De seksuele carrière van Nederlandse en Vlaamse jongeren

Transcriptie

1 kind en adolescent jaargang 33 (2012), nr. 4, p De seksuele carrière van Nederlandse en Vlaamse jongeren Hanneke de Graaf, Wim Beyers en Joyce van Acker samenvatting De seksuele carrière van jongeren wordt gekenmerkt door drie factoren: volgorde van verschillende stappen, tijd tussen verschillende stappen en timing van de eerste geslachtsgemeenschap. In deze studie gaan we na hoe de seksuele carrière van Nederlandse en Vlaamse jongeren verloopt en onderzoeken we de verschillen tussen jongens en meisjes in dit opzicht. Twee steekproeven van Nederlandse jongeren (3095 meisjes en 3117 jongens) en Vlaamse jongeren (1796 meisjes en 1691 jongens) van 12 tot 21 jaar vulden een vergelijkbare vragenlijst in met vragen over seksueel gedrag. De meeste jongeren (62% in beide landen) volgen een stapsgewijze seksuele carrière. De exploratieve vergelijking tussen Nederland en Vlaanderen leert dus vooral dat er grote gelijkenissen zijn in de seksuele ontwikkeling bij jongeren in deze twee landen. Kleine maar interessante verschillen vinden we in de geslachtsverschillen in seksuele ervaring op jonge leeftijd, die duidelijk sterker zijn in Nederland dan in Vlaanderen. Inleiding Tijdens de adolescentie komt de seksuele ontwikkeling in een stroomversnelling. Aan het begin van de adolescentie (10 à 12 jaar) hebben de meeste jongeren in westerse landen nog niet gezoend, terwijl ze aan het eind van de adolescentie (20 à 22 jaar) vaak ervaring hebben met geslachtsgemeenschap. Het doorlopen van de verschillende stappen die jongeren zetten wanneer ze zich ontwikkelen van relatief onervaren naar relatief ervaren op seksueel gebied wordt ook wel de seksuele carrière genoemd (Rademakers & Straver, 1986). Volgens Hagestad (1996) dient een goede beschrijving van een carrière de volgende Dr. Hanneke de Graaf is senior onderzoeker bij Rutgers WPF. Prof. dr. Wim Beyers is hoogleraar aan de vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids-, en Sociale Psychologie, Universiteit Gent. Joyce van Acker is programmamedewerker jongeren bij Soa Aids Nederland, Amsterdam. 179

2 kind en adolescent jaargang 33 (2012), nr. 4 dimensies te omvatten: (1) de volgorde van verschillende nieuwe ervaringen; (2) de tijd tussen de eerste en de laatste nieuwe ervaring, en (3) timing (de leeftijd waarop de carrière is voltooid). In deze studie gaan we elk van deze kenmerken van de seksuele carrière beschrijven. Uit eerder onderzoek bleek dat bepaalde aspecten van de seksuele carrière (bijvoorbeeld volgorde) samengaan met beter gebruik van voorbehoedsmiddelen en minder onveilige seks (De Graaf, Vanwesenbeeck, Meijer, Woertman, & Meeus, 2009). Eerdere studies naar de volgorde van verschillende stappen op seksueel gebied tonen aan dat de meeste jongeren beginnen met minder vergaande vormen van seks (zoenen) en steeds een beetje verder gaan, via bijvoorbeeld voelen en strelen naar geslachtsgemeenschap. Een aantal van deze studies kwam tot deze conclusie op grond van de gemiddelde leeftijden waarop verschillende stappen voor het eerst werden gezet (Brugman, Goedhart, Vogels, & Van Zessen, 1995; Feldman, Turner, & Araujo, 1999). Andere studies toonden aan dat jongeren die ervaring hebben met verdergaand seksueel gedrag, meestal ook ervaring hebben met minder vergaand gedrag of een grotere kans hebben op ervaring met deze minder vergaande vormen van seks (Brook, Balka, Abernathy, & Hamburg, 1994; Jakobsen, 1997; Lam, Shi, Ho, Stewart, & Fan, 2002). Geen van deze studies geeft inzicht in individuele patronen van seksuele ontwikkeling: zelfs wanneer de meerderheid een stapsgewijze carrière volgt,kan een deel van de jongeren hiervan afwijken. Met uitzondering van het onderzoek van De Graaf en anderen (2009), zijn er geen andere studies die inzicht geven in individuele patronen in seksuele ontwikkeling en die naast volgorde ook kijken naar de twee andere belangrijke kenmerken van de seksuele carrière: duur en timing. Het eerste doel van deze studie is beschrijven hoe de seksuele carrière van Nederlandse en Vlaamse jongeren verloopt. Op de tweede plaats willen we onderzoeken of er sekseverschillen bestaan in het verloop van de seksuele ontwikkeling. Op basis van sekseverschillen in de houding ten aanzien van seks buiten vaste relaties (Baumeister, 2000; Petersen & Hyde, 2010) kunnen we veronderstellen dat meisjes vaker een stapsgewijze seksuele carrière zullen volgen dan jongens, omdat ze hogere eisen stellen aan de relatie met een sekspartner voor ze een stap verder gaan. Aan de andere kant worden meisjes vaker overgehaald of gedwongen om iets te doen op seksueel gebied wat ze niet willen, mogelijk gedrag dat afwijkt van de stapsgewijze carrière (De Graaf, Kruijer, Van Acker & Meijer, 2012). Methode Steekproef Aan dit onderzoek namen zowel Nederlandse als Vlaamse jongeren deel. De Nederlandse jongeren werden in 2011 geworven via scholen en via de Gemeentelijke Basisadministratie (gba). In totaal hebben 43 scholen meegedaan. Ouders werden geïnformeerd en hadden de mogelijkheid om deelname van hun kind te weigeren. Daarnaast werden er jongeren van 17 tot en met 24 jaar aselect geselecteerd uit de gba van 55 verschillende gemeentes, van wie er 5290 reageerden op onze oproep. Deze steek- 180

3 de seksuele carrière van nederlandse en vlaamse jongeren proef is representatief voor de Nederlandse populatie jongeren van 12 tot 25 jaar wat betreft geslacht, leeftijd, etniciteit en opleidingsniveau. Voor de vergelijkbaarheid met de Vlaamse jongeren, zijn hieruit de jongeren van 12 tot en met 21 jaar geselecteerd (M = 17.1; SD = 2.8). Deze steekproef bestaat uit 6212 jongeren (50.2% jongens). Zestien procent heeft een niet-westers allochtone achtergrond. Van de respondenten volgt 89% een opleiding: 28% vmbo, 29% havo of vwo, 20% mbo en 12% hbo of wo. Van de 11% buitenschoolse jongeren is 36% laag, 60% middelbaar en 3% hoog opgeleid. De Vlaamse jongeren werden tussen 2007 en 2011 uitgenodigd via 30 aselect gekozen middelbare scholen uit alle Vlaamse provincies uit zowel het Gemeenschaps- als het Vrije Onderwijs. Aan de ouders van de minderjarige jongeren werd om toestemming gevraagd via een procedure van passief informed consent. In totaal namen 3487 jongeren (48.5% jongens) vrijwillig deel. De leeftijd van deze steekproef varieerde tussen 12 en 21 jaar (M =16.4;SD = 1.8). Zes procent heeft een niet-westerse achtergrond. Van deze jongeren volgt 70% Algemeen Secundair Onderwijs (aso), en telkens 15% Technisch (tso) of Beroeps Secundair Onderwijs (bso). Instrument Seksuele en relationele ervaring: In de Nederlandse data werd van negen verschillende ervaringen (verliefdheid, verkering, masturberen, orgasme, tongzoenen, voelen en strelen, aftrekken en vingeren (passief en actief), geslachtsgemeenschap, orale seks (passief en actief) en anale seks) nagevraagd of iemand hier ervaring mee had en zo ja, op welke leeftijd dit voor het eerst gebeurde. In Vlaanderen werden dezelfde ervaringen bevraagd, met uitzondering van verliefdheid en orgasme. Volgorde verschillende stappen: De volgorde van vier verschillende stappen (zoenen, voelen, aftrekken en/of vingeren en geslachtsgemeenschap) werd ongebruikelijk genoemd wanneer verdergaande ervaringen plaatsvonden voor minder vergaande ervaringen (bijvoorbeeld eerst voelen en strelen en dan zoenen of bijvoorbeeld eerst geslachtsgemeenschap en dan vingeren of aftrekken). Wanneer alle vier de stappen binnen hetzelfde levensjaar werden gezet, werden jongeren ingedeeld in de categorie binnen één jaar. Een stapsgewijze volgorde houdt in dat men achtereenvolgens gezoend, gevoeld, afgetrokken en/of gevingerd en geslachtsgemeenschap had en dat de ervaringen over minstens twee levensjaren verdeeld waren. Timing eerste geslachtsgemeenschap is vastgesteld als de leeftijd van de eerste geslachtsgemeenschap en gecategoriseerd in relatief vroeg (laagste deciel), modaal en relatief laat (hoogste deciel). Het laagste deciel in Nederland en Vlaanderen was veertien jaar, relatief vroeg is dus voor beide landen onder de veertien jaar. Het hoogste deciel en relatief laat verschilde: boven achttien jaar in Nederland en boven zeventien jaar in Vlaanderen. Tijd tussen eerste stapje en eerste geslachtsgemeenschap werd berekend door de leeftijd waarop iemand voor het eerst ervaring opdeed met één van de minder vergaande vormen van seks af te trekken van de leeftijd van de eerste geslachtsgemeenschap. Dit werd gecategoriseerd in snel (binnen 1 jaar), modaal (2 of 3 jaar), rustig aan (4 of 5 jaar), relatief langzaam (meer dan 5 jaar). 181

4 kind en adolescent jaargang 33 (2012), nr. 4 Resultaten Tabellen 1 en 2 laten zien dat seksuele ervaring in zowel Nederland als Vlaanderen toeneemt met leeftijd. In beide landen heeft de helft van de jongeren wel eens getongzoend met 14,4 jaar. Ongeveer een jaar later (met 15,2 jaar in Nederland en met 15,6 jaar in Vlaanderen) heeft de helft wel eens gevoeld en gestreeld. Weer ruim een jaar later (met 16,3 jaar in Nederland en met 16,8 jaar in Vlaanderen) heeft de helft van de jongeren zich wel eens laten vingeren of aftrekken of dit wel eens bij iemand anders gedaan. In Nederland heeft de helft van de jongeren vlak na het zeventiende jaar ervaring met geslachtsgemeenschap en/of orale seks. In Vlaanderen heeft de helft van de jongeren ervaring met geslachtsgemeenschap met 17,4 jaar en een paar maanden later ook met orale seks. Tabel 3 laat zien dat 59% van de jongens en 66% van de meisjes in Nederland en 65% van de jongens en 58% van de meisjes in Vlaanderen een stapsgewijze seksuele carrière vertoont. Bij 16% van de Nederlandse jongeren vinden deze ervaringen binnen één jaar plaats. Bij Vlaamse jongeren bestaat een significant sekseverschil, met 9% jongens tegenover 15% meisjes die alle stappen binnen één jaar zetten. Een kwart van de jongens en 18% van de meisjes in Nederland volgt een ongebruikelijk patroon. Vooral bij meisjes ligt dit percentage in Vlaanderen hoger (27%). Voor 12% procent van de jongens en 7% van de meisjes met seksuele ervaring in Nederland vond de eerste geslachtsgemeenschap al voor het veertiende jaar plaats (tegenover 5% bij zowel jongens als meisjes in Vlaanderen). Bij 65% van de jongeren in Nederland en Vlaanderen zat er twee tot vijf jaar tussen hun eerste ervaring met minder vergaande vormen van seks en de eerste geslachtsgemeenschap. Als we in tabel 1 en 2 kijken naar de leeftijd waarop de helft van de jongeren ervaring vertoont in, zien we dat zowel in Nederland als in Vlaanderen meer jongens dan meisjes ervaring hebben met niet-genitaal seksueel gedrag (masturberen tot voelen en strelen). Met genitale seks (manuele tot en met orale seks) hebben meisjes juist eerder ervaring. Tabel 3 laat zien dat jongens en meisjes ook verschillen in de volgorde, timing en duur van hun seksuele carrière. Nederlandse meisjes volgen iets vaker dan jongens een stapsgewijs patroon, jongens juist iets vaker een ongebruikelijke volgorde. In Vlaanderen is dit verschil precies omgekeerd, en volgen iets meer jongens dan meisjes een stapsgewijze seksuele carrière. Nederlandse meisjes zijn vaker dan jongens tussen de 14 en 18 (modaal) wanneer ze voor het eerst geslachtsgemeenschap hebben, terwijl in Vlaanderen jongens en meisjes hierin niet verschillen. Ten slotte lijkt de seksuele carrière bij jongens in beide landen over het algemeen langer te duren dan bij meisjes, analoog aan de bevinding dat jongens vaak iets eerder ervaring opdoen met niet-genitale vormen van seks, en meisjes juist sneller ervaring opdoen met genitale seks (zie tabel 1 en 2). Discussie De bevinding dat jonge jongens vaker seksuele ervaring rapporteren, in het bijzonder met niet-genitale vormen van seksueel gedrag (masturberen, tongzoenen, voelen en 182

5 de seksuele carrière van nederlandse en vlaamse jongeren Tabel 1 Ervaring met verschillende vormen van seks (%) naar leeftijd en geslacht in Nederland jaar jaar jaar Leeftijd 50% <, <, <, <, verliefdheid verkering 73* * - - masturberen 57* 18 85* 44 93* orgasme 57* 10 88* 46 97* tongzoenen 48* * voelen en strelen 36* manueel passief * 79 84* manueel actief geslachtsgemeenschap 10* oraal passief 11* * oraal actief * anale seks n

6 kind en adolescent jaargang 33 (2012), nr. 4 Tabel 2 Ervaring met verschillende vormen van seks (%) naar leeftijd en geslacht in Vlaanderen jaar jaar jaar Leeftijd 50% <, <, <, <, verkering 73* masturberen 58* 15 89* 57 94* tongzoenen voelen en strelen manuele seks geslachtsgemeenschap orale seks anale seks n

7 de seksuele carrière van nederlandse en vlaamse jongeren Tabel 3 Kenmerken seksuele carrière van seksueel ervaren jongeren (%). Nederland Vlaanderen <, <, Volgorde verschillende stappen ongebruikelijke volgorde 25* binnen één jaar * stapsgewijs 59 66* 65* 58 Timing eerste geslachtsgemeenschap relatief vroeg (< 14 jaar) 12* modaal (nl jaar; vl jaar) 81 88* relatief laat (nl 4 18 jaar; vl 4 17 jaar) Tijd tussen eerste stapje en eerste geslachtsgemeenschap snel (1 jaar) 24 30* 28 35* modaal (2-3 jaar) 42 48* rustig aan (4-5 jaar) 24* 17 20* 12 relatief lang (4 5jaar) 11* n * = significant hoger percentage dan bij de andere sekse (Cramer s V 4.10). strelen), werd ook al eerder gevonden (Brugman e.a., 1995; De Graaf, Meijer, Poelman, & Vanwesenbeeck, 2005). Deze bevinding is moeilijk te verklaren, omdat vooral voor vormen van seks met meisjes de vraag rijst: met wie doen deze jongens dit dan? Minder meisjes van deze leeftijd zijn immers seksueel actief en hebben over het algemeen een voorkeur voor een partner die enkele jaren ouder is (De Graaf e.a., 2012). Een vaak gehoorde verklaring is dat jongens van deze leeftijd overrapporteren over hun vroege seksuele gedrag. In Nederland zou dit de sekseverschillen in ervaring onder twaalf- tot veertienjarigen kunnen verklaren. Negatieve correlaties tussen sociale wenselijkheid en rapporteren van seksuele ervaring in de Vlaamse data spreken deze verklaring echter tegen. Een andere mogelijke verklaring geopperd door sommige jonge deelnemers van het onderzoek is dat enkele twaalf- tot veertienjarige meisjes genitale seksuele ervaring hebben met veel verschillende jongens. Deze verklaring vraagt echter verder onderzoek, waarin ingezoomd wordt op de partner(s) met wie jongeren hun eerste seksuele ervaringen delen. Het frequenter en vooral op relatief jongere leeftijd rapporteren van genitale seksuele ervaring bij meisjes sluit aan bij hun biologische ontwikkeling, zowel de lichamelijke groei als de geslachtsrijping, waarin ze tijdens de adolescentie voorlopen op jongens (Doreleijers, Crone, & Jansen, 2010). Toch zeggen jongens eerder dan meisjes dat ze aan seks toe zijn en dat ze hun eerste geslachtsgemeenschap liever eerder hadden gewild (De Graaf e.a., 2012). Samen met de bevinding van meer genitale ervaring bij 185

8 kind en adolescent jaargang 33 (2012), nr. 4 meisjes, lijkt dit erop te wijzen dat het vooral meisjes zijn die het al of niet seks hebben bepalen. Bij jongens hangt het zetten van een volgende stap dan vooral samen met of hun partner eraan toe is, en minder met hun eigen wensen en behoeften. De exploratieve vergelijking tussen Nederland en Vlaanderen leert vooral dat er grote gelijkenissen zijn in de seksuele ontwikkeling bij jongeren in deze twee landen. Het verloop van de seksuele ontwikkeling, de ratio van stapsgewijze en niet stapsgewijze carrières, en de duur van de seksuele carrière komen sterk overeen. Kleine maar interessante verschillen vinden we in de geslachtsverschillen in seksuele ervaring op jonge leeftijd, die duidelijk sterker zijn in Nederland dan in Vlaanderen. Ook volgen in Nederland meer meisjes dan jongens een stapsgewijze carrière, terwijl in Vlaanderen dit verschil net omgekeerd is. De belangrijkste beperking van deze studie is dat de Nederlandse en Vlaamse steekproeven, door werving en respons, niet helemaal vergelijkbaar zijn. Aan het Nederlandse onderzoek deden bijvoorbeeld ook buitenschoolse jongeren mee. Daarnaast is de Vlaamse steekproef niet representatief, vooral door de niet-gebalanceerde leeftijdsverdeling. Voor het verklaren van de verschillen tussen Nederland en Vlaanderen is toekomstig onderzoek, met vergelijkbare steekproeven en meetinstrumenten, dan ook gewenst. Daarnaast is van belang in toekomstig onderzoek na te gaan welke aspecten van de seksuele carrière bijdragen aan een positieve dan wel negatieve ontwikkeling, bij voorkeur in studies met een longitudinaal design. Literatuur Baumeister, R. F. (2000). Gender differences in erotic plasticity: The female sex drive as socially flexible and responsive. Psychological Bulletin, 126, Brook, J. S., Balka, E. B., Abernathy, T., & Hamburg, B. A. (1994). Sequence of sexual behavior and its relationship to other problem behaviors in African American and Puerto Rican adolescents. Journal of Genetic Psychology, 155, Brugman, E., Goedhart, H., Vogels, T., & Van Zessen, G. (1995). Jeugd en seks 95. Resultaten van het nationale scholierenonderzoek. Utrecht, The Netherlands: swp. De Graaf, H., Meijer, S., Poelman, J., & Vanwesenbeeck, I. (2005). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno Delft: Eburon. De Graaf, H., Kruijer, H., Van Acker, J., & Meijer, S. (2012). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno Delft: Eburon. De Graaf, H., Vanwesenbeeck, I., Meijer, S., Woertman, L., & Meeus, W. (2009). Sexual trajectories during adolescence: Relation to demographic characteristics and sexual risk. Archives of Sexual Behavior, 38, 2, Doreleijers, T., Crone, E., & Jansen, L. (2010). Biologische ontwikkeling. In W. Slot & M. van Aken (red.), Psychologie van de adolescentie: Basisboek (pp ). Baarn: ThiemeMeulenhoff. Feldman, S. S., Turner, R. A., & Araujo, K. (1999). Interpersonal contexts as an influence on sexual timetables of youths: Gender and ethnic effects. Journal of Research on Adolescence, 9, Hagestad, G. (1996). On-time, off-time, out of time? Reflections on continuity and discontinuity from an illness process. In V. Bengtson (Ed.), Adulthood and aging: Research on continuities and discontinuities (pp ). New York: Springer. 186

9 de seksuele carrière van nederlandse en vlaamse jongeren Jakobsen, R. (1997). Stages of progression in noncoital sexual interactions among young adolescents: An application of the Mokken scale analysis. International Journal of Behavioral Development, 21, Lam, T. H., Shi, H. J., Ho, L. M., Stewart, S. M., & Fan, S. (2002). Timing in pubertal maturation and heterosexual behavior among Hong Kong Chinese adolescents. Archives of Sexual Behavior, 31, Petersen, J. L., & Hyde, J. S. (2010). A meta-analytic review of research on gender differences in sexuality, Psychological Bulletin, 136, Rademakers J., & Straver C. (1986). Van fascinatie naar relatie: het leren omgaan met relaties en sexualiteit in de jeugdperiode. Zeist: Nisso,