Reeks Praktische huisartsgeneeskunde

Transcriptie

1 Ouderengeneeskunde

2 Reeks Praktische huisartsgeneeskunde Redactie Prof. dr. P. J.E. Bindels Dr. M.M.M. Brueren Dr. J.W.M. Muris Prof. dr. A. Prins Mw. dr. A. De Sutter Prof. dr. N.J. de Wit Verschenen Cardiologie Gastro-enterologie Gynaecologie Keel-neus-ooraandoeningen Kindergeneeskunde Klinische genetica Longziekten Neurologie Oogheelkunde Ouderengeneeskunde Psychiatrie Reizen en ziekte Reumatologie Sportgeneeskunde Urologie Vasculaire geneeskunde In voorbereiding Cardiologie (herziening) Gynaecologie (herziening) Kindergeneeskunde (herziening) Meer informatie over de delen in deze reeks kunt u opvragen bij de uitgeverij, bij mevrouw M. Roefs, m.roefs@bsl.nl

3 Ouderengeneeskunde Onder redactie van: Dr. J.W.M. Muris Drs. C.M.E.E. de Weerd-Spaetgens Houten 2012

4 2012 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 870/876 Ontwerp omslag: Typography Interiority & Other Serious Matters Ontwerp binnenwerk: TEFF ( Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 Inhoud Lijst van redacteuren en auteurs 1 Woord vooraf 5 1 De ouderengeneeskunde 7 A.W. Wind, M.G.M. Olde Rikkert 1.1 Ouderengeneeskunde Complexe gezondheidsproblemen Functionele geriatrie Proactieve zorg De rol van huisartsen: regie door een generalist Professionals in de ouderengeneeskunde/ het geriatrisch team Vergrijzing en voorzieningen 1 3 Leesadvies 1 3 deel i algemeen 15 2 Visie op ouderen vanuit de maatschappij: ontwikkelingen en knelpunten 1 7 M.J. Schuurmans, N.J. de Wit 2.1 Kenmerken van de oudere populatie Ontwikkelingen 2 2 Leesadvies Handvatten voor ouderengeneeskunde 2 9 F.I. Guldemond, Y.D. van Leeuwen 3.1 Inleiding De praktijk Functionele geriatrie 30

6 VI Ouderengeneeskunde 3.4 Breed kijken en proactief zijn Handvatten Aan de slag Regie Epiloog 3 7 Leesadvies De oudere patiënt en zijn rechten 4 1 L.E. Kalkman-Bogerd 4.1 Patiëntenrechten Opname in een verzorgingshuis of (psychogeriatrisch) verpleeghuis Financiering van de zorg Beslissingen rond het levenseinde bij de oudere patiënt Terug naar de casus 6 2 Leesadvies Vroegsignalering, preventie en screening van valincidenten bij ouderen 6 5 A.M. van Marle 5.1 Valongevallen De ernst van het probleem Waardoor wordt een val veroorzaakt? Een val is te voorkomen 6 7 Leesadvies 7 1 deel ii klachten 73 6 Mobiliteitsstoornis en valrisico 7 5 P. Stalenhoef, Y. Schoon 6.1 Inleiding Begripsbepaling van loopstoornis en vallen Anamnese van loopstoornissen en valincidenten Onderzoek Behandeling en preventie Verwijzing naar de tweede lijn en paramedici Complicaties en gevolgen Beloop en chroniciteit 8 8 Leesadvies 88

7 Inhoud VII 7 Sarcopenie en andere vormen van functieverlies 9 1 W.M.W.H. Sipers 7.1 Inleiding Achtergrondinformatie bij functieverlies Anamnese en onderzoek Therapie 105 Leesadvies Duizeligheid, wegrakingen en syncope 109 J. Sijbesma, Y. Schoon 8.1 Inleiding Klachten (en begripsverklaring) van duizeligheid Hypothesen (de differentiële diagnose Anamnese Onderzoek Behandeling/therapie bij duizeligheid Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit 120 Leesadvies Voedingsproblemen en gewichtsverlies 121 J.J. van Binsbergen 9.1 Inleiding Fysiologische veranderingen Voeding op leeftijd Specifieke voedinggerelateerde klachten Tot slot 133 Leesadvies Verminderde visus en slechthorendheid 135 Y.D. van Leeuwen, M. van den Maegdenbergh, L.J.C. Anteunis 10.1 Visusstoornissen Slechthorendheid 144 Leesadvies Polyfarmacie bij de oudere patiënt 153 R.J. van Marum 11.1 Het probleem Veranderde farmacokinetiek bij ouder worden De medicatiebeoordeling 157

8 VIII Ouderengeneeskunde 11.4 Communicatie met andere voorschrijvers Ten slotte 172 Leesadvies Geriatrische incontinentie 175 P. van Houten, E. Pijpers 12.1 Inleiding Vroegsignalering van incontinentie Typen incontinentie Diagnostiek Aanvullend onderzoek De analyse De behandeling van incontinentie Zorg bij incontinentie 190 Leesadvies Fragiliteit en palliatieve zorg bij ouderen 193 R. Starmans, A. Linders, P. Falke 13.1 Algemene beschouwing Specifieke aspecten palliatieve zorg in relatie tot ouderen Terugkoppeling casus I Wensen van patiënten voor hun stervensproces 202 Leesadvies Chronische pijn signaleren en behandelen 209 W.P. Achterberg, K. Dijkers, E. Scherder 14.1 Inleiding Klachten bij chronische pijn Anamnese Onderzoek Behandeling/therapie bij chronische pijn Verwijzing Complicaties, beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 225 Leesadvies Acute verwardheid, ofwel delier 229 G.J. Izaks 15.1 Inleiding Klachten bij een delier Diagnose en differentiële diagnose van een delier Anamnese 231

9 Inhoud IX 15.5 Onderzoek Behandeling van een delier Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 239 Leesadvies Depressie 243 B.P.B.H. Bouten 16.1 Klachten bij een depressie Hypothesen en differentiële diagnose Anamnese Onderzoek Behandeling/therapie bij een depressie Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 255 Leesadvies Vergeetachtigheid 257 M. Perry 17.1 Klachten Diagnose Anamnese en onderzoek Meedelen van diagnose dementie Behandeling/therapie Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit Voorlichting 268 Leesadvies Persoonlijkheidsstoornissen 271 S.P.J. van Alphen, F.I. Guldemond 18.1 Definitie van persoonlijkheidsstoornissen Etiologie Kenmerken van persoonlijkheidsstoornissen Differentiële diagnose Presentatie 274

10 X Ouderengeneeskunde 18.6 Onderzoek bij persoonlijkheidsstoornissen Behandeling van persoonlijkheidsstoornissen Verwijzing Complicaties Psycho-educatie bij persoonlijkheidsstoornissen 280 Leesadviezen Verlies van zelfzorg in de huisartspraktijk: wilsonbekwaamheid, autonomie, waarden en drang 285 G.A.M. Widdershoven, H.E. van der Horst, A. Ruissen 19.1 Inleiding Wilsonbekwaamheid Autonomie: zelfbeschikking of zelfontplooiing? In gesprek over waarden Onderhandelen over waarden Besluit 296 Leesadviezen Levensfaseproblematiek 299 M. Keirse 20.1 Inleiding Eenzaamheid Ongeneeslijke ziekte Vroegtijdige zorgplanning Verlies en rouw Besluit 319 Leesadvies Slaapstoornissen 323 T.R.W. Declercq, M. De Meyere 21.1 Klachten bij slaapstoornissen Anamnese Lichamelijk onderzoek Behandeling van slaapstoornissen Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 336 Leesadvies 337

11 Inhoud XI deel iii ziektebeelden Osteoporose 341 H.J.J. Verhaar 22.1 Inleiding Kenmerken van osteoporose bij ouderen Wie komt in aanmerking voor behandeling? Medicamenteuze opties bij osteoporose Conclusies 354 Leesadvies Polymyalgia rheumatica 357 L. Hakvoort 23.1 Definitie van polymyalgia rheumatica Epidemiologie en pathofysiologie Klachten Diagnostiek Behandeling van polymyalgia rheumatica Verwijzing Informatie en advies aan de patiënt 363 Leesadvies Ziekte van Parkinson 365 J. Roffelsen 24.1 Inleiding Definitie Epidemiologie Klachten en diagnostiek Behandeling en therapie Organisatie van de zorg bij de ziekte van Parkinson Ten slotte 388 Leesadvies Hartfalen en andere cardiovasculaire aandoeningen 391 R.W.M.M. Jansen, J.H. Cornel 25.1 Inleiding Definitie hartfalen Epidemiologie Klachten bij hartfalen Diagnostiek Comorbiditeit bij hartfalen Behandeling van hartfalen 401

12 XII Ouderengeneeskunde 25.8 Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 408 Leesadvies Chronisch obstructief longlijden en comorbiditeit 411 D.J.A. Janssen, F.M.E. Franssen 26.1 Definitie en comorbiditeit Epidemiologie Klachten Comorbiditeit Beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 418 Leesadviezen Nierfunctiestoornissen en nierfalen 421 M.M.E. Krekels 27.1 Definitie Epidemiologie van nierfunctiestoornissen Klachten Diagnostiek Behandeling Verwijzing Complicaties Beloop en chroniciteit Voorlichting en preventie 432 Leesadvies 434 Register 435

13 Lijst van redacteuren en auteurs Redacteuren Dr. J.W.M. Muris huisarts, universitair hoofddocent, hoofd Huisartsopleiding, Maastricht UMC+ Drs. C.M.E.E de Weerd-Spaetgens klinisch geriater en consulent palliatieve zorg, Orbis Medisch Centrum Sittard-Geleen Auteurs Prof. dr. W.P. Achterberg specialist Ouderengeneeskunde en hoogleraar Institutionele Zorg en Ouderengeneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum Dr. S.P.J. van Alphen gezondheidspsycholoog, Mondriaan, voor geestelijke gezondheid, Divisie Ouderen, Heerlen Dr. L.J.C. Anteunis klinisch fysicus-audioloog, Maastricht UMC+ Prof. dr. J.J. van Binsbergen huisarts, voedingskundige, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Drs. B.P.B.H. Bouten psychiater, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen Dr. J. H. Cornel cardioloog, Medisch Centrum Alkmaar

14 2 Ouderengeneeskunde Dr. T.R.W. Declercq huisarts, Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg, Universiteit Gent Prof. dr. emer. M. De Meyere huisarts, Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg, Universiteit Gent K. Dijkers huisarts, Maasdam Drs. P.T.L.A.Falke kaderhuisarts palliatieve zorg, huisarts bij de Stichting Haagse Gezondheidscentra, hospice arts Jacobshospice, Den Haag Dr. F.M.E. Franssen longarts, CIRO+, Expertisecentrum voor chronisch orgaanfalen, Horn Drs. F.I. Guldemond huisarts en kaderhuisarts Ouderengeneeskunde, Medisch Centrum Ubachsberg Drs. L. Hakvoort kaderhuisarts Ouderengeneeskunde, Academische Huisartspraktijk, Universitair Medisch Centrum Groningen Prof. dr. H.E. van der Horst hoogleraar Huisartsgeneeskunde, VU medisch centrum, Amsterdam Dr. P. van Houten specialist ouderengeneeskunde, Zonnehuisgroep Amstelland, Amstelveen Dr. G.J. Izaks internist-ouderengeneeskunde, Universitair Centrum Ouderengeneeskunde, Universitair Medisch Centrum Groningen Dr. R.W.M.M. Jansen klinisch geriater, medisch Centrum Alkmaar Drs. D.J.A. Janssen specialist ouderengeneeskunde, klinisch onderzoeker, Proteion Thuis, CIRO+, Expertisecentrum voor chronisch orgaanfalen, Horn Mr. L.E. Kalkman-Bogerd wetenschappelijk docent Gezondheidsrecht, Leids Universitair Medisch Centrum

15 Lijst van redacteuren en auteurs 3 Prof. dr. M. Keirse hoogleraar Faculteit der Geneeskunde, Katholieke Universiteit Leuven Dr. M.M.E. Krekels internist, nefroloog, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen Dr. Y.D. van Leeuwen huisarts, Maastricht UMC+ Drs. A. Linders kaderhuisarts palliatieve zorg, huisarts bij de Stichting Haagse Gezondheidscentra, hospice arts van het Jacobshospice, Den Haag Drs. M. van den Maegdenbergh oogarts, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen Drs. A.M. van Marle ergotherapeut, gezondheidswetenschapper, Consument en Veiligheid, Amsterdam Dr. R.J. van Marum klinisch geriater, klinisch farmacoloog, afdeling Geriatrie, Jeroen Bosch Ziekenhuis, s-hertogenbosch Prof. dr. M.G.M. Olde Rikkert Klinisch geriater, hoofd afdeling Klinische geriatrie, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen, coördinator Alzheimer Centrum Nijmegen Dr. M. Perry huisarts-onderzoeker, Kenniscentrum Geriatrie, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen, Alzheimer Centrum Nijmegen Drs. E. Pijpers internist (met aandachtsgebied Ouderengeneeskunde) en klinisch geriater, Maastricht UMC+ Drs. J. Roffelsen apoth.-huisarts, Huisartspraktijk Megen, kaderhuisarts Ouderengeneeskunde Drs. A. Ruissen arts in opleiding tot psychiater en onderzoeker, VU medisch centrum, Amsterdam Prof. dr. E. Scherder hoogleraar Klinische neuropsychologie, Vrije Universiteit, Amsterdam

16 4 Ouderengeneeskunde Drs. Y. Schoon klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof. dr. M.J. Schuurmans hoogleraar Verplegingswetenschap, afdeling Revalidatie, Verplegingswetenschap & Sport, Universitair Medisch Centrum Utrecht Drs. J. Sijbesma huisarts in opleiding en onderzoeker, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Drs. W.M.W.H. Sipers klinisch geriater, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen Dr. P.A. Stalenhoef gepensioneerd huisarts gezondheidscentrum Dr van Kleef, Maastricht en gepensioneerd universitair docent Maastricht UMC+ Dr. R. Starmans kaderhuisarts palliatieve zorg, ouderengeneeskunde en GGZ, huisarts bij de Stichting Haagse Gezondheidscentra, hospice-arts Jacobshospice, Den Haag Dr. H.J.J. Verhaar internist/klinisch geriater, Afdeling Geriatrie, Universitair Medisch Centrum Utrecht Prof. dr. G.A.M. Widdershoven hoogleraar Medische Filosofie en Ethiek, VU medisch centrum, Amsterdam Dr. A. W. Wi n d kaderhuisarts Ouderengeneeskunde, coördinator NHG-kaderopleiding Ouderengeneeskunde, afdeling Public Health en eerstelijnsgeneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum Prof. dr. N.J. de Wit hoogleraar Huisartsgeneeskunde, afdeling Huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht

17 Woord vooraf De medische zorg voor de (kwetsbare) oudere staat de laatste jaren in grote belangstelling van medici en beleidsmakers. Niet alleen voor huisartsen, klinisch geriaters, specialisten ouderengeneeskunde en sociaal geriaters, maar ook voor veel andere medici en paramedici wordt het behandelen en begeleiden van (kwetsbare) ouderen een steeds belangrijker onderdeel van het dagelijkse werk. Door de demografische ontwikkeling stijgt het aantal ouderen en juist bij hen is er een vergrote kans op het ontstaan van de zogenaamde cascadereactie, leidend tot functionele achteruitgang. Ouderen worden ook steeds vaker intramuraal behandeld en hebben zowel tijdens de opname als vlak na ontslag meer kans op complicaties. Ouderengeneeskunde dient dan ook een discipline- en locatieoverstijgend aandachtsgebied in de curatieve en preventieve gezondheidszorg te worden. De huisarts wordt aangesproken op het identificeren van kwetsbare ouderen en ook op het saneren van polyfarmacie. De huisarts doet dit sinds enige tijd in teamverband met praktijkondersteuners met als taakgebied complexe ouderenzorg. Ook werkt de huisarts samen met diverse andere disciplines: fysiotherapeut, maatschappelijk werker, psycholoog, ergotherapeut enzovoort. Ook de meeste ziekenhuizen ontwikkelen beleid voor het detecteren van (kwetsbare) ouderen. Verder ontstaan er samenwerkingsverbanden tussen huisartsen en klinisch geriaters om een naadloze overdracht van de begeleiding te bevorderen. Een proactieve werkwijze is hierbij nodig en de aandacht voor het werkelijke functioneren van ouderen mag hierbij, in de hectiek van de alledaagse praktijk, niet verloren gaan. In dit boek worden hiervoor praktische aanwijzingen gegeven. In de huisartsgeneeskunde ontwikkelde men eindtermen voor een kaderopleiding ouderengeneeskunde. De eerste huisartsen hebben deze opleiding inmiddels afgerond. Er bestaan verschillende uitstekende NHG-standaarden, CBO- en Verenso-richtlijnen met betrekking tot dementie, refractieafwijking, slechthorendheid, cardiovasculair risicomanagement, hartfalen, osteoporose, delier bij ouderen, incontinentie voor urine enzovoort. Met het raadplegen hiervan kan de huisarts zijn beleid op dit gebied onderbouwen. Toch meent de redactie dat dit boek over ouderengeneeskunde, waarin per hoofdstuk verschillende onderwerpen ook standaard of richtlijnoverschrij-

18 6 Ouderengeneeskunde dend worden besproken, verder kan bijdragen aan de kwaliteit van de medische zorg bij (kwetsbare) ouderen. Hoewel het boek vooral bedoeld is voor huisartsen, huisartsen in opleiding en artsen voor ouderen, kan het zeker ook bijdragen aan de kennis van praktijkondersteuners, praktijkverpleegkundigen en anderen die in hun dagelijkse werk te maken hebben met de oudere patiënt. De auteurs zijn specialisten en (kader)huisartsen met ervaring op het gebied van hun bijdragen aan dit boek. In veel hoofdstukken hebben de auteurs de problematiek geschetst aan de hand van een ziektegeschiedenis. De redactie spreekt veel waardering uit voor ieders inzet bij het tot stand komen van deze uitgave. De snelle ontwikkeling in deze tak van de geneeskunde zal een revisie van dit boek op termijn nodig doen maken. De redactie nodigt de gebruikers van dit boek dan ook uit ons van commentaar of advies te voorzien. Dr. J.W.M. Muris Drs. C. de Weerd-Spaetgens