Slimmer leren met ICT. Opbrengsten van vraagverkenning bij kleine en middelgrote besturen in het primair onderwijs. Samenvatting

Transcriptie

1 Slimmer leren met ICT Opbrengsten van vraagverkenning bij kleine en middelgrote besturen in het primair onderwijs Samenvatting 1

2 Colofon Titel Slimmer leren met ICT. Opbrengsten van vraagverkenning bij kleine en middelgrote besturen in het po Auteurs Ingrid Christoffels en Alieke Hofland (Expertisecentrum Beroepsonderwijs), Marian Schelvis (Rijnconsult onderwijs en ict) Datum Juli 2016 Projectnummer Expertisecentrum Beroepsonderwijs Postbus BP s-hertogenbosch T ecbo 2016 Overname van teksten, ideeën en resultaten is vrijelijk toegestaan, mits met bronvermelding. 2

3 Inleiding en achtergrond De PO-Raad ziet innovatie en ict als belangrijke thema s voor het primair onderwijs. Het Doorbraakproject Onderwijs & ict is een gezamenlijk initiatief van de PO-Raad, VO-raad en de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en Economische Zaken (EZ). Met dit project en het bestuursakkoord tussen de PO-Raad en het ministerie van OCW (juli 2014) zetten zij in op een doorbraak in de digitalisering van het leren. De PO-Raad heeft in 2015, in samenwerking met Kennisnet, het project Slimmer leren met ICT opgestart. Met dit project wil de raad bewerkstelligen dat het primair onderwijs optimaal gebruikmaakt van de mogelijkheden die ict biedt, zoals het volgen van de ontwikkeling van leren, het differentiëren tussen leerlingen en het verhogen van doelmatigheid van bestuur. Het project heeft specifiek als doel scholen en schoolbesturen te inspireren en ze handvatten te bieden om het onderwijs voor alle leerlingen meer op maat te maken met behulp van ict. Kennisnet begon in 2016 schoolbesturen in het primair onderwijs actief te ondersteunen om stappen te zetten op het gebied van ict. In het bestuursakkoord is afgesproken dat alle besturen in 2016 een innovatie- en investeringsplan voor onderwijs en ict hebben. Kennisnet heeft ruim 600 kleine en middelgrote besturen telefonisch benaderd (waaronder veel besturen die uit één school bestaan). Het eerste doel van dit gesprek was om de afspraken over het innovatie- en investeringsplan bij de besturen onder de aandacht te brengen. Het tweede doel was besturen te wijzen op het ondersteuningsaanbod van de PO-Raad en Kennisnet. Van dit aanbod hebben ruim 300 besturen gebruik gemaakt. Vraagverhelderingsgesprekken De ondersteuning startte met een vraagverhelderingsgesprek. In dit gesprek inventariseerde een adviseur van Kennisnet samen met een bestuurder, één of meer schoolleiders en een ict-coördinator wat op de scholen binnen het bestuur de huidige stand van zaken is op het gebied van ict, welke ontwikkelwensen er zijn en hoe de PO-Raad en Kennisnet hierbij aan kunnen sluiten. Doel van dit gesprek was het bestuur inzicht te geven in de eigen situatie wat betreft ict, zodat duidelijk zou worden welke hulpvragen er zijn op het gebied van onderwijs en ict. De Kennisnet-adviseur koppelde deze hulpvraag vervolgens aan een concreet aanbod van bestaande mogelijkheden voor hulp en ondersteuning. De adviseurs hebben persoonlijk een gesprek gevoerd met besturen die dat wilden, in totaal ongeveer 300. De gesprekken zijn globaal gevoerd volgens het Vier in balans -model. Dit model laat zien hoe scholen optimaal rendement kunnen halen uit ict en beschrijft de randvoorwaarden die nodig zijn om ict in het onderwijs goed te kunnen gebruiken. Deze randvoorwaarden, ofwel bouwstenen, van het Vier in balans-model zijn: visie, deskundigheid, inhoud en toepassingen en infrastructuur. 3

4 Figuur 1 Vier in balans-model bron: Kennisnet De gesprekken zijn een waardevolle bron van informatie voor Kennisnet en de PO-Raad. Daarom is het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) gevraagd de gesprekken te analyseren en een beeld te schetsen van de bestuurlijke situatie en de ict-vragen van (de kleinere) besturen in het primair onderwijs. Doel en vraagstelling van de analyse Doel van de analyse is inzicht te bieden in de stand van zaken van ict in het primair onderwijs. De onderzoekers zijn nagegaan aan de hand van onderstaande vragen in hoeverre de thema s van het Vier in balans-model de aandacht van de bestuurders hebben en welke elementen zij binnen dit thema belangrijk vinden: Visie: In hoeverre is er een visie op ict ontwikkeld? Wordt deze visie in de praktijk gebracht? Deskundigheid: Voelen besturen zich verantwoordelijk voor deskundigheidsbevordering? Welke onderwerpen komen terug bij deskundigheidsbevordering? Leermiddelen en ict-systemen (inhoud en toepassing): In hoeverre wordt er gestuurd op de inzet van leermiddelen en ict-systemen in het primaire en secundaire proces? Is er bestuurlijke aandacht voor leermiddelen en ict-systemen (operationeel of strategisch)? Infrastructuur: Worden er problemen ervaren? Welke problemen worden ervaren? Zijn besturen zich bewust van zaken als privacy? Naast de vier thema s zijn de thema s Leiderschap (hoe vullen besturen dit in, ligt eigenaarschap met name bij bestuur of bij individuele school?), Samenwerking (zoeken besturen samenwerking op?) en Financiën (is hierover gesproken en zo ja, op welke wijze?) meegenomen in de analyse. Ook hebben we gezocht naar succesfactoren, keken we naar verschillen tussen besturen en naar de opbrengsten van het vraagverhelderingsgesprek (is er een relatie tussen gesprekspartner en gekozen aanbod, heeft het gesprek iets teweeggebracht en was het aanbod van Kennisnet passend?). Aanpak van de analyse en deelnemende schoolbesturen In eerste instantie zijn gesprekken gevoerd met met experts van Kennisnet en van de PO-raad, op basis waarvan de belangrijkste thema s voor de analyse zijn geïdentificeerd. Vervolgens is een gestructureerd interview gehouden met de adviseurs die de vraagverhelderingsgesprekken hebben gevoerd. Daarnaast is een database met verslaglegging van de vraagverhelderingsgesprekken geanalyseerd. Omdat voor deze gesprekken met name de kleinere schoolbesturen zijn uitgenodigd komen in de analyse voornamelijk kleinere besturen voor (besturen die uit één school bestaan, de zogenaamde eenpitters, tot besturen met maximaal 15 scholen onder zich). Meer details over de aanpak van de analysen zijn te vinden in de achterliggende uitgebreidere rapportage van deze analyse. 4

5 Belangrijkste bevindingen Van de besturen die hebben deelgenomen aan de gesprekken blijkt over het geheel genomen dat een groot deel bezig is met ict. Naar schatting van de adviseurs zegt maar ongeveer 4% van de besturen er nog geen werk van te hebben gemaakt. Het merendeel van de besturen, zo n 60%, zit in de vroege fase van ict-vernieuwing: zij zijn of willen aan de slag met ict. Ongeveer een derde heeft al flinke stappen gezet. Er zijn voorbeelden te noemen van besturen die er in positieve zin bovenuit steken. Dit zijn besturen die een gedegen visie op ict hebben die samengaat met de onderwijsvisie en scholen waar veel gewerkt wordt met de mogelijkheden die ict hen biedt. Figuur 1 Besproken thema's Visie Deskundigheid Leermiddelen Infrastructuur Tablets en laptops Financiën Connectiviteit Passend onderwijs Mediawijsheid Tijdens de vraagverhelderingsgesprekken zijn verschillende thema s aan de orde gekomen, de vier meest besproken thema s zijn de thema s van het Vier in balans-model (zie figuur 1). Het is overigens belangrijk om in gedachten te houden dat de thema s die in de gesprekken een prominente plek kregen, de thema s waren waarover bestuurders een hulpvraag hadden en waarvan zij vonden dat zij er als bestuurder verantwoordelijk voor waren. Zodoende komt de focus te liggen op factoren waar men vragen heeft of knelpunten ervaart en blijven onderdelen waar men al stappen heeft gezet enigszins buiten beeld. Het meest besproken en eruit springende thema is visie. De adviseurs constateerden bij de bestuurders veel ruimte voor ontwikkeling op dit gebied. Uit de interviews met de adviseurs bleek dat veel scholen hun visie op onderwijs beschreven hebben; ict heeft daar niet altijd een duidelijke plek in gekregen, of ict wordt instrumenteel benaderd. Iets meer dan de helft van de besturen is bezig een visie op ict en onderwijs te ontwikkelen of wil hiermee aan de slag gaan, een derde van de besturen heeft een visie beschreven. De adviseurs merken op dat als er een ict-visiedocument is, dit regelmatig 5

6 verouderd is. Een bestuur dat ict heel bewust heeft opgenomen in het visiedocument, maakt bijvoorbeeld onderscheid in hun visie tussen verschillende toepassingen van ict. Ze onderscheiden visie op ict als vak, visie op ict als hulpmiddel bij het onderwijs en visie op ict als ondersteuning van de organisatie. De vraagverhelderingsgesprekken hebben er volgens de adviseurs in veel gevallen toe geleid dat besturen zich meer bewust werden van de noodzaak een visie op ict binnen de onderwijskundige kaders te ontwikkelen en dat de afwezigheid van zo n visie ten grondslag ligt aan de andere vragen die zij hebben rondom ict. In die zin vormde het gesprek een positieve prikkel om aan de slag te gaan. Een bestuurder geeft zijn problematiek rond het vormen van visie als volgt weer: Hoe zorgen we ervoor dat de echte Montessori-didactiek en -pedagogiek een logische plek krijgt in het gebruik van ict? Nu bepalen de methodes eigenlijk de didactiek en staat het digitale lesmateriaal te los van het Montessori-materiaal. Het aanbod van de PO-Raad om twee dagdelen advies te geven, een format voor plannen te geven en te fungeren als kritische vriend, beschouwen deze besturen als waardevol; in veel gevallen gebruiken zij dit voor het (verder) ontwikkelen van hun visie. De bestuurders uitten tijdens de gesprekken regelmatig zorgen over de deskundigheid(sbevordering) van de leerkrachten. Individuele leerkrachten zijn volgens de bestuurders regelmatig onvoldoende vaardig in ict, zowel in het primaire als secundaire proces. Zo vraagt een bestuurder van een school met nieuwe software zich af: De grote vraag is of leraren straks gebruik gaan maken van alle mogelijkheden in de klas. Daarbij weten bestuurders niet goed wat ze mogen verwachten van hun leerkrachten. Ook twijfelen meerdere bestuurders aan de deskundigheid van de organisatie rondom vernieuwingen van ict in het onderwijs. Zijn zij als bestuurder, als directeuren van de basisscholen en als individuele leerkrachten in staat de vernieuwingen in de gaten te houden? Weten ze wat er speelt, wat er past bij hun onderwijsvisie en kunnen zij dit toepassen in hun onderwijs? Besturen gebruiken mogelijk kennis en expertise die al wel beschikbaar is onvoldoende; een deel van de besturen was onbekend met wat bijvoorbeeld Kennisnet kan bieden op dit gebied. Vragen over leermiddelen kunnen we onderscheiden in vragen over leermiddelen in het primaire en het secundaire proces en gaan over zowel hardware als software. Men mist kennis over mogelijkheden en kennis om de juiste afwegingen te kunnen maken. Vragen binnen dit thema gingen vaak om operationele kwesties. We hebben het gevoel steeds fragmenten te horen over mogelijkheden van ict. We zijn op zoek naar duidelijke richtlijnen over de mogelijkheden die ict ons kan bieden. Nu moeten we zelf heel veel kennis in de school hebben. Volgens adviseurs zijn er weinig besturen die leermiddelen in overleg met hun scholen centraal inkopen. Aangaande het secundaire proces worden beslissingen vrijwel altijd op bestuursniveau genomen (denk aan een administratiesysteem of leerlingvolgsysteem). Bestuurders van scholen die al ver zijn met de toepassing van ict in het onderwijs ervaren een beperking in het huidige marktaanbod. Zoals een van de bestuurders aangeeft: Wij willen ook de mogelijkheid hebben om op basis van bestaand materiaal eigen leerlijnen te maken door te arrangeren. Het aanbod van de uitgeverijen maakt dat onmogelijk. Ook infrastructuur is regelmatig een gespreksonderwerp geweest. Dit is een randvoorwaarde voor het uitvoeren van het ict-beleid. Ongeveer 10% van de besturen ervaart problemen met connectiviteit (zoals slechte verbinding met wifi of de toegang tot glasvezelnetwerk). Bij bestuurders is weinig kennis van randvoorwaarden (internetsnelheid, bandbreedte en wifi), deze expertise komt in de meeste gevallen van buiten en de uitvoering wordt bij externe partijen belegd. De bestuurders voelen zich met name verantwoordelijk voor zaken als privacy, hoewel hier zelden specifiek beleid op wordt ingericht. Verder zien we als algemeen beeld dat veel besturen voor verschillende thema s de regie bij de scholen/schoolleiders leggen. Waar men de verantwoordelijkheid sneller bij de (directeur van de) 6

7 school legt, hebben de bestuurders minder visie op een thema. Hoe dan ook is de schoolleider van de school een belangrijke actor in ict-onderwijsvernieuwing. Volgens de adviseurs is de aanwezigheid van visie op ict als integraal onderdeel van onderwijsvernieuwing een van de belangrijkste succesfactoren voor het slagen van deze onderwijsvernieuwing. Leiderschap vanuit de bestuurders hangt daar mee samen. Dit wordt door de adviseurs ervaren als een factor die zowel remmend als stimulerend kan zijn. In verschillende bewoordingen wezen de adviseurs erop dat er twee typen bestuurders zijn: bestuurders die willen faciliteren en de regie bij de schooldirecteuren hebben gelegd, en bestuurders die een actieve rol voorstaan, leiderschap tonen en visie hebben. Figuur 2 Gekozen aanbod 2 dagdelen advies Format plannen Kritische vriend Professionele dialoog - faciliteren van gesprekken met peers Anders Ict-puzzel voor het onderwijs Beperkt professionaliseringsaanbod - masterclasses en schoolbezoek Keuzehulpen (publicaties) Advies snel internet in de klas Onderzoek Hoe?ZO! (publicaties) Alle adviseurs zagen verschillen tussen eenpitters en grotere besturen; men moet alles zelf doen met alle consequenties van dien. Ook onder eenpitters zijn er volgens de adviseurs, pareltjes, altijd gekenmerkt door een duidelijke visie en krachtig leiderschap. Uit de database-gegevens bleek overigens niet dat de grootte van het bestuur van grote invloed is geweest op de onderwerpen die besproken zijn en problemen die ervaren werden. Het belangrijkste verschil tussen eenpitters en grotere besturen zit volgens de adviseurs in de professionaliteit, en de manier van denken, van grotere besturen die meer middelen hebben. Ook hebben grotere besturen vaker een bovenschoolse ict-coördinator, die een belangrijke bijdrage kan leveren aan het proces van vernieuwen met ict. 7

8 Sommige adviseurs gaven aan dat het verschil in professionaliteit vooral zichtbaar is vanaf 7 tot 8 scholen. Verschillen tussen scholen van verschillende geloofsovertuiging of onderwijskundige visie konden niet worden onderzocht via de database. De adviseurs zagen een gemengd beeld. Soms geven de besturen geen prioriteit aan ict vanuit behoudende uitgangspunten en onderwijsvisie waar ict niet mee strookt. Ook kwam het voor dat de verenigingsverbanden die dit soort scholen vaak onderhouden juist gebruikt werden om samen te werken of kennis uit te wisselen, ook op ict-gebied. In het speciaal onderwijs is men volgens de adviseurs relatief ver in het gebruik van ict. Men is gewend aan differentiëren en zet ict daarvoor in. Hier zijn inspirerende voorbeelden te vinden voor het reguliere onderwijs. Besturen kunnen mogelijk nog winst behalen op het gebied van onderlinge samenwerking. Sommige besturen gaven ook aan daar behoefte aan te hebben. Besturen waren vooral op zoek naar inspiratie bij andere scholen op zowel onderwijsinhoudelijke als financiële vraagstukken. Samenwerken binnen schoolverenigingen (bijvoorbeeld voor Montessorionderwijs of Vrije scholen) biedt veel kansen, omdat de opvattingen over onderwijs dan het uitgangspunt zijn. Verschillende besturen geven aan dat de financiële consequenties van ict-vernieuwing een belemmering vormen om ze door te voeren. Sommige besturen benoemen juist dat de begrote financiële middelen een stimulans kunnen zijn om bestedingskeuzes goed te doordenken. Tot slot, visieontwikkeling lijkt cruciaal voor hoe vernieuwend een school aan de slag gaat met de inzet van ict in het onderwijs. De vraagverhelderingsgesprekken hebben daar ook een belangrijke opbrengst gehad. Bij veel besturen diende het gesprek als aanzet voor de bewustwording dat men aan de slag moet met ict. 8