Persoonsgerichte zorg en werktevredenheid van verzorgenden in verpleeghuizen

Transcriptie

1 Onderzoek Persoonsgerichte zorg en werktevredenheid van verzorgenden in verpleeghuizen Een systematisch literatuuronderzoek naar de effecten van verschillende vormen van persoonsgerichte zorg op diverse dimensies van werktevredenheid Anneke van den Pol-Grevelink, Jan S. Jukema en Carolien Smits Dit artikel is eerder verschenen in het tijdschrift International Journal of Geriatric Psychiatry met als titel: Person-centred care and job satisfaction of caregivers in nursing homes: a systematic review of the impact of different forms of person-centred care on various dimensions of job satisfaction (Int J Geriatr Psychiatry. 2011;26. doi: /gps.2719). Samenvatting DOEL. De positieve uitwerking van persoonsgerichte zorg op oudere cliënten is aangetoond. Er is echter relatief weinig bekend over het effect dat het geven van persoonsgerichte zorg heeft op verzorgenden. In deze literatuurstudie wordt de werktevredenheid onderzocht van verzorgenden die persoonsgerichte zorg geven in verpleeghuizen. METHODE. De onderzoeksvragen zijn: Beïnvloeden de diverse vormen van persoonsgerichte zorg de werktevredenheid verschillend? en Welke dimensies van werktevredenheid worden in de studies naar persoonsgerichte zorg onderzocht en verschillen deze onderling in gevoeligheid voor persoonsgerichte zorg? Via de zoekmachines Pubmed, Cinahl, PsycINFO en Embase zijn 46 effectstudies gevonden tot augustus 2010, waarvan zeven voldeden aan de criteria. RESULTAAT. Belevingsgerichte zorg, snoezelen en kleinschalige zorg hebben de meeste positieve effecten op werktevredenheiddimensies. Persoonsgerichte zorg heeft positieve effecten op: algemene werktevredenheid, werklast op psychogeriatrische afdelingen, emotionele uitputting en persoonlijke vervulling. DISCUSSIE EN CONCLUSIE. Rekening moet worden gehouden met de matige methodologische kwaliteit van de onderzochte studies. Er zijn beperkte aanwijzingen dat persoonsgerichte zorg een positief effect heeft op een aantal dimensies van werktevredenheid. Nader onderzoek is gewenst om deze voorzichtige conclusie te onderbouwen. Trefwoorden: persoonsgerichte zorg, werktevredenheid, burn-out, ouderen, zorgethiek. Wat is bekend? Persoonsgerichte zorg levert een positieve bijdrage aan het leven van ouderen in verpleeghuizen. Gemeten effecten voor de ouderen zijn: betere interacties en relaties met verzorgenden, positieve veranderingen in stemming en gedrag, hoger welzijn en een beter zelfbeeld. Wat is nieuw? Er zijn beperkte aanwijzingen dat persoonsgerichte zorg een positief effect heeft op een aantal dimensies van werktevredenheid van verzorgenden. Belevingsgerichte zorg, snoezelen en kleinschalige zorg laten het meest positieve effecten zien. Wat is de relevantie? Persoonsgerichte zorg implementeren kan om financiële redenen aantrekkelijk zijn. Meer werktevredenheid kan leiden tot een lagere verzuimfrequentie, dit verhoogt het netto-zorgbudget. Indien persoonsgerichte zorg de werktevredenheid van de verzorgende positief beïnvloedt, kan deze zorg helpen bij het oplossen van het te verwachten tekort aan verzorgenden. Verzorgenden die genieten van het geven van persoonsgerichte zorg, werken met plezier en stralen werktevredenheid uit. februari pagina 6

2 Inleiding Verzorgenden zijn verantwoordelijk voor het geven van passende zorg aan verpleeghuisbewoners. De afgelopen jaren zijn er verschillende zorgmethodieken en werkwijzen ontwikkeld die de oudere zorgvrager als een uniek persoon centraal stellen (1-3). Zij reiken inzichten en hulpmiddelen aan waarmee verzorgenden hun zorg zo goed mogelijk kunnen laten aansluiten bij de individuele wensen en behoeften van ouderen. Deze methoden en werkwijzen zijn voorbeelden van wat wordt genoemd persoonsgerichte zorg. Tot op heden is het concept persoonsgerichte zorg onvoldoende eenduidig geconceptualiseerd. In een recente dimensionale analyse is persoonsgerichte zorg omschreven als een proces van steun geven aan de patiënt in een ziekteproces waarin zorg noodzakelijk is. Betrokkenheid, tijd hebben voor de patiënt, uitwisseling van informatie, het kennen van de patiënt en het ontwikkelen van een relatie zijn essentieel (4). In een systematische review wordt persoonsgerichte zorg beschreven als het ondersteunen van de rechten, waarden en overtuigingen van het individu; het betrekken van de cliënt bij de zorg; het geven van onvoorwaardelijke positieve aandacht; het binnenkomen in hun wereld; het uitgaan van de veronderstelling dat er zin is in alle gedrag; het maximaliseren van ieders mogelijkheden; en het delen van de besluitvorming (5). Op basis van genoemde artikelen (4,5) concluderen wij dat zorgrelatie, communicatie, respect, autonomie, empowerment en gedeelde besluitvorming belangrijke elementen zijn van het breed gedefinieerde begrip persoonsgerichte zorg. Verschillende zorgmethodieken en werkwijzen zijn te classificeren als persoonsgericht. De belangrijkste vormen van persoonsgerichte zorg die momenteel in gebruik zijn in verpleeghuizen zijn belevingsgerichte zorg (3), bewoner- of cliëntgerichte zorg (6), vraaggerichte/vraaggestuurde zorg (7) en geïntegreerde belevingsgerichte zorg (8). Centraal in belevingsgerichte zorg staat de werkelijke ervaring van de zorgvrager. De verzorging berust op vier centrale waarden: gelijkheid, saamhorigheid, passendheid en autonomie (3). Bewoner- of cliëntgerichte zorg wordt omschreven als een complex, contextueel en relationeel proces waaraan de verzorgende en de cliënt op unieke wijze deelnemen. De continue dialoog tussen de verzorgende en de cliënt staat centraal (6). In vraaggerichte/vraaggestuurde zorg kan de cliënt invloed uitoefenen op de te ontvangen zorg (7). Geïntegreerde belevingsgerichte zorg is een Figuur 1: Selectie van de artikelen. combinatie van methoden en technieken in de 24-uurszorg waarbij de ontmoeting en emotionele verbinding tussen de verzorgende en de cliënt van essentieel belang zijn (8). Binnen geïntegreerde belevingsgerichte zorg is snoezelen een concrete interventie die vooral gericht is op het realiseren van een positieve relatie tussen de ouderen met dementie en hun verzorgenden (9). Of en hoe verzorgenden erin slagen persoonsgerichte zorg te bieden wordt mede bepaald door de organisatorische context van de zorgverlening (10). Tegenwoordig worden kleinschalige woonvormen voor zorgafhankelijke ouderen beschouwd als een geschikte omgeving voor het geven van persoonsgerichte zorg (11,12). Een systematische review laat zien dat persoonsgerichte zorg een positieve bijdrage levert aan het leven van ouderen in verpleeghuizen (5). Gemeten effecten voor de ouderen zijn: betere interacties en relaties met verzorgenden, positieve veranderingen in stemming en gedrag, meer gevoel van welzijn en een beter zelfbeeld (5,13). Op basis van het relationele en communicatieve karakter van persoonsgerichte zorg van verzorgenden voor ouderen, kan worden aangenomen dat deze zorg niet alleen voor de zorgontvangers van positieve waarde is, maar ook voor de verzorgenden. In het bijzonder valt dan te denken aan de positieve invloed van het verlenen van persoonsgerichte zorg op de werktevredenheid van de verzorgenden (14). Een overzicht van onderzoek naar deze veronderstelde relatie ontbreekt echter. Het doel van de voorliggende literatuurstudie is inzicht verschaffen in de wetenschappelijk aangetoonde effecten van persoonsgerichte zorg op de werktevredenheid van verzorgenden in verpleeghuizen. De onderzoeksvragen luiden: Beïnvloeden de diverse vormen van persoonsgerichte zorg de werktevredenheid februari pagina 7

3 Auteur, jaartal Randomisatie Blindering randomisatievolgorde Blindering patiënten Blindering behandelaars Blinde ring effectbeoordelaars Groepen vergelijkbaar Berkhout et al (16) Boumans et al (17) Finnema et al (18) Kuiper et al (19) Schrijnemaekers et al (20) Te Boekhorst et al (12) Van Weert et al (21) - -? ? -? + + -? ? ? ? = staat vermeld en positief beoordeeld; - = staat vermeld en negatief beoordeeld;? = is niet op te maken uit de tekst. Tabel 1: Methodologische kwaliteit van de geïncludeerde artikelen volgens criteria van het Cochrane Centre. verschillend? en Welke dimensies van werktevredenheid worden in de studies naar persoonsgerichte zorg onderzocht en verschillen deze onderling in gevoeligheid voor de effecten van persoonsgerichte zorg? Methode In de zoekmachines Pubmed, Cinahl, PsycINFO en Embase is naar publicaties gezocht gepubliceerd voor augustus De totale zoekstring luidde: Job Satisfaction AND Aged AND ( patient-centered care OR emotionoriented care OR person-centered care ). Er zijn geen beperkingen in publicatieperiode en taal aangebracht. Vanuit de getraceerde studies is vervolgens achterwaarts gezocht door screenen van referenties en voorwaarts met behulp van de citatie-index. Dit leverde na verwijderen van duplicaten 46 artikelen op. Na het lezen van de abstracts zijn 35 artikelen geëxcludeerd, aangezien deze geen betrekking hadden op effecten van persoonsgerichte zorg op werktevredenheid van verzorgenden in verpleeghuizen, of omdat de artikelen geen resultaten van een wetenschappelijk onderzoek beschreven of omdat de artikelen vergelijkbare resultaten van eenzelfde onderzoek bevatten. Na bestudering van de volledige publicaties zijn opnieuw vier studies geëxcludeerd, omdat deze geen betrekking hadden op verpleeghuizen of niet relevant waren voor effecten van persoonsgerichte zorg op werktevredenheid van verzorgenden. Uiteindelijk zijn zeven artikelen geïncludeerd in deze review (zie figuur 1). Vervolgens is de kwaliteit van de zeven studies beoordeeld door twee onafhankelijke onderzoekers volgens de checklijst voor onderzoekkwaliteit van gerandomiseerde klinische trials, gepubliceerd door het Dutch Cochrane Centre (15). Daarbij is gescoord op de volgende kwaliteitsaspecten: randomisatie, blindering, vergelijkbare groepen, followup, verandering van de groep gedurende het onderzoek, gelijke behandeling van de groepen en validiteit en toepasbaarheid (zie tabel 1). Om de kwaliteit en betrouwbaarheid van dit literatuuronderzoek te verhogen, zijn de resultaten van deze review met collega-onderzoekers besproken. De selectie van de artikelen op basis van abstracts is gedaan door twee onafhankelijke onderzoekers. In onderling overleg is de uiteindelijke selectie bepaald. Resultaten Kenmerken van geselecteerde studies. De zeven geselecteerde artikelen varieerden in focus, context en opzet (zie tabel 2). Over het algemeen waren de interventies duidelijk beschreven (16-21). In één artikel is het effect op de verzorgenden onderzocht van bewonergerichte zorg (16), één artikel is gericht op snoezelen (21), drie op (geïntegreerde) belevingsgerichte zorg (18-20), één op kleinschalig wonen (12) en één op vraaggerichte zorg (17). Alle zeven artikelen rapporteerden de resultaten van Nederlandse studies. Van de artikelen richtten twee zich op zowel afdelingen voor somatische cliënten als op afdelingen voor psychogeriatrische cliënten (16,17), de andere artikelen betroffen afdelingen voor alleen psychogeriatrische cliënten (12,18-21). Experimentele onderzoeken met een controlegroep die traditionele verpleeghuiszorg ontving werden in vijf artikelen beschreven (16-18,20,21). De andere twee artikelen beschreven een vergelijkend onderzoek (12,19). De kwaliteit van de studies liep sterk uiteen (Cochrane rating 1-6). Geen enkele studie haalde een Cochrane-score die volgens de geldende normen hoog genoemd kon worden, vijf studies gaven een redelijke Cochrane-score van 4-6 (16-18,20,21). Slechts in drie studies is gerandomiseerd bij het vaststellen van de onderzoeksgroepen (18,20,21). Veel studies zijn niet of niet volledig geblindeerd (16-18,20,21). Verzorgenden wisten of zij tot de experimentele of de controlegroep behoorden, hetgeen tot motivatieverschillen kon leiden. Geen van de studies rapporteerde de effectgrootte van persoonsgerichte zorg op de uitkomstmaten. Meetinstrumenten Werktevredenheid is in zes artikelen gemeten als uitkomstmaat. In twee artikelen is werktevredenheid met een enkele vraag gemeten. Hoe tevreden bent u met het werk? (16,17). De andere artikelen gebruikten diverse subschalen (12,19-21). De Maastrichtse Arbeid Satisfactieschaal voor de Gezondheidszorg is in drie studies gebruikt (12,20,21). Deze schaal meet de werktevredenheid door middel van subschalen als contact met leidinggevende, kwaliteit van zorg, contact met collega s en bewoners, en ontwikkelmogelijkheden. Van februari pagina 8

4 Follow-up beschikbaar Groepen niet veranderd Gelijke behandeling groepen Weert et al. (21) gebruikten daarbij nog de subschalen promotiemogelijkheid en opleidingsmogelijkheden. In drie artikelen (12,16,17) is de Demand-Control-Support -schaal gebruikt voor het meten van autonomie, werklast en sociale steun door collega s en leidinggevende. De Maslach Burnout Inventory is drie keer gebruikt Validiteit en toepasbaarheid Voldoende Twijfel Voldoende Voldoende Voldoende 5??? Twijfel Voldoende 5 Score (12,20,21) om de emotionele uitputting en persoonlijke vervulling van het werk te meten. Binnen deze burnoutschaal werd daarnaast tweemaal (12,20) gebruikgemaakt van de subschaal depersonalisatie. Met de General Health Questionnaire werd tweemaal de ervaren werkgerelateerde stress gemeten (18,21). Verzuimfrequentie werd in vier artikelen gemeten (16-18,20). In alle artikelen zijn de gebruikte vragenlijsten door de verzorgenden zelf ingevuld. Alle meetinstrumenten en subschalen hadden een Cronbach s alfa groter dan 0,65. Overeenkomsten en verschillen in effect van de onderscheiden typen persoonsgerichte zorg op werktevredenheid In alle zeven studies konden effecten van persoonsgerichte zorg op één of meerdere dimensies van werktevredenheid worden aangetoond (p < 0,05). Tegelijkertijd leidden de verschillende typen persoonsgerichte zorg niet altijd tot positieve effecten op de onderscheiden dimensies van werktevredenheid (zie tabel 3). Bewonergerichte zorg verhoogde vooral de ervaren autonomie van de verzorgenden en op de psychogeriatrische afdelingen daalde de werklast. Op de somatische afdelingen daarentegen nam de werklast toe. In één verpleeghuis nam de ervaren sociale steun significant (p < 0,001) toe op de psychogeriatrische afdeling, op de somatische afdeling van hetzelfde verpleeghuis nam de sociale steun daarentegen significant af, evenals in een ander verpleeghuis. Er werd een trend zichtbaar dat bewonergerichte zorg de verzuimfrequentie verlaagde (16). Auteur, jaartal Land Design Cochrane SOM/ n Vorm van rating* PG persoonsgerichte zorg Berkhout et al. NL Quasi-experimenteel 5 SOM Bewonergerichte zorg 2004 (16) PG Boumans et al (17) NL Ongelijkwaardig 3 SOM Vraaggerichte zorg pretest-posttest design PG Finnema et al. NL RCT 6 PG 99 Geïntegreerde belevings (18) gerichte zorg Kuiper et al. NL One-group pretest- 4 PG 27 Belevingsgerichte zorg 2009 (19) posttest design Schrijnemaekers NL RCT 5 PG 300 Belevingsgerichte zorg et al (20) Te Boekhorst et al. NL Vergelijkend onderzoek 1 PG 380 Kleinschalig wonen voor 2008 (12) dementerenden Van Weert et al. NL Quasi-experimenteel 5 PG 127 Geïntegreerd snoezelen 2005 (21) pre-en post-test design PG = Psychogeriatrische zorg; SOM = Somatische zorg; n = aantal verzorgenden dat meedeed aan het onderzoek. * Cochrane rating-scores mogelijk van 1-9: 1-3 laag; 4-6 middel; 7-9 hoog. Tabel 2: Zorgvormen in de geïncludeerde studies. februari pagina 9

5 Auteur, jaartal Gemeten effecten van persoonsgerichte zorg op werktevredenheid Autonomie: NS Inhoudelijk werk autonomie: NS Contextuele werk autonomie: p < 0,05 Werklast PG: p < -0,05 en somatiek: p < 0,1 (trend) Sociale steun verpleeghuis A: p < 0,1 (trend) Sociale steun verpleeghuis B, somatiek: p < -0,05 Sociale steun verpleeghuis B, PG: p < 0,001 Sociale steun verpleeghuis C: p < -0,05 Werktevredenheid. Gemeten met 1 item: NS Intrinsieke werkmotivatie: NS Gezondheidsklachten: NS Frequentie van ziek melden in 6 mnd.: p < -0,1 (trend) Auteur, jaartal Gemeten effecten van persoonsgerichte zorg op werktevredenheid Tevredenheid met hoofd van de afdeling: NS Kwaliteit van zorg: NS Contact met collega s: NS Contact met bewoners: NS Mogelijkheden voor zelfontplooiing: p < 0,05 Werktevredenheid Korte versie: p < 0,05 Contact met bewoners: p < 0,05 Goede zorg voor bewoners: NS Eén algemene tevredenheidsitem: NS Emotionele uitputting: NS Depersonalisatie: NS Persoonlijke vervulling: p < 0,05 Ziekteverzuim in laatste 3-6 maanden (aantal dagen): NS Mening werksituatie: NS Berkhout et al (16) Schrijnemaekers et al (20) Boumans et al (17) Autonomie PG: p < -0,01; somatiek: NS Te Boekhorst et al. Werklast PG: p < 0,001; somatiek: p < -0, (12) (trend) Sociale steun leiding PG: p < -0,001; somatiek: p < 0,01 Sociale steun collega s: NS Verantwoordelijkheid PG: NS; en somatiek: NS Werktevredenheid gemeten in 1 item: NS Werkmotivatie PG: NS; en somatiek: NS Emotionele uitputting PG: NS; en somatiek: NS Frequentie van ziek melden in 6 mnd.: NS Werklast: p < 0,001 Controle: p < 0,001 Sociale steun leiding: NS Sociale steun collega s: p < 0,01 Werktevredenheid: p < 0,001 Emotionele belasting: p < -0,01 Depersonalisatie: p < -0,01 Verminderde persoonlijke vervulling: p < -0,001 Finnema et al (18) Kuiper et al (19) Ervaren werkgerelateerde stress: NS Stressreacties: p < 0,01 Gevoel van bekwaamheid: NS Aantal ziektedagen: NS Werktevredenheid: NS Tevredenheid met teamleider: NS Promotiemogelijkheden: NS Kwaliteit van zorg: NS (stijgende trend) Groeimogelijkheden: NS Contact met collega s: NS Contact met patiënten: p < 0,01 Duidelijkheid: NS Van Weert et al (21) Stress: p < 0,05 Ervaren problemen: p < 0,05 Gebrek aan zelfvertrouwen: p < 0,001 Gebrek aan tijd: p < 0,01 Negatieve gevoelens: p < 0,01 Balans: NS Emotionele uitputting: p < 0,01 Persoonlijke vervulling: NS Werktevredenheid: p < 0,01 Kwaliteit van zorg: p < 0,001 Contact met collega s: NS Leidinggevende: NS Promotie: NS Groei: NS Contact bewoners: p < 0,01 Werkdruk: p < 0,001 Onplezierig werk: NS Werkvariatie: NS Autonomie: NS Opleidingsmogelijkheden: NS Inspraak: NS p = positief significant; p = negatief significant; NS = niet significant; trend p = 0,1; PG = psychogeriatrie. Tabel 3: Gemeten effecten van persoonsgerichte zorg op de werktevredenheid. Belevingsgerichte zorg had een positief effect op de stressreacties van verzorgenden (p < 0,01) (18) en op het contact met de bewoners (p < 0,01) (19). Dit contact met de bewoners verbeterde ook significant in een groter onderzoek met belevingsgerichte zorg. In dat onderzoek namen ook de ontwikkelmogelijkheden, de werktevredenheid en de persoonlijke februari pagina 10

6 vervulling van verzorgenden toe (20). Het implementeren van snoezelen leidde tot een betere kwaliteit van werk voor de verzorgenden met minder stress, problemen, werkdruk en emotionele uitputting en meer werktevredenheid, betere kwaliteit van zorg en beter contact met bewoners (21). Zorgverleners die werkten met vraaggerichte zorg op somatische afdelingen rapporteerden significant meer sociale steun van hun leidinggevende (p < 0,01) en er was een trend naar afnemende werklast. Op de psychogeriatrische afdelingen nam de werklast echter significant toe (p < 0,01) en ervoeren verzorgenden door vraaggestuurde zorg minder autonomie (p < 0,01) en minder steun (p < 0,001) van leidinggevenden (17). Persoonsgerichte zorg in de kleinschalige woonvorm had een significant positief effect (p < 0,001) op de werktevredenheid van de verzorgenden. De werklast verminderde, er werd meer sociale steun van collega s ervaren en het werk gaf meer persoonlijke vervulling aan de verzorgenden (p < 0,001). Emotionele uitputting werd lager, depersonalisatie kwam minder voor en er werd meer controle over het werk ervaren (p < 0,01) (12). Differentiatie van effecten van persoonsgerichte zorg op onderscheiden dimensies van werktevredenheid De zeven studies hebben 42 verschillende dimensies van werktevredenheid gemeten (zie tabel 4). Belevingsgerichte zorg (20), snoezelen (21) en kleinschalige zorg (12) beïnvloedden de werktevredenheid positief. Bewonergerichte zorg (16), vraaggerichte zorg (17) en één onderzoek naar belevingsgerichte zorg (19) toonden geen significante effecten op de werktevredenheid. In vier studies is de ervaren werklast gemeten. De werklast op psychogeriatrische afdelingen werd door bewonergerichte zorg (16), snoezelen (21) en kleinschalige zorg (12) positief beïnvloed. Vraaggerichte zorg (17) daarentegen had een negatief effect op de werklast op psychogeriatrische afdelingen. Op somatische afdelingen was door vraaggerichte zorg een positieve trend waarneembaar in afname van de werklast (17). Bewonergerichte zorg daarentegen veroorzaakte een verzwaring van de werklast op somatische afdelingen (16). De emotionele uitputting van verzorgenden nam af door snoezelen (21) en kleinschalige zorg (12). Belevingsgerichte zorg (20) en vraaggerichte zorg (17) hadden geen effect op de emotionele uitputting. In tegenstelling tot de verwachtingen, nam de verzuimfrequentie niet af door belevingsgerichte zorg (18,20) en vraaggerichte zorg (17). Alleen bij bewonergerichte zorg (16) leek een trend in afname van verzuimfrequentie te bestaan. Autonomie werd in drie studies gemeten (16,17,21). Snoezelen had geen effect op de autonomie (21). Bewonergerichte zorg had een positief effect op contextuele autonomie (16). Vraaggerichte zorg beïnvloedde de autonomie op de psychogeriatrische afdeling negatief (17). Mogelijkheden voor persoonlijke en loopbaanontwikkeling werden gemeten in drie studies (19-21). Snoezelen had geen effect op de ontwikkelmogelijkheden (21). Belevingsgerichte zorg beïnvloedde de ontwikkelmogelijkheden positief (20). Kwaliteit van zorg, waargenomen door de verzorgenden, werd gemeten in twee studies naar belevingsgerichte zorg (19,20) en in een studie naar snoezelen (21). Snoezelen beïnvloedde de kwaliteit van zorg positief (21). In één studie naar belevingsgerichte zorg werd een positieve trend gevonden ten opzichte van de kwaliteit van zorg (19). Positief effect op persoonlijke vervulling van verzorgenden werd aangetoond bij belevingsgerichte zorg (20) en kleinschalige zorg (12). Snoezelen had geen significant effect op persoonlijke vervulling (21). In vier artikelen gaven de onderzoekers aan het gemeten effect kleiner te vinden dan verwacht (16-18,20). Dit werd verklaard door een korte implementatieperiode van de persoonsgerichte zorg (17,18) en het ontbreken van een uitgebreide training en begeleiding van de verzorgenden (16-18,20). Conclusie Deze review richt zich op persoonsgerichte zorg en werktevredenheid van verzorgenden in verpleeghuizen. Beïnvloeden diverse vormen van persoonsgerichte zorg de werktevredenheid verschillend? Welke dimensies van werktevredenheid zijn gemeten in studies over persoonsgerichte zorg en verschilt hun gevoeligheid voor persoonsgerichte zorg? De eerste onderzoeksvraag richt zich op het specifieke effect per soort persoonsgerichte zorg. De tweede vraag onderzoekt welke soorten persoonsgerichte zorg meer of minder effect hebben op verschillende dimensies van werktevredenheid. Het literatuuronderzoek resulteerde in 46 publicaties, waarvan zeven publicaties voldeden aan de selectiecriteria. Deze zeven artikelen onderzochten vijf vormen van persoonsgerichte zorg: Bewonergerichte zorg (één artikel), belevingsgerichte zorg (drie artikelen), snoezelen (één artikel), vraaggerichte zorg (één artikel) en kleinschalig wonen (één artikel). De meest onderzochte dimensies van werktevredenheid waren: algemene werktevredenheid (in zes studies), ervaren werklast (vier studies), emotionele uitputting (vier studies), verzuimfrequentie (vier studies), sociale steun (vier studies), autonomie (vier studies), mogelijkheden voor persoonlijke en loopbaanontwikkeling (drie studies), kwaliteit van zorg (drie studies) en persoonlijke vervulling (drie studies). Alle publicaties toonden positieve effecten op ten minste één dimensie van werktevredenheid. Persoonsgerichte zorg had positieve effecten op de algemene werktevredenheid, werklast op psychogeriatrische afdelingen, emotionele uitputting en persoonlijke vervulling. Daarentegen werden werktevredenheiddimensies als contact met leidinggevende, contact met collega s en werktevredenheid gemeten met een enkel item niet beïnvloed door persoonsgerichte zorg. Twee studies maten negatieve effecten op sociale ondersteuning, autonomie en werkdruk. Publicaties over belevingsgerichte zorg, snoezelen en kleinschalig wonen gaven het meest positieve effecten te zien. Studies naar bewonergerichte zorg, belevingsgerichte zorg en vraaggerichte zorg toonden meer niet-significante effecten dan positief significante effecten. Vraaggerichte zorg veroorzaakte enkele negatieve effecten, naast een enkel positief effect. Discussie Vanuit methodologisch standpunt zijn kanttekeningen te zetten bij deze review. Het aantal geïncludeerde publicaties (zeven) is beperkt. De methodologische kwaliteit van de geïncludeerde studies is bovendien matig (Cochrane-scores 1-6). Een goede gerandomiseerde klinische trial ontbreekt vooralsnog. Geen van de studies rapporteerde effectgroottes, dit beperkt de klinische relevantie van hun conclusies. De geïncludeerde studies gebruikten een verscheidenheid aan subschalen om werktevredenheid te meten. Dit suggereert een concept dat nog niet volledig is uitgekristalliseerd en belemmert een volledig begrip van de gerapporteerde effecten. Het probleem van de grote verscheidenheid aan meetschalen is eerder vermeld in een review over werktevredenheid die 29 meetinstrumenten beschrijft (22). In een review over werktevredenheid bij verpleegkundigen wordt geconcludeerd dat er meer onderzoek nodig is om het relatieve belang van de vele aspecten van tevredenheid te begrijpen (23). Hetzelfde probleem geldt voor persoonsgerichte zorg. Een verscheidenheid aan methodieken en werkwijzen februari pagina 11

7 Dimensie Bewonergerichte zorg, Berkhout et al Belevingsgerichte zorg, Van Weert Snoezelen, 1: Finnema et al, et al ; 2: Kuiper et al. 2009; 3: Schrijnemaekers et al Vraaggerichte zorg, Boumans et al Kleinschalige zorg, Te Boekhorst et al Totaal aantal studies Autonomie NS 1 Autonomie PG NS neg. 2 Autonomie somatiek NS 1 Autonomie, contextueel + 1 Autonomie, inhoudelijk NS 1 Balans NS 1 Contact bewoners 2:+ 3: Contact leidinggevende 2: NS 3: NS NS 3 Contact met collega s 2: NS 3: NS NS 3 Controle + 1 Depersonalisatie 3: NS + 2 Duidelijkheid 2: NS 1 Emotionele uitputting 3: NS + NS + 4 Gezondheidsklachten NS 1 Inspraak NS 1 Intrinsieke werkmotivatie NS 1 Kwaliteit van zorg 2: pos. trend 3: NS + 3 Kwaliteit werkomgeving 3: NS 1 Negatieve gevoelens + 1 Onplezierig werk NS 1 Ontwikkelmogelijkheden 2: NS 3: + NS 3 Opleidingsmogelijkheden NS 1 Persoonlijke vervulling 3: + NS + 3 Problemen + 1 Promotiemogelijkheid 2: NS NS 2 Sociale steun NS 1 Sociale steun leiding PG neg. NS 2 Sociale steun leiding somatiek + 1 Sociale steun PG Sociale steun somatiek neg. 1 Stress 1: Stress werkgerelateerd 1: NS 1 Tijdgebrek + 1 Verantwoordelijkheid PG NS 1 Verantwoordelijkheid NS 1 somatiek Verzuimfrequentie pos. trend 1: NS 3: NS NS 4 Werklast PG + + neg. + 4 Werklast somatiek neg. trend pos. trend 2 Werkmotivatie NS 1 Werktevredenheid (één item) NS 3: NS NS 3 Werktevredenheid (korte 2: NS 3: versie) Werkvariatie NS 1 Zelfvertrouwen = significant effect (p < 0,05); neg. = negatief significant effect (p < -0,05); NS = geen significant effect; trend = p < 0,1. Tabel 4: Aantallen studies met effecten per type zorg en per dimensie van werktevredenheid. februari pagina 12

8 als operationalisering van persoonsgerichte zorg is beschikbaar. In vraaggerichte zorg ligt de nadruk op de invloed van de bewoner, geïntegreerde belevingsgerichte zorg benadrukt het lichamelijk contact, belevingsgerichte zorg zet de autonomie van de bewoner centraal, en bewonergerichte zorg thematiseert nadrukkelijk de dialoog tussen verzorgende en bewoner. Deze conceptuele variaties maken het moeilijk om algemene conclusies te trekken over de resultaten van de in deze review opgenomen studies. Bovenstaande methodologische beperkingen staan een robuuste conclusie over de impact van de persoonsgerichte zorg op werktevredenheid van verzorgenden niet toe. Alhoewel persoonsgerichte zorg in verpleeghuizen internationaal een grote vlucht heeft genomen, betreffen alle artikelen Nederlandse verpleeghuizen. Dit suggereert dat persoonsgerichte zorg in Nederlandse verpleeghuizen vaker wordt onderzocht dan elders, maar zeker is dit niet. De generaliseerbaarheid van de resultaten buiten Nederland is niet duidelijk. Deze literatuurstudie heeft zijn beperkingen. De analyse van de zeven artikelen is uitgevoerd door één onderzoeker, hoewel tussentijdse resultaten continu besproken werden in een peergroep van onderzoekers. De kracht van deze verkennende literatuurstudie ligt in de zorgvuldige en kritische wijze waarop de beschikbare onderzoeken over de effecten van persoonsgerichte zorg op de werktevredenheid van verzorgenden werd bestudeerd, met behulp van duidelijk omschreven zoektermen, een uitgebreid aantal databases, duidelijke inclusiecriteria, adequate literatuurselectie en methodologische beoordeling door twee onderzoekers. Persoonsgerichte zorg wordt in de klinische praktijk en in de academische wereld gezien als hoogwaardige zorg voor mensen met dementie (5). Het aantal organisaties dat persoonsgerichte zorg aanbiedt neemt snel toe. Kleinschalige woonvormen waar vaak persoonsgerichte zorg wordt gegeven, worden beschreven als best practice voor ouderen met dementie (24-26). Onze resultaten suggereren dat het belangrijk is de verschillen tussen de onderscheiden vormen van persoonsgerichte zorg en de diversiteit in werktevredenheidsdimensies in het oog te houden bij de keuze voor implementatie van persoonsgerichte zorg. De verschillende vormen van persoonsgerichte zorg verschillen in hun invloed op de onderscheiden dimensies van werktevredenheid, en sommige aspecten van werktevredenheid worden meer beïnvloed door persoonsgerichte zorg dan andere. In beperkte mate rechtvaardigen de huidige onderzoeksresultaten de positieve invloed van persoonsgerichte zorg op de werktevredenheid van verzorgenden. Om eenduidige conclusies te trekken is echter meer kwalitatief goed onderzoek nodig. Om dit type onderzoek te verrichten behoeft het concept persoonsgerichte zorg verdere studie. Bovendien moet de vorm van persoonsgerichte zorg zorgvuldig worden gekozen en geïmplementeerd, en een langere periode van gegevensverzameling is nodig dan in de meeste studies het geval was. Een duidelijke verklaring van de beperkte effecten van de persoonsgerichte zorg op werktevredenheid en de processen die daarbij een rol lijken te spelen, komen niet naar voren in de beschreven studies en kunnen niet gemakkelijk worden verkregen door een gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (27). Dubbele blindering is niet mogelijk in dit soort onderzoek. Enkele blindering is haalbaar, evenals het gebruik van een controlegroep en een kritische beschrijving van werktevredenheid. Zelfrapportage kan niet worden vermeden, ondanks haar beperkingen. Verbeek et al. beschrijven hoe een longitudinale, quasi-experimentele studie kan worden opgezet (28). Twee artikelen beschrijven dat persoonsgerichte zorg voor de verzorgenden persoonlijke vervulling geeft (12,20). Dit lijkt aan te sluiten bij de veronderstelling van Van Heijst (29) dat persoonsgerichte zorg, gelet op het relationele karakter, ook betekenis heeft voor de verzorgende als persoon. Kwalitatief onderzoek kan de processen die ten grondslag aan persoonlijke vervulling liggen verhelderen. Persoonsgerichte zorg implementeren kan om financiële redenen aantrekkelijk zijn. Meer werktevredenheid kan leiden tot een lagere verzuimfrequentie, dit verhoogt het netto zorgbudget. Indien persoonsgerichte zorg de werktevredenheid van de verzorgende positief beïnvloedt, kan deze zorg helpen bij het oplossen van het te verwachten tekort aan verzorgenden. Verzorgenden die genieten van het geven van persoonsgerichte zorg werken met plezier en stralen werktevredenheid uit. De Magnet Hospitals (30) hebben aangetoond dat organisaties waar verzorgenden met plezier werken aantrekkingskracht hebben op andere professionele zorgverleners. Echter de magnetische kracht van persoonsgerichte zorg in verpleeghuizen moet eerst ondubbelzinnig worden aangetoond. Abstract Person-centred care and job satisfaction of caregivers in nursing homes: a systematic review of the impact of different forms of person-centred care on various dimensions of job satisfaction Anneke van den Pol-Grevelink, Jan S. Jukema and Carolien Smits AIM. The positive effects of person-centred care on older clients have been demonstrated. However, relatively little is known about the effect that giving person centred care has on caregivers. This literature review examines the job satisfaction of caregivers who deliver person-centred care in nursing homes. METHOD. The research questions are: Do the various forms of person-centred care affect job satisfaction differently? Which particular dimensions of job satisfaction have been evaluated in studies on person-centred care, and does their sensitivity to person-centred care differ? Using the search engines Pubmed, Cinahl, PsycINFO and Embase up to August 2010, 46 efficacy studies were found, seven of which satisfied our criteria. FINDINGS. Emotion-oriented care, snoezelen, and smallscale care most often show positive effects on job satisfaction. Person-centred care has been shown to have positive effects on general job satisfaction, job demands at psychogeriatric wards, emotional exhaustion and personal accomplishment. DISCUSSION AND CONCLUSION. The fair-to-moderate quality of the studies included must be taken into account. It is concluded that there are limited indications that person-centred care has a positive effect on a number of dimensions of caregivers job satisfaction. Further study is required to expand and to support these tentative conclusions. Keywords: person-centred care, job satisfaction, burn out, aged, nursing home ethic. februari pagina 13

9 Literatuur 1. Arcares, AVVV, LOC, NVVA, Sting, Z-Org. Toetsingskader voor Verantwoorde zorg. Een operationalisatie van het visiedocument Op weg naar normen voor Verantwoorde zorg in een indicatorenset en een sturingsmodel voor de V&V-sector. 2005; downloads/toetsingskader%20normen%20voor%20 Verantwoorde%20zorg.pdf. Geraadpleegd oktober, Van der Kooij C. Een glimlach in het voorbijgaan. De ervarings- en belevingswereld van verzorgenden in zingevend perspectief. 2e druk. Utrecht: IMOZ; p Pool A, Mostert H, Schumacher J. De kunst van het afstemmen. Belevingsgerichte zorg: theorie en praktijk van een nieuw zorgconcept. 2e druk. Utrecht: NIZW; Hobbs JL. A dimensional analysis of patient-centered care. Nurs Res. 2009;58: Edvardsson D, Winblad B, Sandman PO. Person-centred care of people with severe Alzheimer s disease: current status and ways forward. Lancet Neurol. 2008;7: Schoot T, Proot I, Ter Meulen R, De Witte L. Actual interaction and client centeredness in home care. Clin Nurs Res. 2005;14: Verbeek G, redacteur. De vraag centraal, werkt dat? Praktijkboek vraaggerichte en vraaggestuurde zorg voor zorgverleners. Maarssen: Elsevier; Van der Kooij C. Wat is geïntegreerde belevingsgerichte zorg? Denkbeeld, Tijdschrift voor Psychogeriatrie. 2001;13: Chung JCC, Lai CKY, Chung PM, French HP. Snoezelen for dementia. Cochrane Database Syst Rev. 2002;(4):CD McAllister CL, Silverman MA. Community formation and community roles among persons with Alzheimer s disease: a comparative study of experiences in a residential Alzheimer s Facility and a traditional nursing home. Qual Health Res. 1999;9: Te Boekhorst S, Depla MFIA, De Lange J, Pot AM, Eefsting JA. Kleinschalig wonen voor ouderen met dementie: een begripsverheldering. Tijdschr Gerontol Geriatr. 2007;38: Te Boekhorst S, Willemse B, Depla MFIA, Eefsting JA, Pot AM. Working in group living homes for older people with dementia: the effects on job satisfaction and burnout and the role of job characteristics. Int Psychogeriatr. 2008;20: Bosman R, Bours GJJW, Engels J, De Witte LP. Clientcentred care perceived by clients of two Dutch homecare agencies: a questionnaire survey. Int J Nurs Stud. 2008;45: Kinjerski V, Skrypnek BJ. The promise of spirit at work: increasing job satisfaction and organizational commitment and reducing turnover and absenteeism in long-term care. J Gerontol Nurs. 2008;34: Dutch Cochrane Centre. Checklists en andere downloads. 2010; cochrane.org/files/uploads/rct.pdf. Geraadpleegd augustus, Berkhout AJ, Boumans NP, Van Breukelen GP, Abu-Saad HH, Nijhuis FJ. Resident-oriented care in nursing homes: effects on nurses. J Adv Nurs. 2004;45: Boumans NP, Berkhout AJ, Vijgen SM, Nijhuis FJ, Vasse RM. The effects of integrated care on quality of work in nursing homes: a quasi-experiment. Int J Nurs Stud. 2008;45: Finnema E, Dröes RM, Ettema T, Ooms M, Adèr H, Ribbe M, et al. The effect of integrated emotion-oriented care versus usual care on elderly persons with dementia in the nursing home and on nursing assistants: a randomized clinical trial. Int J Geriatr Psychiatry. 2005;20: Kuiper D, Dijkstra GJ, Tuinstra J, Groothoff JW. De invloed van Dementia Care Mapping (DCM) op moeilijk hanteerbaar gedrag van mensen met dementie en de arbeidstevredenheid van verzorgenden: een pilootstudie. Tijdschr Gerontol Geriatr. 2009;40: Schrijnemaekers VJ, Van Rossum E, Candel MJ, Frederiks CM, Derix MM, Sielhorst H, et al. Effects of emotionoriented care on work-related outcomes of professional caregivers in homes for elderly persons. J Gerontol Ser B Psychol Sci Soc Sci. 2003;58:S Van Weert JC, Van Dulmen AM, Spreeuwenberg PM, Bensing JM, Ribbe MW. The effects of the implementation of snoezelen on the quality of working life in psychogeriatric care. Int Psychogeriatr. 2005;17: Van Saane N, Sluiter JK, Verbeek JH, Frings-Dresen MH. Reliability and validity of instruments measuring job satisfaction a systematic review. Occup Med (Lond). 2003;53: Lu H, While AE, Barriball KL. Job satisfaction among nurses: a literature review. Int J Nurs Stud. 2005;42: Bussemaker J. Stimuleren kleinschalig wonen voor mensen met dementie. 2009; rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/ kamerstukken/2009/01/20/stimuleren-kleinschaligwonen-voor-mensen-met-dementie.html. Geraadpleegd februari, Depla M, Te Boekhorst S. Kleinschalig wonen voor mensen met dementie: doen of laten? (Small scale living for people with dementia: do or don t?) Onderzoeksresultaten, commentaren en interviews. Utrecht: Trimbos-instituut/EMGO-VUmc; p Day K, Carreon D, Stump C. The therapeutic design of environments for people with dementia; review of the empirical research. Gerontologist. 2000;40: Schrijnemaekers VJ, Van Rossum E, Van Heusden MJ, Widdershoven GA. Compliance in a randomized controlled trial: the implementation of emotionorientated care in psycho-geriatric facilities. J Adv Nurs. 2002;39: Verbeek H, Van Rossum E, Zwakhalen S, Ambergen T, Kempen G, Hamers J. The effects of small-scale, homelike facilities for older people with dementia on residents, family caregivers and staff: design of a longitudinal, quasi-experimental study. BMC Geriatr. 2009;9: Van Heijst A. Menslievende zorg. Een ethische kijk op professionaliteit. 3e druk. Kampen: Uitgeverij Klement; p V&VN, NPCF. Magnet Hospitals. Op weg naar excellente zorg. 2008; Portals/20/dossiers/ %20Magneetverslag.pdf. Geraadpleegd april, Over de auteurs Anneke van den Pol-Grevelink MScN, RN, is verpleegkundige en verplegingswetenschapper bij zorgorganisatie Beweging 3.0 te Amersfoort. Jan S. Jukema, PhD, RN, is verpleegkundige en verplegingswetenschapper, en als hoofddocent werkzaam bij de Christelijke Hogeschool Windesheim te Zwolle. Hij is tevens als onderzoeker verbonden aan het lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg en teamleider van de bacheloropleiding Toegepaste Gerontologie. Dr. Carolien H.M. Smits is lector Innoveren in de Ouderenzorg aan de Christelijke Hogeschool Windesheim te Zwolle en als senior wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Trimbos-instituut te Utrecht. Correspondentie: Anneke van den Pol-Grevelink, anneke.vandenpol@beweging3.nl. februari pagina 14