Mbo-doorstroom. Een studie naar de toegankelijkheid van het hoger onderwijs

Transcriptie

1 Mbo-doorstroom Een studie naar de toegankelijkheid van het hoger onderwijs

2 Dit is een uitgave van de Landelijke Studentenvakbond (LSVb). Voor vragen of extra informatie kan g d worden naar: Auteur: Tim van den Brink, beleidsmedewerker onderwijs Landelijke Studentenvakbond Postbus BH Utrecht Tel Augustus

3 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Achtergrond... 4 Inrichting mbo... 4 Veranderde regelgeving... 5 Invoering verzwaarde toelatingstoetsen pabo... 5 Invoering aanvullende eisen doorstroom... 5 Afschaffing toelatingsrecht hbo-propedeuse... 6 Problemen... 7 Afname instroom... 7 Leenstelsel... 8 Samenstelling groep... 9 Afname diplomarendement... 9 Verminderde doorstroom Aanbevelingen Conclusie

4 Inleiding Uit verschillende onderzoeken naar de toegankelijkheid van het Nederlandse hoger onderwijs kwam naar voren dat de doorstroom van mbo-studenten onder druk staat. 1 De instroom in het hoger beroepsonderwijs neemt af en er zijn signalen dat dit mede een financiële oorzaak heeft. Dit was voor de LSVb reden om eens dieper te kijken naar de problemen en de oorzaken waarmee deze groep te maken krijgt. Immers moet uiteindelijk iedereen goede kansen krijgen in het onderwijs en moeten drempels voor de toegang van het hoger onderwijs inzichtelijk zijn, om die vervolgens te kunnen verhelpen. Hiervoor hebben we eerst kort gekeken hoe het mbo zich ontwikkelt en hoe de veranderende regelgeving daarop van invloed is. Daarna hebben we ons meer gericht op de eerder naar voren gekomen problemen en geprobeerd die overzichtelijk en feitelijk in kaart te brengen. Vanuit die problemen hopen wij tot enkele aanbevelingen te komen om het Nederlandse hoger onderwijs voor iedereen toegankelijk te houden. In deze tijden van toenemende polarisatie, ongelijkheid en extremisme is er een grotere rol dan ooit weggelegd voor het onderwijs. Om mensen te verlichten, samen te brengen, maar ook kansen te bieden in een zich steeds sneller ontwikkelende samenleving en arbeidsmarkt. Het belang om geen talent achter te laten is onlangs nog eens bevestigd door de Europese Commissie in haar nieuwe Skills Agenda. Meer mensen moeten hogere en complexere vaardigheden opdoen. Voor Nederland is het belangrijk dat haar onderwijssysteem geolied loopt en dat er desondanks de vroege selectie geen talent verloren gaat. Hopelijk is dit ook het geval. 1 Staat van het onderwijs, Inspectie van het onderwijs, 2016 & Monitor Beleidsmaatregelen 2015, ResearchNed,

5 Achtergrond Inrichting mbo Voordat we naar de positie van de mbo-gediplomeerde in het hoger onderwijs kunnen kijken moeten we eerst even kort naar de inrichting van het mbo zelf kijken. Voor een mbo-student zijn er twee verschillende leerwegen beschikbaar; de beroepsopleidende leerweg (bol) of een beroepsbegeleidende leerweg (bbl). Bij bbl ligt de nadruk nog meer op de praktijk: ten minste 60% van de totale studieduur vindt daar plaats. Deelnemers per leerweg BBL BOL-vt BOL-dt totaal fig. 1 Aantal mbo-studenten per leerweg (DUO) Het percentage mbo-studenten dat een beroepsopleidende leerweg volgt is de laatste jaren percentueel toegenomen. Het totale aantal mbo-studenten neemt ondertussen langzaam af. Echter is dat nog niet het geval voor mbo-studenten die kunnen doorstromen naar het hbo. Er zijn binnen het mbo namelijk vier kwalificatieniveaus te onderscheiden: assistentopleiding (niveau 1); basisberoepsopleiding (niveau 2); vakopleiding (niveau 3); middenkader- en specialistenopleiding (niveau 4). Een diploma op niveau 4 geeft toegang tot het hoger beroepsonderwijs. Zoals uit de onderstaande grafiek blijkt, is in de afgelopen vijf jaar het aantal mbo-studenten dat een opleiding op niveau 4 volgt met 8,37% toegenomen. Dit betekent dat er meer mbostudenten dan ooit naar het hoger onderwijs zouden kunnen doorstromen. Verderop gaan wij kijken of dit dan ook gebeurt. 4

6 Deelnemers per niveau fig. 2 Aantal studenten per verschillend niveau (DUO) Veranderde regelgeving Met de uitvoering van de strategische agenda Kwaliteit in Verscheidenheid zijn er verschillende barrières voor de doorstroom ingevoerd. Al zijn de meeste maatregelen niet specifiek ingevoerd om de doorstroom van mbo-studenten te hinderen, de mbo-studenten worden wel het zwaarst door al deze maatregelen getroffen. We gaan in op de drie belangrijkste, namelijk de verzwaarde toelatingstoetsen bij de pabo, de aanvullende doorstroomeisen voor bepaalde mbo-profielen en het afschaffen van het instroomrecht met de hbo-propedeuse. Invoering verzwaarde toelatingstoetsen pabo Sinds 1 augustus 2015 gelden verzwaarde toelatingseisen voor de pabo. Mbo-studenten die naar de pabo willen, moeten aan de toelatingseisen voldoen voor de vakken aardrijkskunde, geschiedenis én natuur en techniek. Een mbo-er voldoet aan de toelatingseisen van het betreffende vakgebied als hij/zij: een havodiploma heeft en havo-eindexamen heeft gedaan in het betreffende vakgebied; een vavo-certificaat havo heeft voor het betreffende vakgebied; de toelatingstoets voor dat vakgebied heeft gehaald. Studenten moeten voor alle drie de vakken aan de toelatingseisen voldoen voordat zij kunnen doorstromen naar de pabo. Hierdoor moeten de meeste mbo-studenten drie toelatingstoetsen afleggen. Invoering aanvullende eisen doorstroom Tegelijkertijd zijn er ook beperkingen ingevoerd aan het doorstroomrecht van mbostudenten. Waar voorheen een mbo-student toegang had tot elke willekeurige hbo-opleiding, ongeacht het mbo-domein waarin een diploma was behaald, is dat nu beperkt. Zo is het niet meer mogelijk direct elke hbo-opleiding te gaan volgen na bepaalden mbo-opleidingen. Dit is het geval bij een overstap van; 5

7 het mbo-domein techniek en procesindustrie naar de hbo-sector economie; het mbo-domein handel en ondernemerschap naar de hbo-sector gezondheidszorg; het mbo-domein handel en ondernemerschap naar de hbo-sector techniek; het mbo-domein economie en administratie naar de hbo-sector gezondheidszorg; het mbo-domein economie en administratie naar de hbo-sector techniek; het mbo-domein zorg en welzijn naar de hbo-sector economie; het mbo-domein voedsel, natuur en leefomgeving naar de hbo-sector economie. Afschaffing toelatingsrecht hbo-propedeuse Met de doorvoering van het wetstraject Kwaliteit in Verscheidenheid is er ook een einde gekomen aan het absolute toelatingsrecht dat een hbo-propedeuse gaf voor toegang tot een wo-opleiding. Studenten met een hbo-propedeuse zijn nog wel toelaatbaar, maar slechts wanneer de universiteit dat bepaalt. In de praktijk is het aantal opleidingen dat hbopropedeuse studenten toelaat sindsdien sterk gedaald. Deze maatregel treft alle hbo studenten en niet alleen die studenten met een mbo-vooropleiding, maar het is wel weer een extra barrière in het vooruitzicht voor die mbo-studenten die verder willen studeren. 6

8 Problemen We hebben in het eerdere hoofdstuk gezien dat het aantal mbo-niveau 4 gediplomeerden de laatste jaren flink is toegenomen. Maar als we naar de instroom in het hbo kijken zien we daar iets anders. Na een flinke stijging van de absolute aantallen mbo-studenten dat doorstudeert in het hbo in de begin jaren van deze eeuw is er de laatste twee jaar een sterke daling in de absolute aantallen te zien. Afname instroom doorstroom mbo -> hbo fig. 3 Aantal mbo-studenten dat direct doorstroomt naar het hbo (CBS/DUO) directe instroom hbo fig.4 Aantal mbo-studenten dat direct instroomt in een hbo -opleiding in de laatste 5 jaar (DUO) 7

9 doorstroom % t.o.v. geslaagden niv 4 50,0% 45,0% 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% fig. 5 Percentage mbo-studenten dat doorstroomt t.o.v. aantal gediplomeerden (CBS/DUO) Wanneer er gekeken wordt naar het aantal mbo-studenten dat doorstroomt naar het hbo ten opzichte van het totale aantal gediplomeerden mbo-niveau 4-studenten, dan blijkt die daling nog veel sterker te zijn. In de afgelopen tien jaar is het percentage mbo-studenten dat doorstudeert in het hbo met 25% 2 afgenomen. Een daling die met de invoering van het leenstelsel verder is versterkt. Dat is voor ons dan ook een eerste punt om verder te onderzoeken, in hoeverre financiële overwegingen van invloed zijn op de afname. Leenstelsel Als er gekeken wordt naar de redenen van mbo-gediplomeerden om af te zien van doorstroom naar het hbo blijkt dat voor één op de drie studenten financiële redenen in het algemeen en aversie tegen lenen en het maken van schulden in het bijzonder een belangrijke rol speelden bij deze afweging. 3 De omvang van deze groep is licht gestegen sinds de invoering van het leenstelsel. 4 Daarnaast hebben zes van de tien studenten die niet lenen principiële bezwaren tegen lenen. Dit betreft vaak eerste generatie studenten en studenten van allochtone afkomst. 5 Dit zijn groepen studenten die vaker een mbovooropleiding hebben. Verder wijzen de eerste cijfers uit de monitor van het studievoorschot ook uit dat de toegankelijkheid van het hoger onderwijs is afgenomen voor eerste generatie studenten en voor studenten met een functiebeperking. 6 Dit zijn groepen studenten die vaker een mbovooropleiding hebben. Naast deze financiële redenen zijn vooral baankansen en werk redenen voor mbo-studenten om af te zien van een hbo-opleiding. 7 2 CBS statline Monitor Beleidsmaatregelen 2015, ResearchNed, 2016, pg Monitor Beleidsmaatregelen 2015, ResearchNed, 2016, pg Monitor Beleidsmaatregelen 2015, ResearchNed, 2016, pg Monitor Beleidsmaatregelen 2015, ResearchNed, 2016, pg Monitor Beleidsmaatregelen 2015, ResearchNed, 2016, pg

10 Samenstelling groep 25 Deelname hbo naar etniciteit in percentages jaar jaar 26 jaar en ouder autochtoon niet-westers allochtoon fig. 6 Deelname hbo naar etniciteit in percentages autochtone en niet-westers allochtone studenten in relatie tot de omvang van de bevolkingsgroep, naar leeftijd, 2013 (DUO) Als we verder inzoomen en kijken naar de samenstelling van de hbo studenten dan blijkt dat de deelname van jonge niet-westerse allochtone studenten achter blijven ten opzichte van die van autochtone studenten. Het mbo kent relatief veel studenten uit deze groep, de steeds slechter wordende doorstroom van mbo studenten in het algemeen lijkt ook zijn weerslag te hebben op de samenstelling van het hbo. Dit in combinatie met het straks bekeken studiesucces van deze groep zorgt voor een zorgwekkende ontwikkeling. Afname diplomarendement Naast het feit dat de instroom van mbo-gediplomeerden in het hoger onderwijs geleidelijk afneemt, neemt ook het studiesucces van de mbo-studenten die al het hoger onderwijs zijn ingestroomd af. Ook al doen mbo-studenten het in vergelijking met het hbo-gemiddelde nog goed. Het percentage afgestudeerden na 6 jaar van het laatst gemeten cohort was 56%, gelijk met dat van havisten. De gemiddelde studieduur in 2012/2013 voor mbo-studenten was 53 maanden, 3 maanden sneller dan het hbo-gemiddelde. 9

11 hbo diploma Na 3 jaar Na 4 jaar Na 5 jaar Na 6 jaar fig. 7 Percentage mbo-studenten dat een hbo-diploma behaald (CBS) Maar ondanks dat mbo-studenten het nog niet slechter dan gemiddeld doen, betekent deze dalende trend wel dat er steeds minder mbo studenten uiteindelijk een hbo-diploma gaan behalen. De twee trends van verminderde instroom en minder rendement versterken elkaar en verzwakken de positie van het mbo in ons onderwijsstelsel en de effectieve mogelijkheid tot stapelen. 10

12 diploma na 6 jaar man autochtoon vrouw autochtoon man nw allochtoon vrouw nw allochtoon fig. 8 Percentage mbo-studenten dat na 6 jaar hbo-diploma behaald naar persoonskenmerken (CBS) Deze verzwakte positie lijkt ook zijn invloed te hebben op de emancipatoire werking van het onderwijs en die van het mbo en hbo in het bijzonder. Vooral het verschil tussen autochtone studenten en allochtone studenten van niet-westerse afkomst blijkt de laatste jaren juist te stijgen in plaats van af te nemen. In het bijzonder het studiesucces van mannelijke studenten uit deze groep is zorgwekkend gedaald. In de laatste twaalf jaar is het diplomarendement van deze groep met 33% afgenomen. Als men deze daling combineert met de relatief achterblijvende participatie van jonge niet-westerse allochtonen studenten in het hbo dan kan men niet anders dan concluderen dat er specifieke aandacht voor deze problemen moet komen. Wanneer dit nu niet gebeurt dreigen de reeds bestaande tweedelingen in de maatschappij onoverbrugbare vormen aan te nemen. 11

13 Afkomst m-m v-v fig. 9 Verschil in procentpunten voor het behalen van een hbo-diploma na 6 jaar tussen autochtonen en niet-westerse allochtonen mbo-studenten (CBS) Eerder is blijkbaar tevergeefs geprobeerd dit probleem aan te pakken via de zogenaamde G5 gelden. Minister Bussemaker was als lid van de auditcommissie van dit programma hierbij betrokken. Deze auditcommissie deed destijds al enkele aanbevelingen; Gelden in de toekomst meer impliciet op de NWA-student te richten, waarbij een aparte aanpak gericht op vooropleiding (MBO- of HAVO), gender of eerstegeneratiestudenten in sommige gevallen meer voor de hand ligt dan (uitsluitend) de etnische achtergrond; Een versterking van bestaande MBO-HBO trajecten, waarin studievaardigheden en ook taalcompetenties onderdeel uitmaken, en waarbij studenten beter worden voorbereid op de vervolgstudie, draagt naar het oordeel van de auditcommissie bij aan betere propedeuserendementen. Het is bekend dat studenten die zich niet thuis voelen of gediscrimineerd voelen niet zelden studievertraging oplopen of uitvallen. Het is het panel opgevallen dat bij de hogescholen weinig bekend is over hoe de niet-westerse allochtone studenten de schoolcultuur ervaren en of zij zich er thuis voelen. De auditcommissie beveelt de hogescholen aan hiernaar expliciet onderzoek in de tweede tranche van het G5- project. Op het punt van alledaagse discriminatie geeft het panel de hogescholen in overweging in te zetten op het trainen van docenten (met name de studieloopbaan coaches/begeleiders) in het (beter) onderkennen en bestrijden van discriminatoir gedrag. De auditcommissie beveelt dan ook aan bij de besteding van de toekomstige G5-gelden bij alle hogescholen nog sterker in te zetten op de ontwikkeling van de mentoraten, met peer coaches (ouderejaarsstudenten die jongerejaars begeleiden), outreach coaches (studenten die voorlichting geven aan MBO ers en Havisten), maar ook peer coaches te benutten als thermometer in de organisatie ten aanzien van vragen als: plegen we de juiste interventies, zijn er signalen over discriminatie en racisme, is er sprake van voldoende binding, etc. 12

14 Ook de betrokkenheid van de NWA-studenten bij de ontwikkeling van het studiesuccesbeleid moet naar het oordeel van de auditcommissie worden vergroot. 8 Zoals uit de laatste cijfers blijkt heeft dit destijds echter geen effect gehad op het verdere verloop van het project en ook niet op de impact daarvan. Dit was ook de conclusie van de evaluatie g5 studiesucces-programma s Hierin werden nog enkele andere aanbevelingen gedaan: Ontwikkel een krachtige visie op inclusief onderwijs waarbij diversiteit een uitgangspunt is en geen doel. Maak diversiteit als uitgangspunt ook onderdeel van de kwaliteitscriteria voor de accreditatie. Een en ander vereist ook centrale regie vanuit het ministerie en extra middelen om de doorstroom beter te faciliteren, de aansluiting vanuit het mbo naar het hbo te verbeteren en de problematiek van switchers tussen instellingen aan te pakken. De mogelijk selecterende werking van de wet Kwaliteit in verscheidenheid moet goed gemonitord worden om te voorkomen dat deze wet nadelig uitpakt voor ondervertegenwoordigde groepen. Docenten zullen beter geëquipeerd moeten worden om onderwijs te geven aan diverse studentenpopulaties aangezien de diversiteit eerder toeneemt dan afneemt. De opname van deze vaardigheden in het BKO is noodzakelijk, daarnaast vereist dit intensieve trainingen met een intervisieachtig karakter. 9. In aansluiting op al deze aanbevelingen lijkt het inderdaad belangrijk om verder te kijken dan alleen de etnische verschillen. Ook het verschil tussen mannen en vrouwen is blijven toenemen. Zowel onder de autochtone als de niet-westerse allochtone studenten doen de vrouwen het relatief gezien steeds beter. Er moet ook gekeken worden wat er gedaan kan worden om de positie van mannen en in het bijzonder hun studiesucces in het hoger onderwijs te verbeteren. 8 Inzet G5-middelen, Studiesuccesbevordering van niet-westerse allochtone studenten in de vier grote steden, Hobéon Certificering BV, 2011, pg. 17 e.v. 9 Generiek is Divers: Sturen op studiesucces in een grootstedelijke context, evaluatie g5 studiesucces-programma s , echo, 2013, pg

15 Gender gap m-v autochtoon m-v nw allochtoon fig. 10 Verschil in procentpunten voor het behalen van diploma na 6 jaar tussen manlijke en vrouwelijke mbo-studenten (CBS) Verminderde doorstroom Naast de problemen met de doorstroom naar het hbo is er ook druk op de doorstroom naar het wo. De toename van het aantal numerus fixus opleidingen en de afschaffing van het toelatingsrecht van de hbo-propedeuse spelen hierbij een rol. Het verdient verdere aandacht om te kijken wat dit betekent voor de doorstroom van mbo-studenten naar de universiteit instroom wo vwo-diploma direct vwo-diploma indirect hbo-bachelor direct hbo-bachelor indirect hbo-propedeuse overig fig. 11 Vooropleiding wo instroom (DUO) 14

16 25 % hbo instroom wo fig. 12 Percentage van de wo-instroom met een hbo-vooropleiding (DUO) Dit lag niet binnen de reikwijdte van dit onderzoek, maar de afname van de hbo-instroom in het wo doet niet veel goeds vermoeden. 15

17 Aanbevelingen Maak een experimenteerruimte waarbij hoger onderwijsinstellingen de ruimte krijgen om het onderwijs voor bepaalde groepen of individuele studenten goedkoper te maken. Denk hierbij zowel aan de verlaging van het wettelijk collegegeld, het kwijtschelden van het collegegeld en de invoering van een beurzenprogramma. Deze programma s moeten wellicht meer gericht zijn op inclusiviteit dan op exclusiviteit en excellentie. Meer samenwerking tussen mbo- en hbo-instellingen en opleidingen. Daarbij moet er zowel aandacht zijn voor de ontwikkeling van studievaardigheden en taalcompetenties als voor de aansluiting tussen de studieprogramma s. Dit is ook extra belangrijk in de voorbereiding op de pabo en studies met decentrale selectie. Ontwikkel hiervoor Summer schools of lesprogramma s in de wijk. Maak van de doorstroom en het studiesucces van mbo-studenten een beleidsprioriteit. Besteed hierbij specifieke aandacht aan de problemen en uitdagingen van de achterblijvende resultaten van niet-westerse allochtonen en mannen. Maak dit beleid onderdeel van nieuwe afspraken tussen instellingen en het ministerie en koppel daar ook voldoende financiële middelen aan vast om er een vliegende start mee te kunnen maken. Zorg ervoor dat de financiële middelen zich impliciet op de doelgroepen richten. Denk hierbij zowel aan de verschillen tussen gender, eerste-generatiestudenten, afkomst en functiebeperkingen. Er is een breed ingezet diversiteitsbeleid nodig zonder bepaalde groepen te stigmatiseren. Ontwikkel een krachtige visie op inclusief onderwijs waarbij diversiteit een uitgangspunt is en geen doel. Betrek de studenten bij het opstellen van dit beleid, zowel de medezeggenschap als de gewone studenten. Betrek bij de uitvoering van het diversiteitsbeleid alle verschillende studentenorganisaties aan de instelling en in de stad. Dit soort beleid is veel effectiever wanneer het door peers wordt uitgevoerd, dus betrek ook studie- en studentenverenigingen. De ontwikkeling van zowel sociale als academische binding is essentieel voor het vergroten van studiesucces. Er blijkt bij hogescholen onvoldoende bekend over hoe de niet-westerse allochtone studenten de schoolcultuur ervaren en of zij zich er thuis voelen. Het is daarom aan te raden om hier weer beter inzicht in te krijgen. Neem vragen hierover weer op in de NSE en maak dit soort data beschikbaar voor onderzoekers. Er moet meer aandacht komen voor alledaagse discriminatie binnen de instelling. Dit kan door in te zetten op het trainen van docenten in het opmerken en bestrijden van discriminatoir gedrag. Hierbij moet allereerst ingezet worden op de training van studieloopbaancoaches en begeleiders. Maar ook de docenten spelen hierbij een belangrijke rol. Docenten zullen beter geëquipeerd moeten worden om onderwijs te geven aan diverse studentenpopulaties. Neem dit soort vaardigheden op in het BKO. Geef extra aandacht aan de diversiteit bij de ontwikkeling van de mentoraten. Zorg dat de brede groep studenten zich thuis voelt bij hun mentor. 16

18 Werk met rolmodellen en outreachprogramma s om een diverser publiek met de voorlichting te bereiken. Organiseer een apart introductieprogramma voor eerste generatie studenten om hen alvast bekend te maken met studeren. Maak diversiteit als uitgangspunt ook onderdeel van de kwaliteitscriteria voor de accreditatie. Evalueer versneld de effecten van de beperkte doorstroomprofielen en het afschaffen van het toelatingsrecht van de hbo-propedeuse. 17

19 Conclusie Zoals er in de inleiding al werd aangegeven is er nu meer dan ooit een belangrijke rol voor het onderwijs in onze samenleving weggelegd. Ongelijkheid kan een zeer negatieve invloed hebben op de werking van onze samenleving. Dit onderzoek stelt ons jammer genoeg niet gerust. In absolute getallen neemt het aantal mbo-studenten in het hbo af. Relatief gezien is deze daling al langere tijd aan de gang en versterkt sinds de invoering van het leenstelsel. In de afgelopen tien jaar is het percentage mbo-studenten dat aan een hbo-opleiding begint met 25% afgenomen. Dit kan indringende effecten hebben op de samenstelling van onze samenleving en beroepsbevolking. Wanneer er meer specifiek gekeken wordt naar welke groepen mbo-studenten de grootste verandering ondergaan, dan vallen de niet-westerse allochtonen studenten het meest op. Hun procentuele deelname in het hoger onderwijs is lager dan andere bevolkingsgroepen. Verder neemt hun diplomarendement harder af dan dat van autochtone studenten. Daarbij is het diplomarendement van 30% bij niet-westerse allochtonen mannen enorm laag ten opzichte het diplomarendement van 64% bij autochtone vrouwen. Dit alles vraagt om een integrale aanpak van overheidswege. Er moet een deltaplan worden opgezet om deze dreigende tweedeling tegen te gaan. Daarvoor moet voldoende geld beschikbaar gemaakt worden. Geld is echter nooit de enige oplossing. Er ligt ook een grote verantwoordelijkheid voor de instellingen om deze problemen aan te pakken. Er moet meer samenwerking tussen mbo-instellingen en hbo-instellingen tot stand komen. Onnodige barrières moeten worden weg genomen instellingen moeten de ruimte krijgen om te experimenteren met oplossingen. Het is van essentieel belang dat er geen van boven af opgelegde plannen worden uitgezet. Maar dat er via betrokkenheid van alle partijen een breed gedragen plan per instelling en opleiding wordt opgezet. Zoek hierbij de studenten op, vind rolmodellen om te inspireren en aan te spreken. Leer studenten die van huis uit niet weten wat studeren is wat het inhoudt, hoe ze succesvol kunnen zijn en waarom het voor hen belangrijk is. Als we nu niet met zijn allen dit probleem aanpakken, wordt niet alleen het onderwijs een stuk elitairder, maar gaat er ook heel veel talent onnodig verloren. 18

20 Postadres: Postbus BH Utrecht Bezoekadres: Drieharingstraat BJ Utrecht Contactgegevens: Lsvb@lsvb.nl 19