EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN

Transcriptie

1 Faciliteren Inventariseren Adviseren EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN Prof. dr. Elke Van Hoof Dr. Eline Remue Dr. Ir. Liesbeth Lenaerts Ellen De Wandeler Benoit Mores Jelle Goolaerts Régine Kiasuwa September 2012 Depotnummer: D/2012/2505/36

2 Auteur: Elke Van Hoof, Liesbeth Lenaerts en Eline Remue Hoe refereren naar dit document? VAN HOOF, E., LENAERTS, L., REMUE, E Evaluatie van het Kankerplan , Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Kankercentrum, 171p (D/2012/2505/36). Copyright statement Dit werk is gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel- GeenAfgeleideWerken 2.0 België. Dit houdt in dat de gebruiker het werk mag verspreiden, kopiëren of doorgeven, indien de naam van de auteur staat vermeld (1), het werk niet voor commerciële doeleinden wordt gebruikt (2) en het werk niet is bewerkt (3). Bezoek om een kopie te zien van de licentie. Externe validatie: Renée Otter (NKP monitor Nederland) Dankwoord: Het Kankercentrum wenst de Stichting Kankerregister, het InterMutualistisch Agentschap, de FOD Volksgezondheid en het RIZIV uitdrukkelijk te danken voor het aanleveren van de nodige gegevens en de kwaliteit ervan. Tot slot danken we de leden van het Begeleidingscomité en het Coördinatieplatform van het Kankercentrum voor het nazicht en het becommentariëren van het voorliggende document. De leden van het Begeleidingscomité en het Coördinatieplatform zijn: V. Quoidbach (Strategische Beleidscel van L. Onkelinx, Minister van Sociale zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu); C. Decoster, S. Van den Bogaert, I. Van den Brempt, (Ministerie van Sociale zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu), P. Vandenbulcke, K. Colaert (Vlaams Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin); S. Debled, R. Lonfils (Ministère de la Santé, de l Enfance et de l Aide à la jeunesse); C. Jaminon (Ministerium der Deutschsprachigen Gemeinschaft); M. Vos, PH. de Generet, M. Deguerry (Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest); R. De Ridder, C. Cauwenbergh, F. Thijs, P. Specenier, H. Engels, M. Lipszyc (RIZIV); C. Van Hul, D. Feron (Verzekeringscomité, RIZIV); F. De Smet (CM Landsbond); J. Peeters, H. Van Oyen, F. Renard (WIV); M. Peeters, S. Van Belle (College voor Oncologie); P. Coucke, P. Scalliet (College Radiotherapie); S. Beken, G. Musch (FAGG); S. Driesse, I. Paul (Région Wallonne); E. Van Eycken (Stichting Kankerregister); R. Mertens, 2

3 J. Vlayen (KCE Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg); D. Vandersteichel (Stichting tegen Kanker); H. Verhaegen (Vlaamse Liga tegen Kanker); F. Buntinx (CEBAM Belgisch Centrum voor Evidence-Based Medicine); V. Fabri (Nationaal Intermutualistisch College); I. Laquière, L. Doughan (Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan); D. de Valeriola, JB. Burrion (Institut Jules Bordet); M. De Ridder (VUB); M. Piccart (ULB); M. Hamoir (UCL); Y. Beguin (Université de Liège); J. Weyler (UA); L. Bleyen (UGent); I. Vergote, E. Van Cutsum (KULeuven); N. Ectors (Hoge Gezondheidsraad); J. Bury (Santhea); P. Smiets (Fédération des Institutions Hospitalières de Wallonie); J. Pauwels (Zorgnet Vlaanderen); JN. Godin (Cobeprive/Becoprive); M. Hamoir (Belgische Vereniging der Ziekenhuizen); D. Verhulst, C. Dejaer (Coördinatie van Brusselse Instellingen voor welzijnswerk en gezondheidszorg); J. De Smedt (Domus Medica); T. Delbeau (Société Scientifique de Médecine Générale); M. Fierens (Ligue des Usagers des Services de Santé); P. Vanden Berghe (Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen); V. Baro (Fédération Wallonne des Soins Palliatifs); D. Verhulst (Europa Ziekenhuizen); A. Vandenbroucke (Centre Communautaire de Référence); D. Razavi (Centre Bruxellois de Psycho-Oncologie); W. Distelmans (Cédric Hèle Instituut); F. Meunier (EORTC); D. Claeys (Collegium Chirurgicum). Daarnaast willen we ook G. Haelterman (FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu) en P. Meeus (RIZIV) bedanken voor hun constructieve commentaren op dit document. De vermelding van de leden van het Begeleidingscomité en het Coördinatieplatform als validatoren en commentatoren impliceert geenszins dat men noodzakelijkerwijs akkoord gaat met alles wat in dit document staat. De inhoud en conclusies gepresenteerd in dit document zijn ter verantwoordelijkheid van het Kankercentrum. 3

4 INHOUDSTAFEL LIJST VAN AFKORTINGEN... 6 HET KANKERPLAN HISTORIEK... 8 KANKER IN BELGIE... 9 ONZE GEZONDHEID: EEN PRIORITEIT KANKER EN VOLKSGEZONDHEID EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN OPBOUW VAN DE EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN BEPERKINGEN VAN DE EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN RESULTATEN 2011: THEORETISCHE ACHTERGROND VAN DE IMPLEMENTATIE VAN HET KANKERPLAN IMPLEMENTATIE VAN HET KANKERPLAN IMPACT ERVAREN OP HET TERREIN (via de Limesurvey) RESULTATEN DOMEIN 1: PREVENTIE EN OPSPORING ACTIE 1: TERUGBETALING VAN DE RAADPLEGINGEN VOOR HULP BIJ TABAKSONTWENNING ACTIE 2: OPSPORING EN BEGELEIDING VAN RISICOPERSONEN MET EEN GENETISCHE AANLEG OM KANKER TE ONTWIKKELEN ACTIE 3: UITBREIDEN VAN DE LEEFTIJDSCATEGORIE VOOR VACCINATIE TEGEN HET PAPILLOMAVIRUS VOOR MEISJES VAN 12 TOT 18 JAAR ACTIE 4: VERBETERING VAN DE OPSPORING EN VROEGTIJDIGE DIAGNOSE VAN BORSTKANKER ACTIE 5: PROGRAMMA VOOR SYSTEMATISCHE OPSPORING VAN BAARMOEDERHALSKANKER ACTIE 6: CONSULTATIE OM GEZONDHEIDSRISICO S TE VOORKOMEN BIJKOMENDE ACTIE: BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR DIKKEDARMKANKER DOMEIN 2: ZORG, BEHANDELING EN ONDERSTEUNING VAN DE PATIËNT ACTIE 7: SPECIFIEKE STEUN OP HET MOMENT VAN DE MEDEDELING DAT BIJ DE PATIËNT KANKER IS VASTGESTELD ACTIE 8: HERWAARDERING VAN HET MULTIDISCIPLINAIR ONCOLOGISCH CONSULT (MOC) 62 ACTIE 9: INVOEREN VAN ZORGTRAJECTEN VOOR KANKERPATIËNTEN ACTIE 10: PSYCHOSOCIALE STEUN AAN DE PATIËNTEN IN HET KADER VAN ONCOLOGISCHE ZORGPROGRAMMA S ACTIE 11: FINANCIERING VAN EEN DATAMANAGER IN HET KADER VAN DE ONCOLOGISCHE ZORGPROGRAMMA S ACTIE 12: DEFINITIE EN FINANCIERING VAN EEN ONCOLOGISCH ZORGPROGRAMMA IN DE PEDIATRIE ACTIE 13: BEHANDELING VAN ZELDZAME TUMOREN

5 ACTIE 14: ERKENNING VAN DE TITEL ONCOLOGISCH VERPLEEGKUNDIGE ACTIE 15: VERBETERING VAN DE DEKKING DOOR DE VERPLICHTE ZIEKTEVERZEKERING VAN GENEESMIDDELEN TEGEN KANKER ACTIE 16: ONDERSTEUNEN VAN RADIOTHERAPIE EN MEDISCHE BEELDVORMING ACTIE 17: STRUCTURELE STEUN AAN CELBANKEN EN EENHEDEN VOOR CELTHERAPIE MET HEMATOPOÏETISCHE STAMCELLEN EN NAVELSTRENGBLOED ACTIE 18: VERBETERDE TERUGBETALING VAN BIJKOMENDE KOSTEN VERBONDEN AAN DE KANKERBEHANDELING ACTIE 19: DE FUNCTIONELE REVALIDATIE VAN DE KANKERPATIËNT IN REMISSIE UITWERKEN ACTIE 20: DE VOORWAARDEN VASTLEGGEN VOOR DE ERKENNING VAN EEN BEPERKING ALS GEVOLG VAN EEN KANKERBEHANDELING ACTIE 21-22: STEUN AAN OUDERS VAN KINDEREN MET KANKER EN TOEGANG TOT PSYCHOLOGISCHE STEUN OF DEELNAME AAN GESPREKSGROEPEN OF ONDERSTEUNINGSACTIVITEITEN ACTIE 23: STRUCTURELE FINANCIERING VAN DE KETEN VAN PEDIATRISCHE ZORGEN VOORTGEZETTE ZORGEN KINDEREN ACTIE 24: ONDERSTEUNING VOOR PROEFPROJECTEN INZAKE KLINISCHE ONCOGERIATRIE ACTIE 25: HET AANBOD VAN PALLIATIEVE ZORGEN VOOR KANKERPATIENTEN VERBETEREN ACTIE 26: ACTIES TE ONDERNEMEN IN SAMENSPRAAK MET DE BEVOEGDE MINISTERS OP FEDERAAL NIVEAU DOMEIN 3: ONDERZOEK, INNOVERENDE TECHNOLOGIE EN EVALUATIE ACTIE 27: OPRICHTING VAN EEN TUMORBANK ACTIE 28: STRUCTURELE FINANCIERING VAN DE COOÖRDINATIE VAN TRANSLATIONEEL ONDERZOEK IN ZIEKENHUIZEN ACTIE 29: ONDERSTEUNING TRANSLATIONEEL ONDERZOEK ACTIE 30: TOEPASSING VAN HADRONTHERAPIE IN BELGIË ACTIE 31: DE STICHTING KANKERREGISTER VERSTERKEN ACTIE 32: OPRICHTING VAN HET KANKERCENTRUM CONCLUSIE INLEIDING ALGEMENE BESPREKING VERKLARENDE WOORDENLIJST LIJST VAN FIGUREN LIJST VAN TABELLEN REFERENTIES BIJLAGE

6 LIJST VAN AFKORTINGEN ATU BC BELdART BHTC CHI CI CLB CMI CP CPO CR CRi CT EBMT EPAAC FAGG FANC FARES FAVV FOBT FOD FTE GMD GP HLA HPV IARC ICD IMA KB KCE MAF MB m.b.t. MDPB-R MOC Autorisation Temporaire d Utilisation (autorisatie voor tijdelijk gebruik van farmaca) Begeleidingscomité van het Kankercentrum Belgisch Audit-project voor klinische radiologische diensten Belgian Hadron Therapy Consortium Cedric Hèle Instituut Confidence interval (betrouwbaarheidsinterval) Centrum voor leerlingenbegeleiding Centrum voor Medische Innovatie Coördinatieplatform van het Kankercentrum Centre de Psycho-Oncologie Crude incidence Rate Cumulative risk (cumulatief risico) Computed Tomography Europese groep voor bloed- en mergtransplantatie European Partnership for Action against Cancer Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle Fonds des Affections Respiratoires Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen Fecal occult blood test Federale Overheidsdienst Full time equivalent Globaal Medisch Dossier General Practitioner (huisarts) Human Leucocyte Antigen Humaan papillomavirus International Agency for Research on Cancer International Classification of Diseases Intermutualistisch Agentschap Koninklijk besluit Kenniscentrum Maximale factuur Ministerieel besluit Met betrekking tot Marrow Donor Program Belgium Registry Multidisciplinair Oncologisch Consult 6

7 NCCP NEHAP NETCORD NIS NGO OECD OESO OZP PVS forfait RARECARE RIZIV RVT SCK CEN TNM VLK VN VRGT WGO WHO WSR National Cancer Control Programme Nationaal Actieplan Leefmilieu-Gezondheid International NetCord Foundation Nationaal Instituut Statistiek Niet-gouvernementele organisatie Organisation for Economic Co-operation and Development Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling Oncologisch zorgprogramma Persistente Vegetatieve Status Surveillance of Rare Cancers in Europe Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering Rust- en verzorgingstehuizen Belgisch Studiecentrum voor Kernenergie Tumor Nodule Metastase Vlaamse Liga tegen Kanker Verenigde Naties Vlaamse vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg en Tuberculosebestrijding Wereld Gezondheidsorganisatie World Health Organisation World Standard Rate 7

8 HET KANKERPLAN HISTORIEK In maart 2008 lanceerde Minister L. Onkelinx het Kankerplan. In België had het beleid al eerder aandacht voor de kankerproblematiek. Zo trad er op 21 maart 2003 een KB in werking dat de normen bepaalt waaraan een programma voor oncologische basiszorg en een oncologisch zorgprogramma moeten voldoen, om te worden erkend. In 2007 werd het WITBOEK De aanpak van kanker in België: Het hoofd bieden aan de uitdagingen van morgen gepubliceerd [1]. Dit boek is geschreven door een een werkgroep bestaande uit oncologen, hematologen en Belgische specialisten van eerste orde en lijst de noden en behoeften op die moeten worden ingevuld om de kankerbehandeling te verbeteren. Ter voorbereiding van het Nationaal Kankerplan organiseerde minister Laurette Onkelinx, Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid belast met Maatschappelijke Integratie, rondetafelgesprekken met verschillende actoren. Op basis van deze ronde tafels en gesprekken met experts en ervaringsdeskundigen definieerde men verschillende prioriteiten. Zo ontstond in maart 2008 het Nationaal Kankerplan Dit plan bevat 32 acties verdeeld over 3 domeinen. De regering maakte hiervoor en voor het plan Prioriteit aan de chronisch zieken! - een meerjarenenveloppe vrij van 380 miljoen euro en bakende de verantwoordelijkheden duidelijk af. De FOD Volksgezondheid en het RIZIV staan in voor de operationalisatie en implementatie van de overgrote meerderheid van de maatregelen en acties. Na de lancering van het Nationaal Kankerplan in maart 2008 werd het omgevormd tot Kankerplan De deelstaten engageren zich om mee te werken aan de voorbereiding en de ontwikkeling van de verdere uitbouw van het Kankerplan. Alle politieke niveaus bepalen samen de prioriteiten voor het toekomstige beleid en participeren in de uitwerking ervan, elk met respect voor hun eigen bevoegdheid en beleid. Anno 2012 spreken we van een Kankerplan waarin elke politiek niveau zijn expertise en kunde inzet ter verbetering van de strijd tegen kanker. In het regeerakkoord van 01/12/2011 wordt de continuïteit van het Kankerplan verzekerd. Het Kankerplan kan uitgebouwd worden binnen de beschikbare budgettaire ruimte. In 2009 publiceerde de Europese Commissie een aanbeveling die pleit voor gemeenschappelijke inspanningen om de kankerproblematiek zo efficiënt mogelijk aan te pakken [2]. In het kader van het programma Action against Cancer, wou de Europese Commissie haar lidstaten aanzetten om de strijd tegen kanker in elk land te optimaliseren. Tegelijkertijd promootte de WereldGezondheidsorganisatie (WHO) de invoering van National Cancer Control Programmes (NCCP) [3]. 8

9 INHOUD VAN HET KANKERPLAN Het Kankerplan bestond oorspronkelijk uit 32 acties verdeeld over 3 domeinen: Domein 1: Preventie en opsporing; Domein 2: Zorg, behandeling en steun voor patiënten; Domein 3: Onderzoek, innovatieve technologie en evaluatie. De 32 acties definiëren elk een bepaald thema en zijn verder opgedeeld in maatregelen (minstens 1 per actie) die de specifiek te nemen stappen omschrijven. In het oorspronkelijke Kankerplan staan zo 61 maatregelen. Per maatregel is een budget geraamd en vastgelegd. In maart 2009, maart 2011 en september 2012 (onder voorbehoud) presenteerde minister Onkelinx een stand van zaken met daarin de opvolging van de maatregelen en de budgetten. Het Kankerplan bevat niet alleen maatregelen voor kankerpatiënten. Binnen het Kankerplan werden heel wat transversale maatregelen voorzien (die ook patiënten met een andere chronische aandoening ten goede komen). Het Kankerplan is één van de beleidsaspecten ter verbetering van de strijd tegen kanker. Daarnaast lopen nog andere acties die al dan niet een directe impact hebben op een van de vooropgestelde doelstellingen van het Kankerplan. Enkele voorbeelden: acties genomen met betrekking tot patiëntveiligheid, acties rond gezondheidspromotie en preventie uitgevoerd door de Gemeenschappen/Gewesten, het Nationaal Actieplan Leefmilieu-Gezondheid (NEHAP), het Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan (NVGP), en initiatieven die verband houden met palliatieve zorgen. Het Kankerplan versterkt het beleid met betrekking tot de strijd tegen kanker. KANKER IN BELGIE In 2011 telde België inwoners. De levensverwachting bij geboorte bedraagt 82,43 jaar voor vrouwen en 77,22 jaar voor mannen. 9

10 Kankerincidentie in België, (Alle invasieve kankers) Mannen Vrouwen Totaal Jaar Totaal CR WSR CRI Totaal CR WSR CRI Totaal CR WSR CRI ,2 369,3 36, ,3 277,4 26, ,2 315,1 31, ,9 363,3 35, ,0 275,3 26, ,4 311,4 30, ,0 354,7 34, ,6 273,9 26, ,9 307,1 30, ,3 356,0 35, ,6 278,2 26, ,2 310,8 30, ,6 352,3 34, ,2 277,6 26, ,7 308,8 30, ,7 347,5 34, ,2 276,8 26, ,3 306,3 30,5 CR (crude incidence rate): bruto-incidentie (n/ persoonsjaren) WSR: de voor leeftijd gestandaardiseerde incidentie, gebruik makend van de Wereld standaardpopulatie (n/ persoonsjaren) CRi (Cumulative risk): cumulatief risico 0-74 jaar (%) Tabel 1: Kankerincidentie in België ( ) In de meest recente incidentiecijfers beschikbaar in het Kankerregister - werden er mannen en vrouwen gediagnosticeerd met kanker (Tabel 1). Wanneer men kijkt naar het cumulatief risico op kanker, blijkt dat één op drie mannen en één op vier vrouwen in België kanker krijgen voor de leeftijd van 75 jaar. Door onder andere de vergrijzing verwacht men in 2020 in totaal mannen en vrouwen met kanker. Dit is een stijging van respectievelijk 21% en 12%. Ook verwachten we een stijging van het aantal tweede tumoren: van in 2009 naar in De verschillen in kankerincidentie tussen de verschillende regio s zijn klein. De tien meest frequente tumoren per geslacht, België 2009 Prostaat (n=8,681) Bronchus en long (n=5,495) Colon (n=2,930) Blaas (n=1,716) Rectum (n=1,430) Non-Hodgkin-lymfomen (n=1,053) Nier (n=954) Maag (n=839) Maligne melanoom (n=727) Pancreas (n=690) Borst (n=9,596) Colon (n=2,655) Bronchus en long (n=2,077) Corpus uteri (n=1,454) Maligne melanoom (n=1,185) Non-Hodgkin-lymfomen (n=940) Rectum (n=917) Ovarium (n=781) Pancreas (n=648) Schildklier (n=641) 30% 20% 10% 0% 10% 20% 30% 40% % van de totale incidentie Mannen Vrouwen Figuur 1: De tien meest voorkomende tumoren bij mannen en bij vrouwen, België

11 Wanneer we kijken naar de verschillende types kanker, zien we dat prostaatkanker de meest voorkomende kanker is bij mannen (27% van alle kankerdiagnoses) (Figuur 1). De tweede en derde meest voorkomende kankers bij mannen, is respectievelijk longkanker (17%) en dikkedarmkanker (9%); bij vrouwen is borstkanker (35%) de meest voorkomende kanker, gevolgd door dikkedarmkanker (9,5%) en longkanker (8%). Deze 4 types kanker bestrijken meer dan de helft van alle nieuw gediagnosticeerde kankers in België. In vergelijking met andere Europese landen is de kankerincidentie in België redelijk hoog (Figuur 2). Bij mannen staan we op de tweede plaats, na Frankrijk (Tabel 2); bij vrouwen op de derde plaats, na Denemarken en Nederland (Tabel 3). Vergelijking van kankerincidentie in Europa: alle invasieve kankers (2008) Frankrijk België Noorwegen Denemarken Duitsland Slovenië Italië Nederland België Noorwegen Ijsland Spanje Italië Nederland Ijsland Polen Verenigd Koninkrijk Finland Zweden Denemarken Verenigd Koninkrijk Frankrijk Duitsland Zweden Finland Slovenië Spanje WSR (n/100,000) Polen Vrouwen Mannen Bron: GLOBOCAN 2008 Figuur 2: Vergelijking van kankerincidentie in Europa, 2008 Het risico om te sterven aan kanker is tussen 2004 en 2008 gezakt van 153,0/ naar 144,6/ voor mannen en van 87,4/ naar 85,8/ voor vrouwen (uitgedrukt in WSR World Standardized Rate). Desondanks is het totaal aantal sterfgevallen wel gestegen, wat onder andere te maken heeft met de vergrijzing van de bevolking. 11

12 Vergelijking kankerincidentie in Europa: top 5 mannen Prostaat Long Darm en rectum Hoofd en hals Blaas Land WSR WSR WSR WSR WSR België 100,5 57,1 44,3 21,1 15,7 Denemarken 72,5 43,3 43,2 18,1 23,3 Finland 83,2 31,2 27,7 8,7 12,2 Frankrijk 118,3 47,7 36,0 23,8 14,8 Duitsland 82,7 42,4 45,2 17,1 19,6 IJsland 112,1 31,6 30,9 8,0 19,7 Italië 58,4 45,4 45,2 16,7 20,1 Noorwegen 104,1 35,3 43,0 10,0 20,2 Polen 44,3 71,2 33,1 22,8 19,2 Slovenië 62,8 54,7 46,5 21,8 11,1 Spanje 57,2 53,3 39,7 26,5 27,7 Zweden 95,5 18,2 31,8 9,2 16,7 Nederland 67,7 47,4 45,6 13,3 14,1 Verenigd Koninkrijk 64,0 38,2 37,3 12,6 11,7 Europa 59,3 48,9 37,4 19,8 16,7 WSR: de voor leeftijd gestandaardiseerde incidentie, gebruik makend van de Wereld standaardpopulatie (n/ persoonsjaren) Bron: GLOBOCAN 2008 Rood: het land met de hoogste WSR Groen: het land met de laagste WSR Tabel 2: Vergelijking kankerincidentie in Europa: top 5 mannen 12

13 Vergelijking kankerincidentie in Europa: top 5 vrouwen Borst Darm en rectum Longen Baarmoeder Kwaadaardig melanoom Land WSR WSR WSR WSR WSR België 109,2 29,5 17,5 12,9 12,7 Denemarken 101,1 33,5 34,6 13,1 21,9 Finland 86,3 20,9 11,7 9,8 10,2 Frankrijk 99,7 24,1 14,7 14,1 8,9 Duitsland 81,8 27,3 16,4 11,8 12,6 IJsland 95,5 23,4 29,4 12,4 12,9 Italië 86,3 29,9 11,4 10,9 8,7 Noorwegen 73,5 34,0 24,7 17,3 16,5 Polen 48,9 18,4 18,6 13,2 3,3 Slovenië 64,9 26,2 16,2 15,3 15,2 Spanje 61,0 22,9 7,7 10,9 5,6 Zweden 79,4 25,0 16,4 14,0 16,1 Nederland 98,5 32,3 27,2 12,2 18,8 Verenigd Koninkrijk 89,1 25,3 25,8 13,3 13,2 Europa 66,7 23,9 13,4 12,8 7,8 WSR: de voor leeftijd gestandaardiseerde incidentie, gebruik makend van de Wereld standaardpopulatie (n/ persoonsjaren) Bron: GLOBOCAN 2008 Rood: het land met de hoogste WSR Groen: het land met de laagste WSR Tabel 3: Vergelijking kankerincidentie in Europa: top 5 vrouwen De tien meest voorkomende oorzaken van kankersterfte in België, 2008 Bronchus en long (n=4,943) Colon en rectum (n=1,555) Prostaat (n=1,410) Pancreas (n=753) Hoofd and nek (n=581) Blaas (n=575) Slokdarm (n=509) Leukemie (n=509) Maag (n=484) Lever (n=444) Borst (n=2,329) Bronchus en long (n=1,544) Colon en rectum (n=1,375) Pancreas (n=730) Ovarium (n=653) Leukemie (n=459) Non-Hodgkin-lymphomen (n=324) Lever (n=309) Maag (n=305) Hersenen (n=265) 40% 30% 20% 10% 0% 10% 20% 30% 40% Mannen Vrouwen Figuur 3: De 10 meest voorkomende oorzaken van overlijden van kanker per geslacht, Longkanker heeft een hoge mortaliteit. Een derde van alle overlijdens bij mannen is te wijten aan longkanker (Figuur 3). Bij vrouwen is longkanker de tweede doodsoorzaak door kanker. Omdat 13

14 longkanker gelinkt is aan onze levensstijl, en dan met name aan roken, zou dit percentage significant moeten dalen als we ons gedrag aanpassen. Bij mannen is de tweede kanker met een hoog risico op een dodelijke afloop dikkedarmkanker en de derde prostaatkanker. Bij vrouwen zijn de drie belangrijkste kankers qua mortaliteit: borstkanker, longkanker en dikkedarmkanker. In vergelijking met de rest van Europa neemt België op het vlak van mortaliteit een vijfde plaats in voor mannen en een negende plaats voor vrouwen (Figuur 4). Vergelijking kankermortaliteit in Europa: alle invasieve kankers (2008) Polen Slovenië Spanje Denemarken België Nederland Frankrijk Italië Verenigd Koninkrijk Duitsland Noorwegen Zweden Finland Ijsland Denemarken Nederland Verenigd Koninkrijk Polen Slovenië Ijsland Noorwegen Zweden België Duitsland Italië Franktijk Finland Spanje WSR (n/100,000) Vrouwen Mannen Figuur 4: Vergelijking kankermortaliteit in Europa: alle invasieve kankers (2008) Wanneer we kijken naar de relatieve overleving 1 zien we dat België in vergelijking met andere Europese landen op de vijfde plaats staat voor mannen, na IJsland, Zweden, Finland en Noorwegen, en op de derde plaats voor vrouwen, na Frankrijk en Finland (o.b.v. gegevens van EUROCARE 4; gegevens van Vlaanderen ). In Figuur 5 en Figuur 6 wordt de 5-jaarsoverleving weergegeven voor België (algemeen en voor enkele specifieke tumoren). 1 Relatieve overleving geeft de verhouding weer van de geobserveerde overleving in een groep van kankerpatiënten t.o.v. de overleving die men zou verwachten in een groep van mensen die dezelfde leeftijd hebben als de kankerpatiënten op het moment van de diagnose. De relatieve overleving is een benadering van de ziekte-specifieke overleving. 14

15 Mannen - 5-jaars relatieve overleving Percentage (%) Alle kankers Borst Colon en rectum Long Prostaat Vlaams Gewest, België, Figuur 5: 5-jaarsoverleving bij mannen, België. Voor deze gegevens (jaar van diagnose ) werden de kinderen (0-14j) geëxcludeerd. Gezien de gevraagde kankertypes onbelangrijk zijn in deze leeftijdsgroep, en 0-14j slechts 0.7% van het totale aantal kankers bedraagt, kunnen we de invloed als niet significant beschouwen. 100 Vrouwen - 5-jaars relatieve overleving Percentage (%) Alle kankers Borst Colon en rectum Long Vlaams Gewest, België, Figuur 6 : 5-jaarsoverleving bij vrouwen, België. Voor deze gegevens (jaar van diagnose ) werden de kinderen (0-14j) geëxcludeerd. Gezien de gevraagde kankertypes onbelangrijk zijn in deze leeftijdsgroep, en 0-14j slechts 0.7% van het totale aantal kankers bedraagt, kunnen we de invloed als niet significant beschouwen. 15

16 ONZE GEZONDHEID: EEN PRIORITEIT België is een federale staat met een parlementaire democratie. Er zijn drie regeringsniveaus de federale regering, de gemeenschapsoverheden (drie gewesten en drie gemeenschappen) en de lokale regeringen (provincie- en gemeentebesturen). Gezondheid valt onder de verantwoordelijkheid van zowel de federale overheid als de gemeenschapsoverheden (gemeenschappen en gewesten). Om de samenwerking tussen de federale overheden en de gemeenschapsoverheden te bevorderen organiseert men regelmatig de InterMinisteriële conferentie Volksgezondheid (Tabel 4). Onder de auspiciën van deze InterMinisteriële conferentie Volksgezondheid werken heel wat Interkabinetaire werkgroepen waaronder de interkabinetaire werkgroep Kanker. In deze interkabinetaire werkgroep Kanker kunnen thema s die alle politieke niveaus aangaan, besproken worden. Op die manier wordt de samenwerking bevorderd. In het regeerakkoord van 1 december 2011 staan een aantal verschuivingen in deze bevoegdheidsverdelingen beschreven. Deze wijzigingen werden nog niet opgenomen in Tabel 4. In bijlage vindt u een meer gedetailleerde bespreking van de organisatie van de gezondheidszorg in België. Federale overheid Minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken De ziekte en invaliditeitsverzekering Financiering van de organieke exploitatie van ziekenhuizen Basisregelen inzake financiering van infrastructuur en de zware medische apparatuur Gemeenschapsoverheden Ministers van de Gemeenschappen en de Gewesten Gezondheidspromotie en preventie: de gezondheidsopvoeding alsook de activiteiten en diensten op het vlak van de preventie, met uitzondering van de nationale maatregelen inzake profylaxies. Het gezinsbeleid met inbegrip van alle normen van hulp en bijstand aan gezinnen en kinderen Erkenningsnormen voor zover deze niet de bevoegdheid van de federale overheid betreffen Erkenning en financiering van de dagcentra voor palliatieve zorg 16

17 Normen voor de accreditatie en erkenning van gezondheidsberoepen. Registratie en vergunningen voor het in de handel brengen van de farmaceutische specialiteiten Interministeriële conferentie Tabel 4: Verdeling van de bevoegdheden inzake gezondheidszorg en Volksgezondheid in België 2 Het Belgische gezondheidszorgsysteem is goed toegankelijk. Verdere verbeteringen op het vlak van de doeltreffendheid van preventieve en aangepaste zorgen, en van de duurzaamheid, kunnen de prestaties van het systeem in zijn geheel nog verbeteren. Op dit moment loopt er een project dat de performantie van het Belgische gezondheidszorgsysteem evalueert (studie KCE (HSR)). Dit project is een verderzetting van de eerste meting van de performantie van het Belgische gezondheidszorgsysteem die werd gepubliceerd in 2010 [4]. De lopende studie dient de pertinentie van de geïdentificeerde indicatoren te bevestigen. Het zal ook de lacunes met betrekking tot de patiëntgerichtheid, de continuïteit van de zorg en de aanpak van bepaalde patiëntengroepen opvullen. Bijzondere aandacht gaat tevens naar de gezondheidspromotie met haar specifieke indicatoren en interacties met andere domeinen. En ook het transversaal begrip billijkheid vormt het voorwerp van een specifieke analyse. Ten slotte gaat men ook na of de globale performantie gemeten kan worden. Meer informatie over deze lopende studie vindt u op de website van het Federaal Kenniscentrum ( KANKER EN VOLKSGEZONDHEID Kanker is één van de uitdagingen voor Volksgezondheid. In 2008 was kanker de op één na belangrijkste doodsoorzaak in België (27,02%), na cardio-vasculaire aandoeningen (zie Tabel 5). Alle (chronische) aandoeningen dienen hetzelfde soort uitdagingen het hoofd te bieden zoals onder andere de toegankelijkheid en de continuïteit van zorg. Tegelijkertijd hebben ze echter een aantal specifieke uitdagingen. Het Kankerplan heeft ook aandacht voor deze generieke problemen. Een aantal transversale maatregelen in het Kankerplan worden meer algemeen toegepast, ook voor andere chronische ziekten. Volledigheidshalve dient opgemerkt dat niet alle kankers als een chronische aandoening kunnen worden beschouwd. 2 Op basis van uittreksel BWHI 15/08/

18 Mortaliteit in België in 2008 per Doodsoorzaak en Leeftijdsgroep Totaal Ranking < 5j 5-9j 10-14j 15-19j 20-24j 25-29j 30-34j 35-39j 40-44j 45-49j 50-54j 55-59j 60-64j 65-69j 70-74j 75-79j 80-84j 85-89j 90-94j 95-99j 100+j Onbekend Alle doodsoorzaken Bepaalde infectieziekten en parasitaire aandoeningen (A00-B99) Nieuwvormingen (C00-D48) Endocriene ziekten en voedings-en stofwisselingsstoornissen (E00-E90) Psychsche en neurologische ziekten (F00-G99) Ziekten van hart en vaatstelsel (I00-I99) Ziekten van ademhalingsstelsel (J00-J99) Uitwendige oorzaken van ziekte en sterfte (V01- Y98) Andere doodsoorzaken (andere codes) Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie - Dienst Demografie. Tabel 5: Mortaliteit in België in 2008 per doodsoorzaak en leeftijdsgroep. Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie Dienst Demografie 18

19 EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN OPBOUW VAN DE EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN Het voorliggend document evalueert de impact van de implementatie van het Kankerplan uitvoerig en tracht de volgende vragen te beantwoorden: Zijn de doelstellingen gelieerd aan het Kankerplan bereikt? Zijn de specifieke doelstellingen van de acties bereikt? Wat is de situatie waarin bepaalde acties werden geïdentificeerd? Wat is de impact van de implementatie van een actie genomen in het Kankerplan? 3 De evaluatie geeft eerst een korte beschrijving van elke actie en/of de maatregelen in het Kankerplan en bespreekt ze daarna puntsgewijs. Voor de precieze beschrijving van de acties verwijzen we u graag naar het originele Kankerplan en de stand van zaken gepresenteerd door minister Onkelinx 4. Voor de evaluatie van het Kankerplan houden we rekening met de diversiteit aan acties en maatregelen. Sommige maatregelen kunnen we bijna wiskundig benaderen, terwijl andere innovatie bevorderen of best practices identificeren en/of verspreiden, en dus niet zo eenvoudig in kaart te brengen zijn. De evaluatie wordt, om al de bovenstaande redenen, opgedeeld in: De evaluatie van de implementatie met een weergave van de concrete cijfers. Achtergrondinformatie met de wetenschappelijke literatuur, verwachtingen en/of het belang voor de (volks)gezondheid(szorg). De kwalitatieve evaluatie met een weergave van de resultaten verkregen via de Limesurvey. De bespreking. Een vaststelling per actie. Na de weergave van de resultaten formuleren we een algemene conclusie met daarin aanbevelingen voor de toekomst. Bij de evaluatie onderzoeken we dus enerzijds de impact van de implementatie van een specifieke maatregel en anderzijds het effect en het belang van het Kankerplan volgens de actoren op het terrein én de patiënten. Het is immers de bedoeling om via het Kankerplan onder andere de manier waarop patiënten behandeld en ondersteund worden, te verbeteren. Om deze doelen te bereiken, hanteren we zowel een kwalitatieve als een kwantitatieve benadering. 3 Aangezien de implementatie van de verschillende acties op verschillende tijdstippen plaatsvond, kunnen we van de resultaten 2011 in bepaalde gevallen enkel een nulmeting weergeven. Deze nulmeting garandeert echter wel een verdere monitoring. 4 Alle documenten zijn toegankelijk via 19

20 De kwantitatieve benadering bestaat uit twee aspecten: De evaluatie van de implementatie van de acties en maatregelen genomen in het Kankerplan De evaluatie van de impact op de (volks)gezondheid en gezondheidszorg van de acties en maatregelen genomen in het Kankerplan Om de kwantitatieve evaluatie tot een goed einde te brengen, zijn er indicatoren opgelijst op basis van een review van de wetenschappelijke literatuur en de doelstellingen van de specifieke maatregelen. De volgende documenten beschrijven de volledige procedure: Identificatie van een methodologie [5] Literatuurreview [6] Haalbaarheidsanalyse van de geïdentificeerde indicatoren ter voorbereiding van de evaluatie van het Kankerplan [7] Nadien werden de indicatoren berekend en verwerkt in het rapport Resultaten 2011 [8]. Dit rapport, met de resultaten tot en met het jaar 2011, geeft naast een overzicht van de resultaten van de indicatoren ook de reeds bestaande wetenschappelijke expertise en kunde, bijvoorbeeld de KCErapporten, weer op het terrein met betrekking tot specifieke maatregelen genomen in het Kankerplan Op die manier wordt -waar relevant- per actie een theoretisch kader gecreëerd. De kwalitatieve evaluatie gebeurde aan de hand van een bevraging via een elektronische enquête (Limesurvey) bij patiëntenorganisaties en bij de vertegenwoordigers op het terrein die reeds betrokken waren bij de werking van het Kankercentrum, via het Begeleidingscomité of het Coördinatieplatform. BEPERKINGEN VAN DE EVALUATIE VAN HET KANKERPLAN Deze evaluatie van het kankerplan heeft zijn tekortkomingen. We stippen de belangrijkste aan. Aangezien het Kankerplan in maart 2008 werd gelanceerd en heel wat maatregelen in de loop van de laatste paar jaar zijn geïmplementeerd, is het niet evident om al in 2011 de impact van de implementatie van de maatregelen te evalueren. Sommige gegevens konden we nog niet vergaren aangezien bepaalde acties nog niet lang genoeg geïmplementeerd zijn. Om hieraan tegemoet te komen werd geopteerd om de indicatoren in drie soorten in te delen: Indicatoren die de impact van een actie en/of maatregel op het terrein weergeven. Indicatoren die de context weergeven waaruit een actie en/of maatregel is gegroeid. Indicatoren die een nulmeting geven van een specifieke actie en/of een specifieke maatregel. Door indicatoren te gebruiken, willen we zo precies mogelijk nagaan wat de effecten van het Kankerplan zijn op het terrein. Sommige indicatoren zijn eerder pragmatisch: ze weerspiegelen de effecten van de implementatie van bepaalde maatregelen, maar hebben soms nog geen 20

21 wetenschappelijke onderbouwing. Een regelmatige opvolging zal ons toelaten om de meerwaarde van deze nieuwe pragmatische indicatoren te bepalen. Andere indicatoren zeggen iets over het populatieniveau; ze zijn dus per definitie minder gelinkt aan een specifieke actie en/of een specifieke maatregel. Er is geen oorzakelijk verband tussen deze populatie-indicatoren en specifieke acties en maatregelen. Voor de kwalitatieve bevraging deden we beroep op actoren op het terrein die reeds betrokken waren bij de werking van het Kankercentrum via het Begeleidingscomité en het Coördinatieplatform. Er zijn echter nog een heel aantal andere actoren op het terrein. De resultaten kunnen dus niet veralgemeend worden (zie ook p. 22). De evaluatie van het Kankerplan is beperkt tot de acties en maatregelen genomen in het kader van het Kankerplan Er is geen uitbreiding gemaakt naar de impact op de gezondheidszorg en de volksgezondheid. 21

22 RESULTATEN 2011: THEORETISCHE ACHTERGROND VAN DE IMPLEMENTATIE VAN HET KANKERPLAN IMPLEMENTATIE VAN HET KANKERPLAN Het Kankerplan bestond in zijn oorspronkelijke vorm uit 32 acties en 61 maatregelen. Sinds de lancering van het Kankerplan voegde men 13 maatregelen toe. Van alle 74 maatregelen zijn er 44 (60%) geïmplementeerd en 30 (40%) in uitvoering of voorbereiding. Een aantal maatregelen werden in de loop van de implementatie van het Kankerplan aangepast of verder uitgewerkt voor concrete uitvoering. Een voorbeeld hiervan is de maatregel (A6M2) de opleiding van geneesheren inzake het voorkomen van gezondheidsrisico s die werd omgevormd tot e-learning modules. Een andere maatregel (A15M2) de terugbetaling van geneesmiddelen tegen borstkanker voor mannen met borstkanker werd opgenomen in het Bijzonder Solidariteitsfonds. De vooruitgang wordt gecommuniceerd met verwijzing naar de inhoud, verantwoordelijken, budgetten en eventuele knelpunten voor de specifieke acties en maatregelen. Deze stand van zaken wordt regelmatig gepresenteerd door minister Onkelinx. IMPACT ERVAREN OP HET TERREIN (via de Limesurvey) De kwalitatieve evaluatie via Limesurvey ging na hoe actoren op het terrein en patiënten (via de patiëntenorganisaties) het Kankerplan zelf ervaren. De selectie gebeurde op basis van hun betrokkenheid bij de strijd tegen kanker. Er werden 64 deelnemers aangeschreven vanuit het Coördinatieplatform van het Kankercentrum en het Begeleidingscomité van het Kankercentrum. Samen vertegenwoordigen ze 40 verschillende instellingen betrokken in de strijd tegen kanker in België. Het Begeleidingscomité stelt zich tot taak om het Kankercentrum aan te sturen door: De jaarlijkse actieplannen van het Kankercentrum goed te keuren. De jaarlijkse activiteitenrapporten van het Kankercentrum te evalueren. Nieuwe prioriteitstellingen en de ontwikkeling van nieuwe projecten te stimuleren. De samenstelling, de missie en de aanbevelingen van het Coördinatieplatform goed te keuren. Het Coördinatieplatform van het Kankercentrum is een technisch adviesorgaan. Het heeft als opdracht voorrangsmaatregelen te suggereren op basis van een behoefteninventarisatie in termen van de strijd tegen kanker in België en op basis van wetenschappelijke bewijzen. 22

23 We kozen ervoor het Begeleidingscomité en het Coördinatieplatform aan te schrijven aangezien beide ondersteunende organen evenwichtig zijn opgebouwd qua landstaal en expertise. Daarnaast nodigden we patiëntenorganisaties uit om hun ervaringen met het Kankerplan in kaart te brengen. Honderdelf (111) vertegenwoordigers van 66 verschillende patiëntenorganisaties werden eveneens uitgenodigd om hun mening te geven. De beschrijving en resultaten van de kwalitatieve evaluatie vindt u volledig weergegeven in Kwalitatieve evaluatie aan de hand van Limesurvey [9]. Van de 40 aangeschreven instellingen hebben er 30 de vragenlijst volledig ingevuld en teruggestuurd wat overeenkomt met 37 individueel ingevulde vragenlijsten door leden van CP en BC en een response rate van 75%. Een lagere response wordt vastgesteld bij de instellingen vanuit de zorgsector, voornamelijk te wijten aan het gebrek aan deelname van de vertegenwoordigers van ziekenhuisinstellingen en de palliatieve zorg. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de input vanuit de wetenschappelijke instellingen voornamelijk door artsen uit universitaire ziekenhuizen werd gegeven. Deelnemers rapporteren gemiddeld 10 jaar ervaring met beleid en beleidsondersteunend werk en zijn gemiddeld 4 jaar betrokken bij het Kankerplan. Van de 66 aangeschreven patiëntenverenigingen, associaties en zelfhulpgroepen hebben 21 organisaties hun vragenlijst voltooid, wat een response rate van 32% vertegenwoordigt (13 Vlaamse en 8 Waalse verenigingen). Een groot aantal staakte het invullen, waardoor er 17 onvoltooide vragenlijsten waren. Voornaamste reden voor het niet voltooien van de vragenlijst, was het gevoel te weinig kennis te hebben van de acties en maatregelen binnen het Kankerplan om een specifiek antwoord of uitgesproken mening te formuleren Onvoltooide vragenlijsten werden niet opgenomen voor verdere analyses. Uit het responspatroon van de uitgenodigde patiëntenorganisaties blijkt dat meer dan de helft van de patiënten(organisaties) (nog) niet op de hoogte is van de inhoud van de acties en maatregelen in het Kankerplan Heel wat patiënten(organisaties) zijn dus niet op de hoogte van de mogelijke meerwaarde van bepaalde acties in het dagelijks leven. Per actie en maatregel werden 3 vragen gesteld: 1. In hoeverre sluit deze maatregel aan bij de visie/missie van uw instelling; 2. In hoeverre bent u akkoord met de manier waarop deze maatregel in de praktijk werd omgezet (akkoord); 3. Hoe groot zou u het succes van de implementatie evalueren? Deelnemers konden antwoorden op een schaal van 1 (heel erg weinig) tot 7 (heel erg veel). Hun argumenten voor de scoring op succes kon verder worden toegelicht in een aansluitende open vraag. 23

24 In het rapport Kwalitatieve evaluatie aan de hand van Limesurvey wordt een overzicht gegeven van de resultaten alsook de meest geciteerde positieve en negatieve opmerkingen [9]. Hier wordt een samenvatting gegeven. Uit deze evaluatie kunnen we afleiden dat de deelnemers de geïdentificeerde acties en/of maatregelen alsook de manier van implementatie goed vonden. Twee derde van de genomen maatregelen worden als succesvol onthaald bij zowel de actoren op het terrein als de patiëntenorganisaties. De meningen van de leden van het Begeleidingscomité, het Coördinatieplatform en de aangeschreven patiëntenorganisaties sluiten goed op elkaar aan. De impact van de acties en maatregelen genomen in het Kankerplan is duidelijk voelbaar en zichtbaar op het terrein. De lancering van het Kankerplan wordt als bijzonder positief ervaren en men is het erover eens dat de continuïteit van het Kankerplan moet worden verzekerd. Het plan heeft gezorgd voor een verbetering van de uitbouw van de oncologische zorg in al zijn facetten, gaande van preventie over palliatieve zorg tot onderzoek. De aandacht voor de kwaliteit van de kankerzorg en voor voorheen onbesproken topics zijn belangrijke sterktes. De deelnemers zien een aantal opvallende sterke punten in het Kankerplan Ze noemen de verdere uitbouw van kwaliteitsvolle oncologische zorg door het voorzien van datamanagers, proefprojecten, een verbeterde terugbetaling voor de patiënten, Ook werd de aandacht voor de psychosociale ondersteuning en de communicatie tussen artsen en patiënten vermeld alsook enkele geassocieerde maatregelen, zoals de benodigde opleidingen, en de manier waarop het Kankercentrum zijn rol als facilitator waarmaakt. In de toekomst verwacht men een opvolging en evaluatie van de acties en maatregelen van het Kankerplan. Naast deze sterke punten werden ook aandachtspunten geïdentificeerd. Er wordt door de overgrote meerderheid van de deelnemers benadrukt dat in de toekomst meer mogelijkheden tot opvolging en evaluatie van het Kankerplan, geïdentificeerd moeten worden. De aanbevelingen die werden geïdentificeerd door de deelnemers aan deze kwalitatieve evaluatie, zijn: Verder bouwen op het Kankerplan ; Investeren in de bekendmaking van de acties en maatregelen van het Kankerplan; De best mogelijke zorg op maat garanderen; Het verder uitbouwen van het MOC; Blijvend investeren in proefprojecten; De jaarlijkse opvolging en evaluatie door het Kankercentrum waarborgen; Een structurele samenwerking uitbouwen met de patiëntenorganisaties; 24

25 Informatie-uitwisseling verzekeren over alle niveaus heen en tussen alle actoren op het terrein. Voor een volledige weergave van de resultaten van deze kwalitatieve evaluatie verwijzen we naar Kwalitatieve evaluatie aan de hand van Limesurvey [9]. 25

26 RESULTATEN DOMEIN 1: PREVENTIE EN OPSPORING ACTIE 1: TERUGBETALING VAN DE RAADPLEGINGEN VOOR HULP BIJ TABAKSONTWENNING Deze actie bestaat uit drie maatregelen: 1. De terugbetaling van raadplegingen bij een tabakoloog of arts (in werking sinds 1 oktober 2009). Het betreft een maximum van 8 sessies over een periode van 24 maanden. (In het oorspronkelijk Kankerplan werd deze maatregel opgedeeld in de terugbetaling van een eerste sessie en de terugbetaling van maximaal zeven opvolgsessies.) 2. De versterking van het team dat de naleving van de wet controleert (3 controleurs aangenomen in 2008). 3. De financiering van de opleiding van tabakologen door het FARES en VRGT (in werking sinds september 2009). Doelstellingen 5 Deze actie moet leiden tot: 1. Een daling van het aantal rokers. 2. Een daling van het aantal aandoeningen gerelateerd aan roken. 3. Een zo goed mogelijke naleving van de wetgeving. Evaluatie van de implementatie Sinds de inwerkingtreding van de eerste maatregel raadplegen steeds meer mensen een tabakoloog of een arts voor hulp bij het stoppen met roken (Figuur 7). Tussen oktober en december 2009 consulteerden 763 rokers voor een eerste maal een tabakoloog of arts; in 2010 waren er dat over het hele jaar en in Rekening houdend met het aantal vervolgsessies, zien we dat elke roker gemiddeld 2,7 sessies volgt 6. Een recente meta-analyse van de literatuur leert dat het voorzien van vervolgsessies een klein maar significant positief effect heeft op het stoppen met roken, vergeleken met een enkele sessie bij de arts. Het effect van een intensieve opvolging zou echter wel groter kunnen zijn wanneer het enkel voorzien wordt voor personen met een hoog risico [10]. Er zijn momenteel geen gegevens beschikbaar om te kijken of deze mensen ook daadwerkelijk zijn gestopt met roken. Ook kunnen we niet nagaan of deze mensen al dan niet andere ondersteunende middelen (medicatie ) gebruikten. 5 Deze doelstellingen werden afgeleid uit de inleidende tekst van elke actie beschreven in het Nationaal Kankerplan (zie ook Evaluatie van het Kankeredplan : identificatie van een methodologie) 6 Informatie m.b t. het aantal pogingen ondernomen om te stoppen met roken door Belgische rokers kan gevonden worden in de Belgische Gezondheidsenquête

27 Wanneer we weten dat 25% van de Belgische bevolking roker is (volgens de cijfers van de Belgische Gezondheidsenquête) dat zijn ongeveer Belgen, maakte minder dan 1% 7 van de rokers gebruik van bovengenoemde maatregel tijdens de periode oktober 2009 tot en met juni Totaal aantal consulaties Eerste sessie Vervolgsessie (okt-dec) Jaar Figuur 7: Aantal consultaties per jaar bij de tabakoloog of arts. Eerste sessies (oranje) ten opzichte van de vervolgsessies (groen). Merk op dat de cijfers van 2009 geregistreerd zijn van oktober tot december (Bron: cijfers van het RIZIV, verwerkt door het Kankercentrum). Zwangere vrouwen genieten een hoger terugbetalingstarief voor een consultatie bij de tabakoloog of arts dan niet-zwangere rokers. Het aantal zwangere vrouwen dat ondersteuning vraagt van een tabakoloog of arts stijgt eveneens sinds de invoering van de maatregel. Om de zorgverleners te ondersteunen die mensen helpen om met roken te stoppen, voorziet het Kankerplan ook een opleiding tot tabakoloog (maatregel 3). De organisatie van deze cursus werd toegewezen aan het Fonds des Affections Respiratoires (FARES) in Wallonië en aan de Vlaamse vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg en Tuberculosebestrijding (VRGT) in Vlaanderen. Tijdens deze éénjarige opleiding maken de deelnemers zich de vaardigheden eigen die nodig zijn om rokers die willen stoppen te begeleiden en te steunen. Tabel 6 bevat het aantal deelnemers voor beide instellingen voor twee opeenvolgende opleidingsjaren. Deze opleidingen werden immers pas in september 2009 gefinancierd door het Kankerplan. FARES VRGT TOTAAL TOTAAL Tabel 6: Aantal deelnemers aan de opleiding tabakologie bij het FARES en de VRGT, per jaar dat er financiering verleend werd door het Kankerplan. 7 Zwangere vrouwen niet meegerekend. 27

28 Er zijn momenteel 194 opgeleide tabakologen in België. Naast tabakologen kunnen ook artsen ondersteuning bieden om te stoppen met roken. Er zijn momenteel geen gegevens beschikbaar over het verschil tussen rookstopondersteuning aangeboden door tabakologen en door artsen. De tweede maatregel voorzag in de versterking van het team dat gerichte controles uitvoert voor het respecteren van de tabakswetgeving. De controleurs van de FOD Volksgezondheid (Directoraatgeneraal Dier, Plant en Voeding van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu) en van het FAVV (Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen) staan samen in voor het uitvoeren van deze controles. Het FAVV is verantwoordelijk voor de controles op de naleving van het rookverbod in restaurants terwijl de FOD Volksgezondheid de naleving van het rookverbod in cafés controleert. Tabel 7 geeft het aantal controles weer uitgevoerd door de inspecteurs van de FOD Volksgezondheid en het FAVV. Tussen januari en juni 2011 registreerden de inspecteurs 52,3% non-conformiteiten in cafés. Na de invoering van een eenduidig volledig rookverbod in cafés en restaurants op 1 juli 2011, werden er tussen juli en december 2011 slechts 10% non-conformiteiten geregistreerd. Voor restaurants veranderde de wetgeving niet en werd er een vergelijkbaar overtredingspercentage vastgesteld voor het eerste en tweede semester van JAAR FOD FAVV Tabel 7: Overzicht van de controles op de naleving van de tabakswetgeving door de FOD en het FAVV. De controles uitgevoerd door de inspecteurs van het FAVV hebben betrekking op restaurants en cafés. Bronnen: en persoonlijke communicatie met Paul Van den Meerssche (FOD Volksgezondheid, februari 2012), en jaarverslagen van het FAVV: Achtergrondinformatie Het oorzakelijk verband tussen roken en kanker is reeds lange tijd wetenschappelijk bewezen. Blootstelling aan tabak in al zijn vormen is de belangrijkste risicofactor voor kanker en wereldwijd verantwoordelijk voor respectievelijk 31% en 6% van alle kankerdoden bij mannen en vrouwen van middelbare leeftijd [11]. Roken wordt erkend als de belangrijkste oorzaak van longkanker. Bovendien lopen ook niet-rokers een zeker gevaar wanneer ze meeroken. Blootstelling aan tabaksrook wordt door het International Agency for Research on Cancer (IARC) geklasseerd als een carcinogeen (kankerverwekkende stof) van het type I bij mensen [12]. Op basis van de informatie van de Belgische Gezondheidsenquête uit 2008 is het percentage rokers in België gedaald van 30% (1997) naar 29% (2001), 28% (2004) en uiteindelijk 25% in 2008 [13]. 28