INFORMATIE VOOR DIRECTIES, BESTUURDERS EN TOEZICHTHOUDERS IN HET VO/MBO februari 2008 nummer 62

Transcriptie

1 THEMA INFORMATIE VOOR DIRECTIES, BESTUURDERS EN TOEZICHTHOUDERS IN HET VO/MBO februari 2008 nummer 62 Visie op burgerschap en levensbeschouwelijke ontwikkeling in het mbo Nu burgerschap in het mbo wordt ingevoerd is de voor de hand liggende vraag: wat willen we dat deelnemers bereiken? Pas als je weet wat je wilt bereiken kun je het onderwijs vormgeven. De keuzes van concreet lesmateriaal voor Leren, Loopbaan en Burgerschap (LBB) en van begeleidings- en examineringsactiviteiten zijn gebaseerd op een visie. Visie is per definitie onderwerp van debat. De auteur van dit artikel schuwt het debat niet, want in deze THEMA geeft hij een interessante opvatting over invulling van de nieuwe exameneis voor alle deelnemers in het mbo. In het eerste deel laat hij zien dat het begrip ontwikkeling op verschillende wijzen kan worden ingevuld. In het tweede stuk deelt hij met ons zijn uitgangspunten voor kwalificering. Deze THEMA is geschreven vanuit het mbo, maar zeker ook toegankelijk voor het vo. Tekst: Kees van Eerten De ontwikkeling van burgerschap met een levensbeschouwelijke kern is de komende tijd een speerpunt voor de instellingen die samen de Federatie Christelijk MBO vormen. In het kader van de Federatie Christelijk MBO wordt gezamenlijk gewerkt aan de vormgeving van burgerschap. Het gaat daarbij om een waardengerichte benadering, met aandacht voor de levensbeschouwelijke ontwikkeling van deelnemers, ook wel aangeduid als burgerschap met lev. Lev, dat schrijf je toch met een f? Inderdaad, dan gaat het om durf hebben, ten volle leven, maar lev is ook het hebreeuwse woord voor hart. Vandaar burgerschap met lev. In het Brondocument LLB, dat nu verplicht is gesteld, is de eis dat de deelnemer zijn ontwikkeling aantoont op het gebied van burgerschap. 1. AANTONEN VAN ONTWIKKELING Het zichtbaar kunnen maken van de persoonlijke ontwikkeling is op het eerste gezicht een sympathieke gedachte. Het legt de verantwoordelijkheid voor kwalificering daar waar het hoort, namelijk bij de deelnemer. De deelnemer moet aangeven, dat er iets bij hem of haar is gebeurd; dat leeractiviteiten, interactie en reflectie invloed hebben gehad. Dat vraagt om een andere benadering van het begrip ontwikkeling dan bij de beroepscompetenties. Het gaat niet om ontwikkeling naar een bepaald eindniveau, eerder om stil te staan bij de zogenoemde trage vragen. Net als bij levensbeschouwelijke ontwikkeling is bij burgerschapsontwikkeling een ander ontwikkelingsfenomeen aan de orde. Verschillende benaderingen van ontwikkeling Het begrip ontwikkeling is echter niet eenduidig. Je kunt in het denken over persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling verschillende benaderingswijzen herkennen. Allereerst is er een stroming die er van uitgaat dat persoonlijke ontwikkeling het opeenvolgen van fasen in een vaste volgorde is. Dit wordt het stadium denken genoemd. Een andere opvatting over ontwikkeling zou je het participatieve denken kunnen noemen. Deze opvatting benadrukt dat ontwikke-

2 ling bestaat uit het maken van keuzes door het individu in interactie met de sociale omgeving waarin deze verkeert. Beide visies geven we hier weer. Stadium denken De opvatting om over ontwikkeling te denken als het doorlopen van een aantal fases is sterk beïnvloed door de ontwikkelingspsychologie. Ontwikkelingsspychologen gaan ervan uit dat mensen in hun leven een aantal fasen doorlopen. Ontwikkeling staat voor verandering in een bepaalde richting, van minder naar meer. Kenmerkend voor deze opvatting van ontwikkeling is dat er een normatief einddoel wordt verondersteld, een ontwikkelingsclaim. Dit is een min of meer stabiele eindtoestand, gekenmerkt door een bepaalde theoretische opvatting van volwassen of deskundig functioneren. Bovenstaand idee gaat ook uit van het deskundigheidsmodel dat de opvatting inhoudt dat de ander naar een bepaald stadium moet worden geleid. Een stadium waarin de begeleider, de deskundige al verkeert. Deze begeleider kent alle vragen en weet ook de antwoorden. Het stadium denken wekt daarnaast de suggestie dat, als je eenmaal op een bepaald niveau bent, je daar ook blijft. Het normatieve einddoel is dan bereikt. Je bent expert geworden. Participatief denken Het participatieve denken benadert ontwikkeling als een veranderingsproces waarin ervaringen die mensen opdoen vanuit nieuwe gezichtspunten worden bekeken, in overeenstemming met steeds veranderende taken en morele eisen. Het impliceert dat bij ontwikkeling sprake is van bijstellen en het herzien van doelstellingen. Er is geen normatief einddoel en ontwikkeling wordt nooit afgesloten. Ontwikkeling is dan niet meer iets dat je als mens overkomt, maar waar je zelf uitdrukkelijk en actief aan deelneemt. Deze opvatting benadrukt dat ontwikkeling bestaat uit het maken van keuzes door het individu in interactie met de sociale omgeving. Ontwikkeling is een doorgaand proces van heroriëntatie en gaat een leven lang door. In het huidige onderwijs groeien we merkbaar toe naar deze manier van denken over persoonlijke ontwikkeling. De ander De ander is een voorwaarde in dit participatieve ontwikkelingsproces. Je hebt de ander nodig. Veranderingen hebben invloed op zowel de beginneling als de expert. Een simpele vraag kan bij beiden leiden tot nieuwe inzichten en ervaringen. Ze doen er beiden hun voordeel mee. Er is een joodse spreuk die dit treffend illustreert: Veel heb ik geleerd van mijn leermeester, maar nog veel meer van mijn leerlingen. De relaties zijn gelijkwaardig. Deze visie op ontwikkeling maakt duidelijk dat mensen telkens weer betekenis aan dingen en gebeurtenissen geven. Dit betekenis-geven krijgt gestalte in de interactie tussen de mens en zijn omgeving. Verbondenheid Leren participeren betekent verantwoordelijkheid nemen voor je bijdrage aan de praktijk en aan de verdere ontwikkeling van die praktijk. Participeren impliceert een emotionele en ethische verbondenheid; een andere kijk op de wereld ontwikkelen, anders gaan handelen. Op die manier kunnen we spreken van een ontwikkelingsproces als een proces van persoonlijkheids- of identiteitsvorming. Begeleiding Om dit participatieve proces te kunnen begeleiden is het belangrijk om vertrouwen te hebben in het proces van interactie, respect te tonen voor de eigenheid van ieder individu en de verschillende opvattingen over de goede samenleving. Dat geldt ook voor het benaderen van de verschillende levensbeschouwelijke tradities als ware het een ontmoetingsruimte, een ontdekkingsruimte waar je van mag leren. Daarbij is het belangrijk in gedachte te houden dat, alleen als een ieder de principiële bereidheid heeft om eerder verworven inzichten tot de inzet van nieuwe ervaringen te laten zijn, ontmoeting werkelijk een kans heeft. Zichtbaar De opdracht van het Brondocument LLB is dat deelnemers hun eigen onwikkeling zichtbaar maken. In de aandachtspunten voor het begeleidingproces van een participatieve ontwikkeling zitten aspecten die een rol spelen in de beoordeling voor kwalificering: laat een deelnemer zien dat hij zich bewust is van meerdere opvattingen? 2

3 Wederkerigheid tussen de persoon en anderen in zijn omgev is een deelnemer bereid om een ervaring om te zetten in een keuze om anders te denken en anders te handelen? op welke manier worden andere opvattingen gewaardeerd/ benaderd? durft de deelnemer keuzes te maken en deze voor zijn rekening te nemen? durft de deelnemer verschillende mogelijkheden de revue te laten passeren en een standpunt in te nemen? waar kom je vandaan, wat heeft je beïnvloed en welke nieuwe keuze heb je nu gemaakt? wat is de plaats die je een ander gunt in jouw keuze? Er bestaat geen eindniveau waar de deelnemer aan moet voldoen en er zijn geen experts die alles weten. Het gaat om het reflecteren en daarmee zichtbaar maken van de persoonlijke ontwikkeling. Begeleiden De docent die begeleider is van het ontwikkelingsproces en die optreedt als examinator LLB moet voor ogen houden wat ontwikkeling betekent en wat hij daarin kan betekenen. Het zichtbaar maken en vastleggen van ontwikkeling vraagt vaardigheden om een deelnemer zijn eigen verhaal te laten vertellen en van hem te vragen ruimte te laten voor het verhaal van een ander. Reflecteren en bewustmaken van keuzes geeft een deelnemer zicht op zijn ontwikkeling en daarmee de mogelijkheid om zelfsturend bewuste keuzes te maken. 2. UITGANGSPUNTEN VOOR KWALIFICERING Als christelijke onderwijsinstelling hebben we in onze samenleving een bijzondere maatschappelijke verantwoordelijkheid om oefenplaats én bron te zijn van een gezonde omgang met de pluriforme levensbeschouwelijke oriëntaties die onze maatschappij kenmerkt. Uitgangspunt is dat: elke deelnemer recht heeft op begeleiding bij zijn of haar levensbeschouwelijke ontwikkeling er in iedere opleiding aandacht dient te zijn voor de levensbeschouwelijke dimensies van het bestaan er in het onderwijsprogramma van het (beroeps)onderwijs aandacht dient te zijn voor de relatie tussen zingeving, inspiratie, beroepsethiek en professioneel handelen. Dit betekent dat er in elke opleiding aandacht dient te zijn voor de levensbeschouwelijke aspecten van het (samen)leven. In het document Het Leven Leren is het inhoudelijk kader hiervan beschreven. Dit document is te vinden op de site van de Besturenraad; bij mbo/producten downloaden. Het inhoudelijk kader is uitgewerkt in kerntaken. Deze kerntaken (8 en 9, hieronder weergegeven) zijn richtinggevend voor het curriculum met betrekking tot levensbeschouwelijke ontwikkeling. Overzicht van de negen kerntaken LLB De zeven kerntaken uit het Brondocument Leren, Loopbaan en Burgerschap en de twee richtinggevende kerntaken van de Federatie (zie tabel volgende pagina). Visie op levensbeschouwelijke ontwikkeling Ieder mens zoekt naar zin en betekenis. Dit zoekproces is echter niet bij iedere leerling/deelnemer gerelateerd aan godsdienstige beleving. Daarom is het goed te kiezen voor het principe learning from religion. Het leren van is gericht op actieve betekenisgeving door de deelnemers. Reflectie op datgene wat jezelf en de ander beweegt is daarbij belangrijk. Betekenisgeving Reflecteren kan op verschillende niveaus: de omgeving, het gedrag, bekwaamheden, overtuigingen, waarden, identiteit (ervaren van persoonlijke eigenheid), betrokkenheid (spiritualiteit, wat beweegt me? waartoe?). Naast reflectie is ook transparantie van de inspiratie belangrijk. Zonder daarbij de pretentie te hebben dat één bron daarbij bepalend kan of moet zijn. Persoonlijke waarden kunnen deelnemers leren ontdekken door reflectie op het eigen levensverhaal, in ontmoeting en dialoog met de ander. Daarbij klinken heersende waarden en herkenbare levensbeschouwingen mee. In het onderwijsprogramma spelen concrete ervaringen die mensen opdoen en die betekenis kunnen hebben voor een deelnemer een rol. In de verhalen, riten en symbolen in de levensbeschouwelijke en godsdienstige tradities krijgen deze betekenissen soms een andere dimensie.

4 ing is de kern van het leerproces Kerntaken Werkprocessen Kerntaak 1 Benoemt zijn eigen ontwikkeling en gebruikt middelen en wegen om daarbij passende leerdoelen te bereiken 1.1 Benoemt leerdoelen voor de eigen ontwikkeling 1.2 Inventariseert geschikte manieren van leren 1.3 Kiest bij de situatie en bij zichzelf passende manieren van leren 1.4 Plant zijn eigen leerproces en voert het uit 1.5 Evalueert de gekozen manier van leren Kerntaak 2 Stuurt de eigen loopbaan 2.1 Reflecteert op eigen kwaliteiten en motieven 2.2 Onderzoekt welk werk er is en wat bij hem past 2.3 Stuurt de eigen loopbaan en onderneemt acties die daarbij nodig zijn Kerntaak 3 Participeert in het politieke domein, in besluitvorming en beleidsbeïnvloeding 3.1 Oriënteert zich op onderwerpen waarover politieke besluiten genomen worden 3.2 Vormt een eigen verantwoorde mening en durft hierover in gesprek te gaan 3.3 Onderneemt acties naar aanleiding van gemaakte keuzen Kerntaak 4 Functioneert als werknemer in een arbeidsorganisatie 4.1 Gedraagt zich als verantwoord werknemer bij het uitvoeren van het werk 4.2 Maakt gebruik van werknemersrechten 4.3 Stelt zich collegiaal op Kerntaak 5 Functioneert als kritisch consument 5.1 Oriënteert zich op de consumentenmarkt en houdt rekening met eigen wensen, mogelijkheden, en leefomgeving 5.2 Onderneemt acties om producten en diensten aan te schaffen Kerntaak 6 Neemt deel in allerlei sociale verbanden en maakt respectvol gebruik van de openbare ruimte 6.1 Neemt verantwoordelijkheid in diverse sociale verbanden en leeft in de openbare ruimte 6.2 Voert activiteiten uit voor de leefbaarheid van zijn sociale omgeving Kerntaak 7 Zorgt voor de eigen gezondheid (vitaal burgerschap) 7.1 Zoekt informatie over een gezonde leefwijze 7.2 Beslist op basis van informatie en levenshouding en handelt ernaar 7.3 Onderneemt activiteiten om de gezondheid te bevorderen Kerntaak 8 Kan omgaan met de basiservaringen (het eigen verhaal vertellen) 8.1 Zoekt de basiservaringen in levensgebeurtenissen en in levensbeschouwelijke tradities 8.2 Reflecteert aan de hand van de basiservaringen in het (eigen) leven 8.3 Kan aangeven welke waarden en normen belangrijk zijn in zijn leven en in zijn toekomstige werk Kerntaak 9 Kan de levensbeschouwelijke dialoog aangaan (het verhaal van de ander laten staan zonder het eigen verhaal te verliezen) 9.1 Kan diversiteit herkennen en hanteren 9.2 Kan levensbeschouwelijke en morele aspecten in een gesprek herkennen, hanteren en waarderen 4

5 Individualisering en flexibilisering dwingen het individu om het vermogen tot zelfsturing te ontwikkelen Basiservaringen Om onze persoonlijke ervaringen beter te leren begrijpen ordenen we deze in vijf basiservaringen Eindigheid in of van het bestaan; dingen stoppen, het gaat hierbij om de kwetsbaarheid en beperktheid. 2. Menselijke verantwoordelijkheid en falen; verantwoordelijkheid als lust en last, als taak, plicht of deugd. Dingen die anders gaan dan verwacht, gevoel van falen is gekoppeld aan beelden hoe het zou moeten/kunnen. Het gaat hierbij om zaken als trouw/ontrouw, afspraken, verwachtingen. 3. Ontvangen van inzicht; plotseling worden dingen je helder, je leert de keerzijde kennen, kwartjes vallen op hun plaats, wat wil je wel/niet, begrip voor een ander, voor jezelf, het geheel zien in plaats van een deel. 4. Kwaad en het lijden; verkering die uitraakt, ruzie met vrienden, problemen met je gezondheid, een dierbare verliezen. 5. Beleving van het goede, van geluk, vrede, welvaart, welzijn en ervaren van zin. De ordening heeft een functie. In veel gebeurtenissen lopen basiservaringen door elkaar heen. Bijvoorbeeld: ervaringen van eindigheid gaan veelal samen met ervaringen van kwaad en lijden en soms met verantwoordelijkheid en falen. De ordening helpt om duidelijk te krijgen om welke basiservaring het op dat moment gaat, of waarop de deelnemer zich wil concentreren. De reflectiebekwaamheid wordt wel omschreven als het vermogen gestructureerd terug te blikken op een ervaring teneinde daar conclusies uit te trekken voor toekomstig handelen. Navigatie Deelnemers leven in een wereld waarin ontzettend veel op hen afkomt en hebben regelmatig moeite orde te scheppen in de chaos van hun bestaan. Er gebeurt zoveel, en daar kan op zoveel verschillende manieren betekenis aan gegeven worden. Als docent heb je de unieke gelegenheid en taak deelnemers te begeleiden bij hun persoonlijke ontwikkeling, in het zoeken naar zin, betekenis en ordening. Leren voor het leven, leren aan de hand van ervaringen in het leven. Persoonlijke identiteit wordt steeds meer een zaak van individuele constructie (geïndividualiseerde keuzebiografie). Individualisering en flexibilisering dwingen het individu om het vermogen tot zelfsturing te ontwikkelen. Zelfsturing impliceert zelfreflectie, zelfkennis, zelfcontrole, morele gevoeligheid en wijsheid. Praten, denken, reflecteren over wat ons beweegt, wat we nastreven en belangrijk vinden. Ons daarin niet beperken tot innerlijke dialoog, maar ten overstaan van anderen en onszelf tot uitdrukking brengen. Zelfsturing verwijst naar een permanent vermogen tot zelfbepaling, een competentie die op de flexibiliteit van de eisen van de sociale omgeving is toegesneden. Zelfbewust De huidige arbeidsmarkt ziet jonge mensen die hun opleiding afsluiten het liefst als zelfbewuste professionals, die weten wat ze willen, hun eigen koers kunnen uitstippelen en hun hart kunnen leggen in het werk dat ze uitvoeren. Ze moeten het werk onder de knie hebben, probleemoplossend kunnen handelen, leren van ervaringen en de transfer kunnen maken naar nieuwe situaties. Zelfregulerende vaardigheden met betrekking tot motivatie, emoties en affecties zijn vereist. Het vraagt om metacognities. 1. Deze basiservaringen zijn ontleend aan het werk van dr. H.M. Vroom van de Vrije Universiteit van Amsterdam Conclusie Bij het levensbeschouwelijk leren gaat het om leren omgaan met de vragen die het dagelijks leven aan mensen stelt en deze in relatie brengen met de levensbeschouwelijke tradities. Het leerproces is een ongoing proces dat plaatsvindt in een voortdurende interactie tussen de persoon en zijn omgeving. Dit continue proces van interactie brengt aan beide zijden verandering teweeg. Wederkerigheid is hierbij de kern van het leerproces. In het onderwijs gaat het om de aandacht voor de levensbeschouwelijke aspecten van het bestaan die in het levensverhaal van mensen van betekenis zijn. Het stimuleren van ontmoeting en dialoog, waarin dat verhaal een plaats kan krijgen, is daarbij belangrijk. 5

6 Pedagogiek De volgende (godsdienst)pedagogische noties spelen een rol bij levensbeschouwelijk leren in het onderwijsprogramma: a. Bij de levensbeschouwelijke ontwikkeling spelen geloofsopvattingen van anderen een rol. Een levensbeschouwing is geen persoonlijk eigendom. b. Levensbeschouwelijke ontwikkeling moet gevoed worden door ervaringen of door met mensen om te gaan voor wie geloof betekenis heeft. c. Levensbeschouwelijke leren is een voortdurend proces van betekenisgeving waarbij levensverhalen van mensen (ervaringen) en door de traditie gevormde geloofsopvattingen een rol spelen. d. Er dient de principiële bereidheid te zijn eerder verworven inzichten of opvattingen de inzet van nieuwe ervaringen te laten zijn, zodat deze opnieuw een plaats kunnen krijgen in het levensverhaal. De communicatie tussen mensen is altijd het voertuig van het leren en dus ook van de levensbeschouwelijke ontwikkeling. e. Elke ontmoeting tussen mensen en opvattingen is een kans om te worden uitgedaagd en door te gaan met de levensbeschouwelijke ontwikkeling; zelfstandig levensbeschouwelijke leren. f. Met de ander en de tradities als referentiekader gaat het om het vinden van een eigen weg in het omgaan met de persoonlijke dynamiek, de (een) traditie(s) en de omgeving. Meer informatie Voor meer informatie over dit onderwerp kunt u contact opnemen met Marianne Beelaerts, adviseur Identiteit MBO en secretaris van de Federatie Christelijk MBO, mbeelaerts@besturenraad.nl of Voor meer informatie over activiteiten en producten, zoals het Kaderdocument, praktische handleidingen, bijeenkomsten en congressen kunt u ook terecht op onze website: onder mbo. Over de auteur Kees van Eerten is adviseur Identiteit van de Amarantis Onderwijsgroep. Gebruikte literatuur Alma, H. (1990/2) Geloofs)ontwikkeling in levensloopperspectief Lanser, A. Geloven leren. Een theoretisch en empirisch onderzoek naar wederkerig geloofsleren Breeuwsma, G. De constructie van de levensloop Breeuwsma, G. (1993) Alles over ontwikkeling. Over de grondslagen van de ontwikkelingspsychologie Het leven leren, Kaderdocument 2 over de levensbeschouwelijke ontwikkeling en beroepsethische vorming van onderwijsdeelnemers in het bve, zie downloaden Brondocument Leren, Loopbaan en Burgerschap, te vinden op Colofon THEMA is een uitgave van de Besturenraad, de organisatie van het christelijk onderwijs. Losse nummers 3,. Eindredactie Grada Huis/Fenna ter Meulen Redactie-adres Postbus 907, 2270 AX Voorburg, T , F , E alg@besturenraad.nl Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Druk Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel, Besturenraad