5,07 4,40 4,13 4,28 4,05 2, Evolutie van het aantal echtscheidingen Naast de evolutie van het aantal huwelijken is het uiteraard ook belangrijk om stil te staan bij de evolutie van het aantal echtscheidingen in België. Onderstaande grafieken omvatten alle echtscheidingen die tijdens een bepaald jaar worden opgenomen in de echtscheidingsregisters van Belgische steden en gemeenten. Ook echtscheidingen van eventuele buitenlandse huwelijken kunnen hierin opgenomen worden. Net zoals bij de bespreking van het aantal huwelijken wordt opnieuw aangevangen met een grafiek die het absolute aantal echtscheidingen in een bepaald jaar weergeeft (figuur 4.5). Ook hier worden de cijfers van de afgelopen eeuw weergegeven zodat de evolutie op lange termijn zichtbaar wordt. Deze grafiek maakt het maatschappijbeeld tijdens de eerste demografische evolutie erg duidelijk. Naast het feit dat er begin de jaren 1900 vaak voor het huwelijk gekozen werd, was de echtscheiding een taboe. In 1910 werden er slechts een duizendtal echtscheidingen geregistreerd. In de daaropvolgende decennia neemt het aantal echtscheidingen jaar na jaar gestaag toe. Rond de jaren 1970 begint het aantal echtscheidingen per jaar heel wat sterker toe te nemen. De verklaring hiervoor situeert zich in het gewijzigde beeld dat de maatschappij heeft op het gezin. Echtscheidingen werden door de samenleving meer aanvaard. Vanaf die periode is er ook steeds meer sprake van nieuw samengestelde gezinnen. Ook tussen 1990 en 2000 valt er jaar na jaar een drastische toename van het aantal echtscheidingen waar te nemen. In 1990 liepen er nog om en bij de huwelijken op de klippen terwijl er tien jaar later al meer dan echtscheidingen geregistreerd werden, een stijging van bijna 35%. Na 2000 neemt het aantal echtscheidingen jaar na jaar verder toe tot een waarde van echtscheidingen in Populariteit van de samenlevingsvormen 81

12 Ook met betrekking tot het aantal echtscheidingen is het interessant om de relatieve cijfers weer te geven. Hieruit blijkt opnieuw dat het aantal echtscheidingen in 1910 nog te verwaarlozen viel. Tussen 1920 en 1965 blijft de toename nog heel beperkt. Opnieuw valt pas een echte kentering waar te nemen rond de jaren Het relatieve aantal echtscheidingen blijft jaar na jaar stijgen. In 1995 valt een sterke piek waar te nemen. In dat jaar vonden namelijk 3,45 echtscheidingen plaats per inwoners. De reden voor deze sterke stijging is de wijzigingen die de echtscheidingswet onderging in Deze aanpassingen aan de wet zorgden ervoor dat de procedure om te scheiden eenvoudiger werd. Hoewel het aantal echtscheidingen jaar na jaar blijft stijgen, is de grootte van deze stijgingen de laatste jaren toch minder hoog. Figuur 4.5: Aantal echtscheidingen in absolute getallen Figuur 4.6: Aantal echtscheidingen per inwoners 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 3,45 3,32 2,95 3,05 2,64 1,88 2,04 1,48 0,80 1,12 0,30 0,31 0,42 0,50 0,50 0,58 0,66 0,

13 3.3 Aantal huwelijken ten opzichte van het aantal echtscheidingen Om de analyse met betrekking tot het aantal huwelijken af te sluiten, worden het aantal huwelijken en het aantal echtscheidingen met elkaar vergeleken. Ook deze verhouding wordt op lange termijn bestudeerd, zodat de evolutie duidelijk wordt. Figuur 4.7 geeft dan ook het absolute aantal huwelijken en echtscheidingen weer tussen 1910 en Figuur 4.7 toont duidelijk de evolutie waarbij het aantal huwelijken blijvend afneemt en het aantal echtscheidingen de waarde van het aantal huwelijken benadert. Zeker tijdens het laatste decennium bewegen de beide curves naar elkaar toe. Het valt dan ook niet uit te sluiten dat op korte termijn het aantal echtscheidingen het aantal huwelijken zal overtreffen. Het aantal gehuwden in de maatschappij zou dan ook steeds sterker afnemen. Een laatste ratio die de evolutie van het aantal echtscheidingen duidelijk aantoont, is het echtscheidingscijfer. Dit cijfer geeft het procentuele aantal echtscheidingen weer per 100 huwelijken. Het echtscheidingscijfer in België bedroeg in 1970 nog 10 %. In 2005 was deze ratio al opgelopen tot 54 %, met andere woorden een stijging van 44 % gedurende de afgelopen 35 jaar. In 2009 steeg deze ratio zelfs boven de 70 % uit. Figuur 4.7: Aantal huwelijken en aantal echtscheidingen Aantal huwelijken Aantal echtscheidingen Populariteit van de samenlevingsvormen 83

14 4 Samenwonen 4.1 Populariteit van het samenwonen Naast de cijfers die de evolutie van het aantal huwelijken en echtscheidingen weergeven, is het in het kader van dit boek uiteraard ook belangrijk om na te gaan hoe het aantal samenwonenden evolueert. In onderstaande bespreking wordt er enkel rekening gehouden met de wettelijk samenwonenden. Aangezien dit de samenwonenden zijn die hun samenlevingsvorm laten registreren hebben bij de burgerlijke stand, zijn er enkel over deze groep van samenwonenden cijfers beschikbaar. Dit is niet het geval voor de feitelijk samenwonenden. Bijgevolg zijn de feitelijk samenwonenden niet opgenomen in de grafieken. Toch zal er op basis van deze gegevens reeds een duidelijke conclusie getrokken kunnen worden. Aangezien het wettelijk samenwonen in België nog een eerder recent fenomeen is, wordt onderstaand de evolutie van deze samenlevingsvorm gedurende het laatste decennium bestudeerd. De eerste cijfers in onderstaande tabel dateren van het jaar 2000, het jaar waarin de wetgeving omtrent wettelijke samenwoning in werking trad. In dat jaar werden er in heel België al verklaringen van wettelijke samenwoning afgelegd daarvan vonden in het Vlaamse Gewest plaats, 238 in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en in het Waals Gewest. Van de verklaringen in dat jaar werd 14,52 % afgesloten tussen personen van hetzelfde geslacht en de overige 85,48 % tussen personen van verschillend geslacht. In 2001, wanneer het stelsel van de wettelijke samenwoning bij het grote publiek steeds bekender werd, valt er een grote piek waar te nemen. Heel wat koppels koesterden al lange tijd de wil om te gaan samenwonen, of om hun samenwoning een officieel karakter en ook enige rechtsbescherming te geven. Door de invoering van de nieuwe wetgeving werd dit nu eindelijk mogelijk. Opvallend is dat, wanneer er geen rekening gehouden wordt met de piek van 2001, de curve van het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning continu stijgt. In 2009, het jaar van de laatst bekendgemaakte cijfers, werden verklaringen van wettelijke samenwoning afgelegd. Opnieuw zijn er veruit het meest in Vlaanderen, namelijk In Wallonië waren er verklaringen van wettelijke samenwoning en in Brussel Van die verklaringen vonden er 96,81 % plaats tussen personen van een verschillend geslacht en 3,19 % tussen personen met hetzelfde geslacht. Het procentuele aandeel van het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning bij personen van hetzelfde geslacht is gedaald, aangezien zij sinds 2003 ook kunnen huwen. Tijdens de eerste negen jaar sinds het bestaan van de wetgeving rond het wettelijk samenwonen, is het aantal verklaringen van wettelijk samenwonen met andere woorden meer dan vertienvoudigd. Tussen 2006 en 2009 is het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning bijna verdubbeld en de stijging gaat onverminderd door. 84

15 Figuur 4.8: Aantal wettelijke samenwoningen Aantal wettteljke samenwoningen Aantal stopzettingen wettelijke samenwoning 4.2 Evolutie van het aantal stopzettingen van samenwoning Figuur 4.8 geeft ook het aantal stopzettingen van wettelijke samenwoningen weer. Door de continue toename van het aantal wettelijk samenwonenden is het logisch dat er ook steeds meer stopzettingen van wettelijke samenwoning voorkomen. Tussen 2006 en 2009 is het aantal stopzettingen van wettelijke samenwoning verdubbeld. Toch is er hier een belangrijk verschil in vergelijking met de gehuwden. Het verschil tussen verklaringen van wettelijke samenwoning en stopzettingen wordt steeds groter, terwijl het verschil tussen aantal gehuwden en aantal echtscheidingen steeds kleiner wordt. In 2009 werden er wettelijke samenwoningen stopgezet. Dit is minder dan één derde van het aantal verklaringen in dat jaar. In hetzelfde jaar bedroeg de verhouding tussen het aantal echtscheidingen ten opzichte van het aantal huwelijken meer dan twee derden. En dat ondanks het feit dat de vorige hoofdstukken duidelijk gemaakt hebben dat de beëindiging bij wettelijke samenwoning heel wat eenvoudiger verloopt dan bij het huwelijk. Ten slotte kan de analyse van de populariteit van het huwelijk en het wettelijk samenwonen samenvattend weergegeven worden in figuur 4.9. De bovenste lijn geeft de evolutie weer van het aantal huwelijken per jaar sinds De onderste curve geeft het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning weer tijdens dezelfde periode. Zoals gesteld is het aantal huwelijken de laatste jaren relatief constant gebleven. Het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning is jaar na jaar sterk toegenomen. Opvallend is de kruising van de twee curven in Dit is dan ook het eerste jaar waarin er meer Populariteit van de samenlevingsvormen 85

16 verklaringen van wettelijke samenwoning geregistreerd werden bij de burgerlijke stand dan dat er huwelijken afgesloten worden. In 2007 werden er verklaringen van wettelijke samenwoning afgelegd, terwijl er in datzelfde jaar huwelijken werden voltrokken. Ook in de daarop volgende jaren 2008 en 2009 stijgt het aantal wettelijk samenwonenden sterk boven het aantal gehuwden uit. Figuur 4.9: Aantal wettelijke samenwoningen en aantal huwelijken Aantal wettteljke samenwoningen Aantal huwelijken 4.3 Sociaaleconomische kenmerken In de Monografie huishoudens en gezinnen in België uit 2009 van de Federale Overheidsdienst Economie werd onderzoek gedaan naar de sociaaleconomische kenmerken van de verschillende samenlevingsvormen. Bij dit onderzoek worden alle mogelijke samenlevingsvormen op basis van een aantal sociaaleconomische kenmerken met elkaar vergeleken. De alleenstaanden, de gehuwden met en zonder kinderen en de ongehuwd samenwonenden worden geanalyseerd. In het kader van dit boek kan het interessant zijn het sociaaleconomisch profiel van de ongehuwd samenwonenden nader te bestuderen en te vergelijken met dit van de gehuwden. Op deze manier zal een beeld gevormd kunnen worden over hoe het gemiddelde ongehuwd samenwonende koppel er uitziet. Merk op dat in deze studie met ongehuwd samenwonenden zowel wettelijke als feitelijk samenwonende koppels bedoeld worden. In eerste instantie zullen ongehuwd samenwonenden zonder kinderen bestudeerd worden, dit in vergelijking met gehuwden zonder kinderen. Vervolgens zullen dezelfde twee samenlevingsvormen bestudeerd worden in het geval er wel kinderen zijn. 86

17 4.3.1 Samenwonenden zonder kinderen Een eerste samenlevingsvorm die bestudeerd wordt zijn de ongehuwd samenwonenden zonder kinderen. De eerste conclusie die uit de studie getrokken kan worden is dat deze groep vooral bestaat uit mensen van jongere leeftijd. De helft van de samenwonenden zonder kinderen bevindt zich in de leeftijdscategorie tussen de 20 en de 34 jaar. Dit komt omdat ongehuwd samenwonen vaak als samenlevingsvorm gebruikt wordt in afwachting van een later huwelijk. Bij gehuwden zonder kinderen ligt de gemiddelde leeftijd heel wat hoger. 36 % bevindt zich tussen 50 en 64 jaar en 39 % zelfs tussen 65 en 79 jaar. Gehuwden zonder kinderen zijn met andere woorden voornamelijk oudere koppels waarvan de kinderen het ouderlijke nest reeds verlaten hebben. Een tweede opvallend verschil tussen de twee samenlevingsvormen bevindt zich in het onderwijsniveau. 63 % van de samenwonenden zonder kinderen is in het bezit van een hoger secundair, hoger niet-universitair of universitair diploma. Bij de groep van de gehuwden zonder kinderen beschikt slechts 39 % over een dergelijk diploma. Dit valt wellicht te verklaren door de hogere leeftijdscategorie. Hetzelfde kan gezegd worden over het beroepsstatuut. 76 % van de ongehuwd samenwonenden zonder kinderen is beroepsactief. In 88 % van de gevallen beschikt het koppel over twee inkomens. Wanneer ter vergelijking hetzelfde criterium bij gehuwden zonder kinderen bekeken wordt, valt op dat 61 % van deze groep gepensioneerd is. Het laatste criterium waaraan de verschillende samenlevingsvormen onderworpen zijn, betreft de huisvesting. Hieruit valt te concluderen dat 35 % van de ongehuwd samenwonenden op een appartement woont, wat meteen de grootste groep is. In 49 % van de gevallen is men eigenaar van de woning, in 43 % is men huurder. Ook wordt ter vergelijking de situatie bij gehuwden zonder kinderen vermeld. Bij deze groep woont 65 % in een halfopen of een open huis, waarvan men in 81 % van de gevallen ook eigenaar is. We kunnen besluiten dat het gemiddeld profiel van een ongehuwd samenwonend paar zonder kinderen een jong, actief koppel is met een hoger diploma. De beide partners beschikken meestal over een inkomen. Het koppel is vooral woonachtig in stedelijke gebieden, waar ze samen een appartement bewonen. Populariteit van de samenlevingsvormen 87

18 4.3.2 Samenwonenden met kinderen Naast de samenwonenden zonder kinderen, kunnen ook de ongehuwd samenwonenden met kinderen bestudeerd worden. Deze worden vanzelfsprekend vergeleken met de bevolkingsgroep van de gehuwden met kinderen. Ondanks het feit dat het verschil minder groot is, kan opnieuw geconcludeerd worden dat samenwonende koppels jonger zijn dan gehuwde koppels. 41 % van de ongehuwd samenwonenden met kinderen bevindt zich in de leeftijdscategorie tussen 20 en 34 jaar. Bij gehuwden bevindt de grootste groep (52 %) zich tussen 35 en 49 jaar. Ook wat het diploma betreft, zijn de verschillen hier minder groot. Zowel bij de gehuwden met kinderen als bij de ongehuwd samenwonenden met kinderen beschikt ongeveer 60 % over een hoger secundair, hoger niet-universitair of universitair diploma. Hetzelfde kan gezegd worden over het beroepsstatuut: 84 % van de ongehuwden met kinderen en 81 % van de gehuwden met kinderen zijn actief op de arbeidsmarkt. Dit wordt ook aangetoond door het feit dat zowel het gehuwde als het ongehuwd samenwonende koppel in meer dan 70 % van de gevallen over twee inkomens beschikt. Wat de huisvesting betreft, zijn er wel verschillen waar te nemen tussen de twee samenlevingsvormen. Beiden wonen vooral in een halfopen of een open woning. Dit is logisch aangezien het gaat om gezinnen met kinderen. Bij de gehuwde koppels met kinderen is men in 84 % van de gevallen eigenaar van die woning, bij de samenwonenden bedraagt dat percentage slechts 60 %. Bij samenwonenden is huren dus nog een stuk populairder. Ten slotte valt het ook op dat samenwonen met kinderen meer voorkomt in Wallonië dan in Vlaanderen. Uit bovenstaande vergelijking kan geconcludeerd worden dat wanneer een ongehuwd samenwonend koppel kinderen heeft, er op sociaaleconomisch vlak nog slechts zeer weinig verschilpunten zijn met gehuwde koppels. Wanneer er geen kinderen zijn, zijn de verschillen heel wat groter. Bij ongehuwd samenwonenden zonder kinderen gaat het meestal om jonge, actieve koppels. Bij gehuwden gaat het vooral om oudere koppels van wie de kinderen reeds het huis uit zijn. 88

19 5 Besluit Nadat we de drie verschillende samenlevingsvormen gedetailleerd toegelicht hebben, kunnen we overgaan tot de grondige vergelijking van deze vormen. Dit zal in de komende hoofdstukken gebeuren door telkens één specifiek thema te belichten. Vooraleer aan te vangen met deze vergelijking vonden we het interessant om na te gaan in welke mate de verschillende samenlevingsvormen voorkomen in de praktijk. Daarbij werd uiteraard ook nagegaan welke evolutie de populariteit van de verschillende samenlevingsvormen gedurende de laatste decennia onderging. In eerste instantie konden we concluderen dat het huidige maatschappijbeeld gevormd is door twee demografische evoluties die de laatste 150 jaar plaatsvonden. In deze periode is het beeld van de samenleving sterk veranderd. De gevolgen van deze twee transities zijn vandaag nog steeds merkbaar in het maatschappijbeeld ten opzichte van het gezin. Aan de hand van een aantal demografische gegevens werd een beeld geschetst van de samenstelling van het gemiddelde gezin. Vervolgens werd de populariteit van het huwelijk onderzocht. Daaruit werd duidelijk dat het aantal huwelijken de afgelopen eeuw een sterke terugval heeft gekend. Verder werd het aantal echtscheidingen ten opzichte van deze huwelijken geplaatst. Daaruit kon geconcludeerd worden dat de beide curves steeds verder naar elkaar toe bewegen. Daarnaast werd hetzelfde onderzoek gedaan met betrekking tot de populariteit van het wettelijk samenwonen. Daarbij werd duidelijk dat de evolutie van deze groep de omgekeerde beweging maakt in vergelijking met de huwelijken. Sinds de invoering van het systeem van wettelijk samenwonen in 2000 is het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning bijna onafgebroken toegenomen. Vooral uit de vergelijking van deze cijfers met het aantal huwelijken kon een belangrijke conclusie getrokken worden. Deze vergelijking maakte namelijk duidelijk dat het aantal verklaringen van wettelijke samenwoning sinds 2007 voor het eerst in de geschiedenis hoger lag dan het aantal huwelijken, en dat terwijl het aantal relatiebreuken bij samenwonenden veel minder significant toenam dan het aantal echtscheidingen. Populariteit van de samenlevingsvormen 89

20