Arbeidsinspectie Centraal Kantoor Afdeling Monitoring en Beleidsinformatie

Transcriptie

1 Arbeidsinspectie Centraal Kantoor Afdeling Monitoring en Beleidsinformatie Werknemers met een bruto-loon op en onder het wettelijk minimumloon in 2001 Maart 2003 drs. P.M. Venema

2 2

3 INHOUDSOPGAVE BLZ. SAMENVATTING I-III 1 INLEIDING 1 2 WML-BEGRIPPEN Inleiding Werknemer Loonbegrip Normale arbeidsduur Arbeidsgehandicapten (REA) 7 3 RESULTATEN Inleiding Minimumloners en onderbetaalden Minimumloners en onderbetaalden per werknemerscategorie Profielschets minimumloners en onderbetaalden Minimumloners Onderbetaalden Niveau van de onderbetaling Redenen van onderbetaling Financiële doorstroom onderbetaalden en minimumloners 20 BIJLAGEN I Methode van Onderzoek 25 I.1 Verantwoording van de steekproef 27 I.2 Gegevensverzameling 30 I.2.1 Looncomponenten van werknemers in AVO-onderzoek 31 II Karakterisering van LTD-functieniveaus en functiesoorten 35 III Tabellen 41 III.1 Verdeling van alle werknemers in het bedrijfsleven en van werknemers boven, op en onder WML 43 III.2 Verdeling werknemers naar bruto-loonklassen 46 III.3 Redenen van onderbetaling 49 III.4 Financiële doorgroei onderbetaalde werknemers en minimumloners die bij dezelfde werkgever in loondienst zijn gebleven 52 III.5 Percentage bedrijven met werknemers op en onder het WML 55

4

5 SAMENVATTING Dit rapport bevat de resultaten van een door de Arbeidsinspectie uitgevoerde onderzoek naar de toepassing van het wettelijk minimumloon in het Nederlandse bedrijfsleven. Aanleiding tot het onderzoek is een toezegging aan de Tweede Kamer om periodiek een onderzoek in te stellen naar de toepassing van de Wet minimumloon en minimumvakantiebijslag (WML). Met het onderzoek wordt voorts voldaan aan internationale verplichtingen. Het onderzoek is uitgevoerd met behulp van de gegevensbestanden van het jaarlijkse onderzoek van de Arbeidsinspectie naar de arbeidsvoorwaardenontwikkelingen (AVOonderzoek). Om voldoende gegevens beschikbaar te krijgen over de categorie onderbetaalde werknemers is de gebruikelijke steekproef van het AVO-onderzoek verhoogd van circa bedrijven naar ruim bedrijven met vooral kleinere bedrijven in sectoren waar de kans op onderbetaling groot is. Door herweging zijn de steekproefuitkomsten gecorrigeerd en vertaald naar landelijke representatieve gegevens. De onderzoeksresultaten hebben betrekking op het peilmoment oktober Onderbetaalden Van de werknemers in het Nederlandse bedrijfsleven tussen de 15 en 65 jaar verdienen naar schatting werknemers minder dan het WML ( per maand voor werknemers van 23 jaar en ouder 1 ). Dit komt overeen met 1,1% van alle werknemers. De onderbetaalde werknemers ontvangen een bruto-loon dat naar schatting 11% lager is dan het bruto-loon waarop ze volgens de wet recht hebben. Het niveau van de onderbetaling loopt nogal uiteen. Eenderde van de onderbetaalden wordt minder dan 10 per maand onderbetaald, 12% wordt 100 of meer onderbetaald. Onderbetaalde werknemers zijn vooral in deeltijd werkende vrouwen en jongeren. Vaak hebben ze een verzorgende of dienstverlenende functie die behoort tot de lagere functieniveaus en zijn ze werkzaam in het kleinbedrijf in de sectoren Detailhandel en reparatiebedrijven, Horeca of Landbouw. 1 Werknemers van 15 tot 23 jaar krijgen een van het volwassen minimumloon afgeleid minimumjeugdloon I

6 Redenen onderbetaling Bij 31% van de onderbetaalde werknemers is de onderbetaling een gevolg van een netto-loon-afspraak. Bij 15% van de onderbetaalden is de werkgever van een onjuiste normale of gebruikelijke arbeidsduur uitgegaan. Bij het vaststellen van het bruto-loon van deeltijders wordt dan veelal ten onrechte uitgegaan van een 40-urige werkweek in plaats van de voor het bedrijf geldende 36 of 38-urige werkweek. De twee hiervoor genoemde redenen van onderbetaling komen voornamelijk voor bij werknemers die in deeltijd werken. Bij 12% van de onderbetaalde werknemers is de WML-loonsverhoging van 1 juli 2001 niet in het oktober loon van 2001 verwerkt. Financiële doorstroom Uit figuur 1 blijkt dat van de bij dezelfde werkgever in loondienst gebleven onderbetaalde werknemers in oktober 2000 één jaar later nog de helft wordt onderbetaald. 13% van de onderbetaalde werknemers in oktober 2000 heeft op oktober 2001 een bruto-loon dat gelijk is aan het wettelijk minimumloon en de overige 35% heeft in oktober 2001 een bruto-loon dat hoger is dan het wettelijk minimumloon. Figuur 1 Financiële doorstroming van onderbetaalde werknemers oktober 2000 Boven WML in oktober % Onder WML in oktober % WML in oktober % II

7 Minimumloners Circa werknemers hebben een bruto-loon dat gelijk is aan het WML. Uitgedrukt als een percentage gaat het om 2,1% van de werknemers. Minimumloners zijn vooral vrouwen en jongeren. Vaak hebben ze een productie, technische en/of handarbeidfunctie of een verzorgende of dienstverlenende functie die behoort tot de lagere functieniveaus. Voorts zijn ze vaak werkzaam in het kleinbedrijf in de sectoren Detailhandel en reparatiebedrijven, Horeca en Landbouw. Financiële doorgroei Figuur 2 laat zien dat van de bij dezelfde werkgever in loondienst gebleven minimumloners in oktober % één jaar later nog steeds het WML verdient. Eenderde van de gebleven WML ers in oktober 2000 verdient in oktober 2001 meer dan het rechtens geldende minimumloon. 7% van de minimumloners in oktober 2000 verdient in oktober 2001 minder dan het WML. Figuur 2 Financiële doorstroming van minimumloners in oktober 2000 Boven WML in oktober % Onder WML in oktober % WML in oktober % III

8 IV

9 V

10

11 1 INLEIDING Dit rapport gaat nader in op de werknemers in het Nederlandse bedrijfsleven met een bruto-loon op en onder het bruto minimumloon zoals is vastgelegd in de Wet Minimumloon en minimum vakantiebijslag (WML). Aanleiding tot het onderzoek is een toezegging aan de Tweede Kamer om periodiek een onderzoek in te stellen naar de toepassing het wettelijk minimumloon 2. De laatste inventarisatie is vijf jaar geleden uitgevoerd (zie: Toepassing Wet minimumloon en minimum vakantiebijslag in 1997, C.H. Ackermann, Arbeidsinspectie). Doel van het huidige onderzoek is een actualisatie van de inventarisatie van de mate waarin het wettelijk minimumloon wordt toegepast in het Nederlandse bedrijfsleven. Deze actualisatie is ook van belang om te voldoen aan internationale verplichtingen. In het verdrag Nr. 131 aangenomen door de Internationale Arbeidsconferentie is bepaald dat Nederland gehouden is maatregelen te nemen, zoals voldoende controle, aangevuld met verdere noodzakelijke maatregelen, om daadwerkelijke toepassing van alle bepalingen met betrekking tot het WML te verzekeren. Voorts moet op grond van de Europees Sociaal Handvest periodiek worden gerapporteerd over de naleving van de WML. Onderzoeksvragen Voor de werknemers werkzaam in het Nederlands bedrijfsleven is nagegaan hoeveel werknemers een bruto-loon ontvangen dat: op het niveau van het van het wettelijk minimumloon ligt ( minimumloners ); onder het niveau van het wettelijk minimumloon ( onderbetaalden ). Bij onderbetaling is de werkgever gevraagd naar de redenen van onderbetaling. Van zowel de categorie werknemers met een bruto-loon onder als de categorie werknemers met een bruto-loon op het wettelijk minimumloon wordt een profielschets gegeven. Deze profielschets is gebaseerd op een groot aantal kenmerken waarover gegevens beschikbaar zijn, zoals geslacht, omvang dienstverband, etnische afkomst, leeftijd, functieniveau en functiesoort, economische sector en bedrijfsomvang. 2 Geregeld bij een wijziging van de WML in

12 Gebruikte gegevensbestanden Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van de gegevensbestanden van het Arbeidsvoorwaardenonderzoek (AVO-onderzoek) van de Arbeidsinspectie van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. In het eerste kwartaal van 2002 is door de Arbeidsinspectie onderzoek verricht naar de ontwikkelingen van de arbeidsvoorwaarden van werknemers. Doel van dit jaarlijkse onderzoek is representatieve informatie te verschaffen over de feitelijke ontwikkeling van de brutolonen en andere op geld waardeerbare arbeidsvoorwaarden van werknemers in het bedrijfsleven en bij de overheid. Met de voor het AVO-onderzoek verzamelde gegevens is het mogelijk na te gaan in hoeverre werknemers in het Nederlandse bedrijfsleven een bruto-loon ontvangen dat lager is dan het bruto minimumloon zoals is vastgelegd in de Wet Minimumloon (WML). Om voldoende gegevens beschikbaar te krijgen over de categorie onderbetaalde werknemers is de gebruikelijke steekproef van het AVO-onderzoek verhoogd van circa bedrijven naar ruim bedrijven met vooral kleinere bedrijven in sectoren waar de kans op onderbetaling groot is. Door herweging worden de steekproefuitkomsten gecorrigeerd en vertaald naar landelijke representatieve gegevens. Voor ruim werknemers in de AVO-steekproef is voor de laatste betaalperiode 3 in oktober 2001 nagegaan of de bruto-beloning uit de loonadministraties onder, op of boven het WML-niveau ligt. Indeling van het rapport Hoofdstuk 2 behandelt een aantal begrippen uit de Wet minimumloon. Hoofdstuk 3 bevat de resultaten van het onderzoek. Paragraaf 3.2 bevat de schattingen van het aantal werknemers dat in 2001 het wettelijk minimumloon ontvangt en van het aantal werknemers dat op grond van de wet wordt onderbetaald. In paragraaf 3.3 wordt een profielschets gegeven van de minimumloners en onderbetaalden. Paragraaf 3.4 gaat nader in op het niveau van de onderbetaling. In paragraaf 3.5 wordt aandacht besteed aan de reden of oorzaak van onderbetaling. In paragraaf 3.6 ten slotte wordt nader ingegaan op de financiële doorstroommogelijkheden van de minimumloners en de onderbetaalde werknemers. Bijlage I bevat een beschrijving van de opzet het onderzoek. In dit deel zijn ook de gebruikte definities van de looncomponenten opgenomen. Bijlage II bevat twee overzichten met omschrijvingen van de gebruikte indelingen van functies naar LTD-functieniveaus en functiesoort. In bijlage III zijn tabellen opgenomen met meer gedetailleerd cijfermateriaal. 3 De betaalperiode is veelal een maand, een periode van 4 weken of een week. 2

13 2 WML-BEGRIPPEN 2.1 Inleiding Het wettelijk minimumloon garandeert werknemers in het bedrijfsleven een redelijk loon voor geleverde arbeid 4. Iedere werknemer vanaf 23 jaar tot 65 heeft recht op het minimumloon. Voor werknemers tussen de 15 en 23 jaar geldt het minimumjeugdloon. In oktober 2001 is het minimumloon voor werknemers vanaf 23 jaar gelijk aan f.2.601,30 ofwel 1180,40. Werknemers van 15 tot 23 jaar krijgen een van het volwassen minimumloon afgeleid minimumjeugdloon 5. Het minimumloon wordt tweemaal per jaar aangepast om het minimumloon in de pas te laten lopen met de gemiddelde loonontwikkeling. Dit is vastgelegd in de Wet Koppeling met Afwijkingsmogelijkheden. In 2001 is het minimumloon tweemaal verhoogd met in totaal 6,3%. Op 1 januari 2001 is het wettelijk minimumloon verhoogd met 2,0% en met 1,9% als gevolg van de brutering van de overhevelingstoeslag. Deze toeslag bovenop het bruto-loon is per 1 januari 2001 komen te vervallen en maakt vanaf de genoemde datum deel uit van zowel het bruto-loon als van het minimumloon 6. Voorts is per 1 juli 2001 het minimumloon verhoogd met 2,25%. In dit hoofdstuk worden enkele begrippen uit de wet behandeld die bij vaststelling van het rechtens geldende WML van cruciaal belang zijn Werknemers in dienst bij de overheid vallen niet onder de WML. Werknemers van 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 en 22 jaar ontvangen respectievelijk 30,0%, 34,5%, 39,5%, 45,5%, 52,5%, 61,5%, 72,5% en 85% van het minimumloon voor werknemers van 23 jaar en ouder. De overhevelingstoeslag is ingevoerd als een gevolg van de belasting operatie-oort in Een aantal sociale premies die daarvoor werden betaald door de werkgever kwamen vanaf die datum voor rekening van de werknemer. Om te voorkomen dat werknemers er in loon op achteruit zouden gaan, moest de werkgever een vergoeding betalen aan de werknemers. Deze overhevelingstoeslag, destijds ingevoerd als een tijdelijke maatregel, is in de loop der jaren enkele malen aangepast, waardoor de functie van de toeslag vervaagde. Om het loonstrookje inzichtelijker te maken is de toeslag vanaf 1 januari 2001 in de bruto salarissen verwerkt. 3

14 2.2 Werknemer De WML verstaat onder werknemer de natuurlijke persoon die in dienstbetrekking staat krachtens arbeidsovereenkomst naar burgerlijk recht. De arbeidsovereenkomst is de overeenkomst, waarbij de ene partij, de werknemer, zich verbindt in dienst van de andere partij, de werkgever, tegen loon gedurende zekere tijd arbeid te verrichten. Ook een vertegenwoordiger, een werknemer in de zin van Wet inschakeling werkzoekenden (WIW) en een thuiswerker vallen onder de WML. Voorwaarden waaraan de thuiswerker moet voldoen zijn dat de thuiswerker 7 : 1. tegen beloning 8 voor ten hoogste twee anderen arbeid verricht; 2. de arbeid persoonlijk verricht of uitsluitend met behulp van de echtgeno(o)t(e)/ partner of bij hen inwonende bloedverwanten of aanverwanten of pleegkinderen; 3. de arbeid gedurende ten minste vijf uur per week verricht; 4. EN dat de duur van de arbeidsverhouding ten minste drie maanden bedraagt en de periode tussen twee opdrachten minder dan 31 dagen is. 2.3 Loonbegrip Onder loon verstaat de WML de geldelijke inkomsten uit een de dienstbetrekking, met uitzondering van: 1. verdiensten uit overwerk 2. vakantiebijslagen; 3. winstuitkeringen; 4. uitkeringen bij bijzondere gelegenheden; 5. uitkeringen als gevolg van aanspraken om na verloop van tijd of onder een voorwaarde één of meer uitkeringen te ontvangen; 6. vergoedingen voor zover zij geacht kunnen worden te strekken tot bestrijding van noodzakelijke kosten, die de werknemer in verband met zijn dienstbetrekking heeft te maken; 7. bijzondere vergoedingen voor kostwinners en gezinshoofden; 8. uitkeringen als gevolg van een premiespaarregeling of een spaarloonregeling; 9. eindejaarsuitkeringen. Voorts wordt jaarlijks bij algemene maatregel van bestuur onder de titel Loon in natura de nominale bedragen vastgesteld, die niet als geldelijke inkomsten uit een dienstbetrekking mede als loon worden aangemerkt. Het gaat hier om de kost en inwoning en bewassing e.d. van schepelingen en inwonende kinderen/werknemers. De nominale bedragen van loon in natura moeten op de salarisspecificatie staan vermeld. Voor het berekenen van het WML-loon gelden de nominale vastgestelde bedragen De AVO-steekproef bevat te weinig bedrijven met thuiswerkers in loondienst. In het vervolg van dit rapport zal daarom geen aandacht worden geschonken aan onderbetaalde thuiswerkers. Voor zover het loon niet naar tijdruimte is vastgesteld maar afhankelijk is van de uitkomsten van de verrichte arbeid (stukloon), wordt als arbeidsduur aangemerkt: de tijd die redelijkerwijs met de uitvoering is gemoeid. De werkgever moet schriftelijk aan de thuiswerker meedelen welke tijd redelijkerwijs met de uitvoering is gemoeid. Als de werknemer inclusief kost en inwoning exact het WML-loon ontvangt en de werkgever heeft de kost en woning gewaardeerd op 400 gulden (dit is meer dan het nominaal vastgestelde bedrag van 278 gulden), dan wordt de werknemer onderbetaald. 4

15 Een werkgeversbijdrage in de kosten van een particuliere ziektekostenverzekering is wel loon in de zin van het WML; het bedrag kan maandelijks, per kwartaal, per halfjaar of per jaar worden toegekend of uitgekeerd aan de werknemer. De werkgeversbijdrage in de premie Ziekenfondswet (ZFW) is geen loon in de zin van het WML. Ook de fiscale bijtellingen, voor bijvoorbeeld het particulier gebruik van een auto van de zaak, is geen loon in de zin van de WML 10. Wanneer de premie voor een collectieve ziektekostenverzekering (deels) voor rekening van de werkgever komt is er alleen in fiscale zin sprake van belastbaar loon, en is er geen sprake van loon in de zin van het WML. Hieronder is weergegeven welke looncomponenten deel uit maken van het WMLloonbegrip. Opbouw van het WML-loon Functieloon Persoonlijke toelage Tarief en provisie Ploegentoeslag/onregelmatige dienst toeslagen Inconveniënten Bijdrage werkgever ZKV Loon in natura Overig loon (zoals fooien, waarnemingstoelagen e.d.) Het wettelijk minimum(jeugd)loon gaat uit van het bruto loon bij een normale arbeidsduur (dus zonder overwerk). In de volgende paragraaf wordt nader ingegaan op het begrip normale arbeidsduur. 2.4 Normale arbeidsduur Het minimumloonbedrag waar de werknemer recht op heeft is naast de leeftijd ook afhankelijk van de arbeidsduur. Voor het volledige bedrag moet de normale arbeidsduur worden gewerkt. Normaal is de arbeidsduur die in vergelijkbare banen een volledige dienstbetrekking vormt. Het aantal uren dat een volledige betrekking vormt is niet wettelijk bepaald. In de meeste sectoren en bedrijven is de normale arbeidsduur 36, 38 of 40 uur per week. Deeltijders Voor een werknemer die in deeltijd werkt is het (rechtens geldende) minimumloon naar evenredigheid met het aantal gewerkte uren lager. Als bijvoorbeeld een werknemer 19 uur werkt en de normale arbeidsduur in het bedrijf is 38 dan heeft de werknemer recht op de helft (= 19/38) van het volledige minimumloon. 10 Het bedrag van de fiscale bijtelling evenals de werkgeversbijdrage ZKV wordt immers in het bruto-netto traject eerst bijgeteld voor de vaststelling van loonheffing, maar daarna voor de vaststelling van het netto-loon weer afgetrokken. 5

16 De in collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO s) overeengekomen arbeidsduur per week (of per jaar) biedt een belangrijk houvast bij het, conform WML, naar evenredigheid vaststellen van het rechtens geldende minimumloon van deeltijdwerkers 11. Als er geen collectieve regeling geldt wordt bij het naar evenredigheid vaststellen van het minimumloon van deeltijders uitgegaan van de in het bedrijf of de in de branche in een volledig dienstverband gebruikelijke arbeidsduur. Die arbeidsduur geldt dan als de normale arbeidsduur. Als een werkgever voor niet-cao ers 12 een van de CAO afwijkende normale arbeidsduur hanteert, dan geldt voor de niet-cao ers deze door de werkgever gehanteerde gebruikelijke arbeidsduur. Bij de niet-cao ers is er immers geen sprake van met CAO ers overeenkomstige arbeidsverhoudingen. In meer algemene zin is er sprake van overeenkomstige arbeidsverhoudingen bij werknemers die min of meer gelijksoortige werkzaamheden verrichten. Arbeidsduurverkorting In veel bedrijven is de normale arbeidsduur verkort van 40 uur naar 38 of 36 uur per week. Vaak wordt er 40 uur per week gewerkt en wordt arbeidsduurverkorting in roostervrije dagen gegeven. De roostervrije dagen gelden ook voor deeltijders. Ter verduidelijking volgen hierna twee voorbeelden. Voorbeeld 1 In een bedrijf is de normale arbeidsduur 38 uur. Feitelijk wordt er 40 uur gewerkt en hebben de werknemers recht op 13 ADV-dagen van 8 uur (13 ADV-dagen van 8 uur komt overeen met 104 uur per jaar ofwel 2 uur per week). 1 Een deeltijder heeft een dienstbetrekking van 50%. De omvang van de dienstbetrekking voor de werknemer bedraagt 19 uur (50% van 38 uur). Feitelijk werkt de deeltijder 20 uur per week en heeft hij recht op 13 ADV-dagen van 4 uur (52 uur op jaarbasis en 1 uur per week). De deeltijder heeft recht op tenminste 50% van het wettelijk (voltijd) minimumloon. 2 Een deeltijder werkt feitelijk 20 uur per week en ziet af van ADV-dagen. De omvang van de dienstbetrekking voor de werknemer bedraagt 20/38 (55,56%). Deze deeltijder heeft recht op 20/38 van het wettelijk (voltijd) minimumloon. Voorbeeld 2 Voor een bedrijf is in een CAO vastgelegd dat de normale arbeidsduur 38 uur bedraagt en dat de feitelijke werkweek 40 uur bedraagt met 12 ADV-dagen. Omgerekend naar uren levert een feitelijke werkweek van 40 uur en 12 ADV-dagen een normale arbeidsduur op van 38,15 uur per week. Voor het bepalen van het rechtens geldende minimumloon van deeltijders moet de werkgever uitgegaan van de in de CAO vastgelegde normale arbeidsduur van 38 uur en dus niet van de na omrekening van de ADV-dagen verkregen 38,15 uur In CAO s kunnen definities opgenomen zijn over wat onder loon wordt verstaan. Het WML-loonbegrip prevaleert voor wat betreft de toepassing van de WML boven wat de CAO bepaalt. Niet-CAO ers in een CAO-bedrijf zijn de werknemers waarvoor de CAO-bepalingen niet van toepassing zijn. 6

17 2.5 Arbeidsgehandicapten (REA) Iedere arbeidsgehandicapte werknemer heeft aanspraak op een geldelijke beloning voor de verrichte arbeid die gelijk is aan de geldelijke beloning die een niet arbeidsgehandicapte werknemer in een gelijkwaardige functie bij dezelfde arbeidsduur pleegt te ontvangen. Als de arbeidsprestatie van een arbeidsgehandicapte werknemer door ziekte of gebreken duidelijk minder is dan de arbeidsprestatie die in een functie als normaal wordt beschouwd, vermindert het Uitvoeringsinstituut werknemersverzekeringen op verzoek van de betrokken werkgever of werknemer de hoogte van de beloning voor de verrichte arbeid, zo nodig in afwijking van wat bij en krachtens de Wet minimumloon en minimumvakantiebijslag is bepaald (artikel 7 van de Wet op de (re)integratie arbeidsgehandicapten (REA)). Werknemers die op grond van de Wet REA minder verdienen dan het wettelijk minimumloon worden in dit onderzoek niet gerekend tot de groep onderbetaalde werknemers. 7

18 8

19 3 RESULTATEN 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd. In de eerste paragraaf worden de geschatte aantallen onderbetaalden en minimumloners gegeven. Verhoudingsgewijs bestaan er naar diverse kenmerken verschillen in aantallen werknemers die op of onder het WML worden beloond. Te denken valt aan geslacht, leeftijd, arbeidsduur, etnische afkomst, functieniveau en economische sector. In paragraaf 3.2 wordt nader ingegaan op de aantallen onderbetaalden en minimumloners naar diverse kenmerken. In paragraaf 3.3 wordt voor de onderbetaalden en de minimumloners een profielschets gegeven. Vervolgens wordt in paragraaf 3.4 ingegaan op het niveau van de onderbetaling en komen de redenen van onderbetaling aan bod in paragraaf 3.5. Ten slotte wordt in paragraaf 3.6 nader ingegaan op de financiële doorgroeimogelijkheden van onderbetaalde werknemers en werknemers met een bruto-loon op het WML-niveau. In het AVO-onderzoek zijn de loonbedragen van werknemers afgerond op guldens. Bij het bepalen van het aantal minimumloners en de aantallen onderbetaalden is daarom rekening gehouden met afrondingseffecten. Werknemers waarvan het bruto loon minder dan een 0,5% dan wel minder dan 5 gulden afwijkt van het (rechtens geldende) minimumloon zijn ingedeeld in de categorie minimumloners (hierna ook wel aangeduid als WML ers). Werknemers waarvan het bruto loon meer dan een 0,5% dan wel meer dan 5 gulden onder het (rechtens geldende) minimumloon ligt zijn ingedeeld in de categorie onderbetaalden. 3.2 Minimumloners en onderbetaalden De in dit hoofdstuk gepresenteerde schattingen van aantallen werknemers beloond op en onder het WML zijn gebaseerd op het peilmoment oktober In oktober 2001 werken in naar schatting bedrijven (10,1% van het totaalaantal bedrijven) één of meer WML ers. In deze bedrijven werken naar schatting minimumloners (2,1% van het totaalaantal werknemers waarvoor de WML geldt) Onderbetaalden maken geen deel uit van de categorie minimumloners (WML ers). 9

20 Voorts werken er in naar schatting bedrijven (7,7% van het totaalaantal bedrijven) één of meer werknemers die onderbetaald worden. In totaal zijn in 2001 naar schatting werknemers onderbetaald (1,1% van het totaalaantal werknemers waarvoor de WML geldt). Uit het onderzoek van de Arbeidsinspectie naar de naleving van de WML in 1997 blijkt dat in 1997 in totaal (2,5%) van alle werknemers het WML verdienden en (0,7%) werden onderbetaald 14. De (absolute) toename van het aantal WML ers en onderbetaalden hangt voor een deel samen met de groei van de werkgelegenheid van circa 4,9 miljoen naar 6,1 miljoen werknemers. Voorts is de structuur van de werkgelegenheid in de loop der tijd gewijzigd. In het bijzonder is het aantal deeltijdbanen, het aantal vrouwen en het aantal jongeren met een baan in de periode van 5 jaar toegenomen. Naast deze maatschappelijke ontwikkelingen zijn er ook methodologische verschillen tussen het huidige onderzoek en het onderzoek uit Het in 1997 uitgevoerde onderzoek is gebaseerd op een steekproef van bedrijven waarin in totaal werknemers werkten. In deze bedrijven is voor één betaalperiode (week, maand) in de periode april t/m oktober 1997 door de inspecteurs bepaald hoeveel werknemers een loon hadden lager of gelijk aan het WML. In de grotere bedrijven met meer dan 100 werknemers in loondienst is door de inspecteurs steekproefsgewijs gecontroleerd. De werknemers die zijn onderbetaald en werknemers die het WML ontvangen, zijn op bedrijfsniveau ingedeeld naar een aantal kenmerken (geslacht, leeftijd, allochtoon/ autochtoon, arbeidsduur). Per werknemerscategorie is de gemiddelde onderbetaling in procenten van het rechtens geldende WML berekend en genoteerd. Werknemers met een loon boven het WML zijn niet nader ingedeeld naar genoemde kenmerken. Het onderhavige onderzoek is gebaseerd op een steekproef van bedrijven waarin in totaal werknemers werkzaam waren. In deze bedrijven zijn voor de laatste betaalperiode in oktober 2001 van ruim werknemers gegevens verzameld over verschillende beloningscomponenten en het aantal gewerkte uren. Bij een door een inspecteur geconstateerde onderbetaling is gevraagd naar de reden van onderbetaling. Achteraf is het bruto-loon van een werknemer getoetst aan het loon waarop de werknemer volgens de WML recht heeft. Ook niet door de inspecteurs geconstateerde onderbetalingen zijn meegenomen. Hierna worden de aantallen minimumloners en onderbetaalden beschouwd naar een aantal achtergrondkenmerken. 14 Zie rapport Toepassing Wet minimumloon en minimumvakantiebijslag in De onderzoeksperiode was een betaalperiode in een van de zomermaanden van

21 3.2.1 Minimumloners en onderbetaalden per werknemerscategorie Geslacht Uit tabel 3.1 blijkt dat vrouwen vaker worden onderbetaald dan mannen. Ook worden vrouwen vaker beloond op WML-niveau. Dat geldt zowel voor jeugdige werknemers jonger dan 23 jaar als voor volwassen werknemers. Tabel 3.1 Percentage WML ers en onderbetaalden in oktober 2001 naar geslacht In procenten van het totaalaantal werknemers per categorie WML ers Onderbetaalden Totaal, w.o. 2,1 1,1 Vrouwen w.o. 2,9 1,7 Jeugdigen 9,8 4,8 Volwassen 1,4 1,3 Mannen w.o. 1,4 0,6 Jeugdigen 7,2 2,9 Volwassen 0,8 0,4 Jeugdigen 8,5 3,8 Volwassen 1,2 0,7 Leeftijd Veel jeugdigen zijn, aan het begin van hun loopbaan, nog op de lagere functieniveaus werkzaam. Voorts zijn er ook veel scholieren en studenten die naast de studie een bijbaantje hebben. Jeugdigen hebben dan ook relatief vaker dan volwassen een loon op het wettelijk minimumloon (zie tabel 3.2). Het percentage onderbetaalden is voor jeugdige werknemers ruim vier maal zo hoog als voor volwassen werknemers (Uit tabel III.2 in bijlage III blijkt dat vrouwen ook vaker dan mannen een bruto-loon hebben dat lager is dan 130% van het WML (32% van de vrouwen en 14% van de mannen)). Opvallend is verder het percentage onderbetaalden voor werknemers ouders dan 60 jaar. Voor een deel gaat het hierom VUT ers met een bijbaantje die naast hun uitkering niet meer dan een bepaald maximum bedrag mogen verdienen. 11

22 Tabel 3.2 Percentage WML ers en onderbetaalden in oktober 2001 naar leeftijd In procenten van het totaalaantal werknemers per categorie WML ers Onderbetaalden Totaal, w.o. 2,1 1, jaar 8,5 3, jaar 2,3 0, jaar 0,8 0, jaar 1,1 0, jaar 1,0 0,8 >= 60 jaar 2,0 2,6 Arbeidsduur Tabel 3.3 bevat de percentages WML ers en onderbetaalden voor werknemers die voltijd en deeltijd werken. De tabel laat zien dat het percentage WML ers toeneemt als de arbeidsduur afneemt. Dat geldt ook voor het percentage onderbetaalden. Tabel 3.3 Percentage WML ers en onderbetaalden in oktober 2001 naar arbeidsduur In procenten van het totaalaantal werknemers per categorie WML ers Onderbetaalden Totaal, w.o. 2,1 1,1 Voltijd 0,6 0,3 Deeltijd >= 12 uur 2,6 1,4 Deeltijd <12 uur 8,6 4,9 12

23 Functieniveau Uit tabel 3.4 blijkt dat zowel het aantal WML ers als het aantal onderbetaalde werknemers afneemt naar mate het functieniveau toeneemt 15. In de twee laagste LTDfunctieniveaus (functies van laag niveau) zijn relatief veel vrouwen, deeltijders en jeugdigen werkzaam. Ongeveer één op de vier vrouwen tegen één op de acht mannen heeft een baan van laag niveau (LTD-functieniveau I en II). Van de jeugdige werknemers hebben ruim vier op de tien werknemers een functie van laag niveau tegen ruim één op de tien volwassen werknemers. Bijna één op de tien voltijders heeft een functie van laag niveau. Van de deeltijders die 12 uur of meer werken hebben twee op de tien heeft een functie van laag niveau en van de deeltijders die minder dan 12 uur werken ongeveer vijf op de tien. Tabel 3.4 Percentage WML ers en onderbetaalden in oktober 2001 naar functieniveau In procenten van het totaalaantal werknemers per categorie WML ers Onderbetaalden Totaal, w.o. 2,1 1,1 LTD-functieniveau I 10,2 3,2 LTD-functieniveau II 7,1 3,4 LTD-functieniveau III-laag 2,0 1,5 LTD-functieniveau III-hoog 0,5 0,6 LTD-functieniveau IV 0,2 0,3 LTD-functieniveau V 0,2 0,0 LTD-functieniveau VI 0,2 LTD-functieniveau VII 0,4 LTD-functieniveau VIII LTD-functieniveau onbekend 2,4 0,6 15 De indeling van functies naar LTD-functieniveaus is ontwikkeld door de toenmalige Loontechnische Dienst (LTD). In 1994 is de LTD opgegaan in de Arbeidsinspectie. Zie bijlage II voor een omschrijving van de indelingen van functies naar LTD-functieniveau en functiesoort. Zie bijlage II voor een omschrijving van de LTD-functieniveaus. 13

24 Type werknemer Tabel 3.5 geeft inzicht in de percentages WML ers en onderbetaalden voor CAO ers, AVV ers, niet-cao ers en directieleden. Tot de categorie CAO'ers worden gerekend alle werknemers die vallen onder de werkingssfeer van een collectieve arbeidsovereenkomst (CAO), een door de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid vastgestelde regeling (in overeenstemming met artikel 5 en 6 van de Wet op de Loonvorming), of een door een publiekrechtelijk bedrijfsorgaan vastgestelde verordening 16. Werknemers die door een algemeen verbindend verklaring van een CAO onder de betreffende CAO vallen behoren tot de categorie AVV ers. Werknemers die van de werkingssfeer van een CAO zijn uitgesloten of werknemers in dienst van bedrijven waarop geen CAO, regeling of verordening van toepassing is, worden met uitzondering van directieleden, aangeduid als niet-cao ers of directielid. In 2001 is naar schatting 70% van de werknemers een CAO er, 21% een niet-cao er, 6% een AVV er en 3% een directielid 17. Uit tabel 3.5 blijkt dat zowel het aandeel WML ers als het aandeel onderbetaalden in de categorie CAO ers lager is dan in de categorie niet-cao ers. In de categorie AVV ers is het aandeel WML ers en het aandeel onderbetaalden het hoogst. Bij de directieleden met een laag bruto-loon gaat het veelal om eigenaars van bedrijven die naast het bruto-loon ook inkomsten hebben uit andere bronnen, zoals winst uit de eigen onderneming. Tabel 3.5 Percentage WML ers en onderbetaalden in oktober 2001 naar type werknemer In procenten van het totaalaantal werknemers per categorie WML ers Onderbetaalden Totaal, w.o. 2,1 1,1 CAO ers 1,6 0,7 AVV ers 3,1 5,0 Niet-CAO ers 3,4 1,3 Directieleden 0,4 0, De belangrijkste publiekrechtelijke regeling is de 'Verordening Arbeidsvoorwaarden Detailhandel' (VAD), die door het bedrijfschap Detailhandel is vastgesteld. In 2001 geldt in 43% van de bedrijven in het bedrijfsleven een CAO. In 17% van de bedrijven is als gevolg van het algemeen verbindend verklaren een CAO van toepassing. In de overige (40% van de) bedrijven geldt geen (algemeen verbindend verklaarde) CAO. Zie ook het rapport Arbeidsvoorwaardenontwikkelingen in 2001, Arbeidsinspectie, drs. P.M. Venema, A. Faas en J.S. Samadhan. 14