VERSLAG Invitational conference Positieve gezondheid, positieve psychologie en zelfmanagement 8 september 2016, Amersfoort

Transcriptie

1 VERSLAG Invitational conference Positieve gezondheid, positieve psychologie en zelfmanagement 8 september 2016, Amersfoort Aanleiding ZonMw stimuleert de discussie over de concepten positieve gezondheid, positieve psychologie en zelfmanagement en de betekenis hiervan voor beleid, praktijk, onderwijs en onderzoek. Het concept positieve gezondheid raakt steeds meer bekend en vindt steeds vaker een toepassing in de onderwijs-, preventie- en zorgpraktijk en het onderzoek. Toch is er ook discussie en verwarring bij het hanteren van de concepten naast elkaar. Ook in het beleidsveld zijn er (kennis)vragen hoe de optimale inzet van deze concepten te stimuleren is. Dit was voor ZonMw aanleiding om op 8 september jl. een invitational conference te organiseren, met ongeveer 25 deelnemers, afkomstig uit preventie- en zorgpraktijk, beleid, onderwijs en onderzoek. Deze bijeenkomst was bedoeld als een eerste oriëntatie op de afzonderlijke concepten, de raakpunten en de mogelijke meerwaarde voor elkaar. Om daaruit vervolgstappen te inventariseren die de samenhang tussen de concepten kan versterken. In 3 plenaire presentaties werden de concepten toegelicht. Daarna gingen de deelnemers en de inleiders met elkaar in gesprek voor een nadere verkenning, kadering en positionering van de concepten. De inleiders formuleerden daartoe een inspirerende stelling. Concepten toegelicht Machteld Huber, arts/onderzoeker en oprichter Institute for Positive Health (IPH): Hoe het empirisch concept Positieve gezondheid zelfmanagement kan bevorderen. Machteld Huber licht het concept positieve gezondheid toe, dat een antwoord is op de WHO-definitie van gezondheid uit Deze definitie past niet meer bij de huidige ziektebeelden en opvattingen over ziekte en gezondheid. Ze omschrijft positieve gezondheid als een empirisch concept, gebaseerd op kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Het begrip 'gezondheid' is een probleem: er is een verschil in opvatting tussen professionals, patiënten, burgers, etc. Deze opvattingen lopen uiteen van smal/biomedisch tot breed, waarbij gezondheid over het hele leven gaat. Daarom is gekozen voor positieve gezondheid als werkbegrip, dat is geconcretiseerd in een spinnenweb met zes pijlers voor positieve gezondheid. Het geeft geen externe norm voor gezondheid; het is bruikbaar als instrument om een antwoord te formuleren op de vraag 'wat zou u willen veranderen in uw gezondheid' en om het gezondheidsoppervlak te vergroten. De gesprekstechniek motivational interviewing is hierbij belangrijk. Het concept positieve gezondheid heeft alle fasen van de kennisketen doorlopen: basaal onderzoek dat heeft geleid tot een proefschrift strategisch onderzoek in de zin van: wie gaat er mee aan de slag. Hierbij bleek een grote mate van belangstelling door verschillende partijen proefimplementaties zijn op dit moment relevant bijvoorbeeld in de Maasvallei. De Radboud Universiteit werkt aan een digitale app, die gebruik van het concept ondersteunt Machteld Huber omschrijft de rol van het Institute for Positive Health (IPH): deze organisatie geeft een soort van 'standaard' voor het concept, ook bijv. voor specifieke doelgroepen. IPH geeft informatie over het concept. Iedereen kan ermee aan de slag om meer integrale ondersteuning van hogere kwaliteit te geven. Stellingen: positieve gezondheid is, mede door de populariteit, een bruikbaar instrument om met een goede begeleiding waar nodig zelfmanagement te bevorderen 1

2 een goede begeleiding vraagt gespreksvaardigheden die de cliënt niet sturen maar coachen, in aansluiting op diens motivatie, met een passende balans tussen diens vermogen tot eigen verantwoordelijkheid en eventueel noodzakelijke steun Bekijk de presentatie van Machteld Huber AnneLoes van Staa, lector Transities in Zorg aan de Hogeschool Rotterdam: Zelfmanagement of toch positieve gezondheid? Een dissident geluid. AnneLoes van Staa vraagt zich af wat voor 'nieuws' de ontwikkeling van het concept positieve gezondheid toevoegt. Ze stelt dat al vele jaren de vraag 'wat is gezondheid' een centraal thema is in de medische sociologie en antropologie. Onderscheid wordt daar gemaakt in de kernbegrippen 'disease' (een ziekte hebben) en 'illness' (ziek zijn). De biomedische definitie is dominant. Het begrip gezondheid kan als norm worden gezienen ook als waarde. Er is een universele tendens om de zieke persoon als afwijkend te zien, als deviantie. AnneLoes haalt het werk van Mildred Blaxter aan, die aangeeft dat welke definitie je ook kiest, er is altijd sprake van een morele dimensie. Bij 'positieve gezondheid' is dat de actieve coping. AnneLoes is van mening dat als je het concept van gezondheid ( gezondheid is het vermogen op zich aan te passen en eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, sociale en emotionele uitdagingen in het leven ) interpreteert als een holistische definitie dan zou deze ook over welbevinden moeten gaan en iets moeten aangeven over de aan/afwezigheid van ziekte. De ontwikkeling en gebruik van ICF heeft ook bijgedragen aan een breder, meer gedifferentieerd beeld van 'gezondheid'; hiervan is niets terug te vinden in de ontwikkeling van het concept positieve gezondheid. De definitie van 'kwaliteit van leven' bestaat al uit meer dimensies: fysiek, psychisch en sociaal. Als een van de pijlers in het spinnenweb van positieve gezondheid wordt het conceptueel verwarrend. De positionering van zelfmanagement als onderdeel van de pijler mentaal welbevinden is niet in lijn met (internationale) definities van zelfmanagement. Stelling: positieve gezondheid is geen (nieuw) empirisch concept, maar een sociale constructie Bekijk de presentatie van AnneLoes van Staa Ernst Bohlmeijer, hoogleraar Mental Health Promotion aan de Universiteit Twente: Positieve psychologie, veerkracht en zelfmanagement. Ernst Bohlmeijer beschrijft het domein van de positieve psychologie, dat gaat over levenskunst, levensvaardigheden en over strategies to manage goals. In het psychisch welbevinden worden zes componenten onderscheiden: Autonomy, Environmental mastery, Personal growth, Positive relations, Purpose in life, Selfacceptance. Bohlmeijer bespreekt twee leidende modellen in de wetenschap over welzijn en welbevinden: het Flourishing model van Corey Keys en het PERMA-model of well-being van Martin Seligman. Met de inzichten van positieve psychologie zijn interventies ontwikkeld, waarvan effectiviteit bijvoorbeeld op het voorkomen en verminderen van depressieve klachten bij mensen met een chronische ziekte is aangetoond. Deze interventies, soms betrekkelijk eenvoudige, kunnen een bijdrage leveren aan het verrijken van zelfmanagementinterventies, waardoor ze beter aansluiten bij de visie op positieve gezondheid. Stellingen: positieve psychologie kan een substantiële bijdrage leveren aan effectieve zelfmanagement van chronische ziektes door het aanreiken van resources en vaardigheden die helpen bij (de bredere) psychologische, existentiële en sociale maatschappelijke taken van mensen met chronische ziektes positieve psychologie kan een substantiële bijdrage leveren aan het realiseren van positieve gezondheid door het ontwikkelen, evalueren en implementeren van positieve interventies gericht op versterking van de zes domeinen van positieve gezondheid 2

3 Bekijk de presentatie van Ernst Bohlmeijer Discussie De drie concepten: wat heeft de samenleving eraan? Het praktijkveld heeft behoefte aan een gezamenlijke visie, namelijk een integrale kijk op het functioneren van mensen, ongeacht welk concept je ook hanteert. Er is draagvlak voor de brede invulling van het begrip gezondheid. Alle drie de concepten bieden mogelijkheden hiervoor, omdat ze uitgaan van wat voor mensen echt belangrijk is, om mensen ertoe te stimuleren dat aan te geven en te ondersteunen om daarin handelend op te treden. Alle drie de concepten kunnen worden ingezet om de dialoog tussen burger/cliënt/patiënt, overheid/zorgverzekeraars en zorgverleners te faciliteren. Op dit moment is er veel belangstelling voor het gedachtengoed van positieve gezondheid; het werkt integrerend, ontschottend, sluit aan bij persoonsgerichte preventie en zorg en bevordert samenwerking tussen professionals. Er is discussie of positieve gezondheid moet worden gezien als een visie of een beweging, als instrument, conceptueel kader of als definitie. Zelfmanagement en positieve psychologie zouden meer waardering in de samenleving kunnen krijgen. In de verzorgingssamenleving is lang té veel overgenomen. Mensen moeten weer lol krijgen in het zelfoplossend vermogen; dit past ook bij de huidige tijdgeest. Het begrip positieve gezondheid is krachtig en aansprekend en biedt mogelijkheden om meer aandacht te krijgen voor het belang van werken vanuit de brede opvatting over gezondheid. Er wordt voor gepleit niet te lang een academische discussie te voeren over definities en juist het veld met bestaande of nieuwe instrumenten te ondersteunen om het werken vanuit de brede visie op gezondheid te stimuleren en faciliteren. Wat zijn vragen/kanttekeningen/uitdagingen? Doorontwikkeling concept positieve gezondheid In de huidige uitwerking van het concept positieve gezondheid in het spinnenweb met zes pijlers worden belangrijke zaken gemist, zoals 'de omgeving'. Maar ook leefstijlfactoren zouden aan een van de pijlers moeten worden toegevoegd. De uitwerking in het spinnenweb met de zes pijlers vraagt ook om een verdere analyse en operationalisering van de elementen die onder de pijlers vallen. De morele dimensie van positieve gezondheid, actieve coping, roept bij sommige mensen weerstand op. Bij de doorontwikkeling kan gebruik gemaakt worden van de kennis, ervaringen en instrumenten uit onder andere de positieve psychologie en zelfmanagement. Maatwerk nodig Positieve gezondheid als een breed, overkoepelend concept is een een duizend-dingen-doekje. Echter per specifieke situatie kan op bepaalde aspecten worden ingezoomd. Beroepsgroepen vragen om een andere benadering afhankelijk van de afstand tot de leefwereld van de patiënt/cliënt/burger. Ook vraagt dit om passende instrumenten, zowel voor de burger/cliënt/patiënt als zorgverleners. Waarbij ook zorgverleners onderling weer verschillen en bijvoorbeeld verpleegkundigen en verzorgenden al meer vanuit een brede opvatting over gezondheid lijken te werken.et spinnenweb van Machteld Huber is een van de mogelijke tools om mensen zelf hun gezondheid in kaart te laten brengen, maar vraagt ook om verdere uitwerking. Gericht op professionals kunnen bestaande evidence-based-zelfmanagementmethoden door zorgverleners worden benut. Voorbeelden van bruikbare instrumenten zijn serious soap MBO Verzorging, eigen-krachtconferenties voor JGZ, communicatietool voor patiënten van de Nederlandse Patiëntenfederatie en beslissingsondersteuningsinstrumenten. Positieve psychologie kan bestaande zelfmanagementinterventies 'verrijken' om meer aan te sluiten bij het brede concept van positieve gezondheid. 3

4 Organisatie en bekostiging Hoe richt je een organisatie in om een bepaald concept waar te maken? 'Systemen' zijn veelal niet ingericht op participatie van patiënten/cliënten. Dit geldt ook voor de sociale omgeving: hoe kunnen mensen met lage gezondheidsvaardigheden worden ondersteund in positieve gezondheid? Op dit moment ondersteunt de systeemwereld de beweging om op een integrale/holistische manier te werken niet, bijvoorbeeld op het gebied van bekostiging. Er zijn wel ontwikkelingen die hiervoor kansen bieden, zoals populatiebekostiging en persoonsvolgende bekostiging. Opleiding en deskundigheidsbevordering De brede visie op gezondheid en de verschillende concepten zijn nog geen gemeengoed, bijvoorbeeld bij studenten en gevestigde professionals. En het vraagt om andere capaciteiten zoals het kunnen stellen van open vragen. En ook bijvoorbeeld het al vroeg starten met het aanleren van Lifeskills op de basisschool. Vernieuwende onderwijsmethoden zijn nodig om toekomstige professionals te leren denken als hun patiënt of cliënt, zoals het lopen van stage bij de patiënt of het meer opleiden in de praktijk. Praktijkgericht bottom-up-onderzoek gewenst Er is behoefte aan praktijkonderzoek waarbij het gedachtengoed van positieve gezondheid als uitgangspunt wordt genomen. Om daadwerkelijk met positieve gezondheid aan de slag te gaan, moet veel meer bottom up gestart worden en met name ingezet moeten worden op de empowerment en daadwerkelijke eigen regie van burgers/cliënten/patiënten in relatie tot professionals. Dit betekent dat onderzoek minder top down is en dat er meer actie-onderzoek en ontwikkelingsprojecten gestart moeten worden. Als onderzoekssetting denkt men aan veldlabs en realistische evaluaties, 'ruimte' om organisatorisch anders samen te werken en dat te monitoren (kwalitatief, mixed method). Ook is evaluatieonderzoek wenselijk op de vragen 'werkt het?', 'wat zijn de werkzame bestanddelen'? en wat betekent het voor de gezondheid van mensen? Nader onderzocht dient te worden in hoeverre het concept positieve gezondheid geschikt is voor laagopgeleide en kwetsbare groepen; mogelijk zijn specifieke tools nodig. Dit vraagt om andere onderzoeksmethodieken en andere vormen van evidentie. De uitdaging voor ZonMw De oproep is dat ZonMw de komende jaren in de uitwerking van haar beleidsplan, waarin het concept positieve gezondheid is opgenomen, hier meer handen en voeten aan gaat geven. De discussie levert ZonMw als leerpunt dat positieve gezondheid geen blauwdruk moet zijn, maar een conceptueel kader dat staat voor een brede opvatting van het begrip gezondheid, waarin verschillende bestaande en nieuwe elementen onderbouwd- een plaats kunnen krijgen. Voor ZonMw is positieve gezondheid het vertrekpunt bij programmering en daarmee faciliteert zij het uitdragen van het gedachtengoed, de doorontwikkeling van instrumenten voor de praktijk en het uitwisselen van goede en inspirerende voorbeelden. Dit kan zij niet zonder meewerken van burgers/cliënten/patiënten, onderwijspraktijkmensen, conceptuele mensen, en onderzoekers. Verslaglegging: Gerdie van Asseldonk, Ineke Voordouw, Marja Westhoff 4

5 Bijlage Aanwezigen invitational conference 8 september 2016: Dineke Abels, ZonMw Gerdie van Asseldonk, ZonMw Alice Bakker, ROC Flevoland Christina Bodde, Universiteit Twente Ernst Bohlmeijer, Universiteit Twente Astrid Chorus, ZIN Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen Jeroen Crasborn, ZilverenKruis/ Achma Bart Cusveller, Hogeschool Viaa, Zwolle Hannah Dijkhuis, ZonMw Francisca Flinterman, GGD Amsterdam Beatrijs Haverkamp, WUR Yvonne Heerkens, Hogeschool Arnhem en Nijmegen Meike Hornstra, ZONH Machteld Huber, Institute for Positive Health Pieter Jeekel, Zelfzorg ondersteund Renata Klop, ZonMw Matthea van Leeuwe, ZonMw Mieke Rijken, Nivel Dieuwke Schokker, TNO Child Health Meralda Slager, Haagse Hogeschool AnneLoes van Staa, Hogeschool Rotterdam Wim Venhuis, Zelfhulp Brabant Ineke Voordouw, ZonMw Marja Westhoff ZonMw Corine Zijderveld, NPCF 5