Gezond ouder worden in Twente Allochtone ouderenonderzoek 2010

Transcriptie

1 Gezond ouder worden in Twente Allochtone ouderenonderzoek 2010 GGD Regio Twente Jannet Visser Augustus

2 Colofon: Gezond ouder worden in Twente Allochtone ouderenonderzoek 2010 Tekst: Uitvoering: Jannet Visser (adviseur gezondheidsbevordering ouderen) Nuran Çetinkaya (adviseur gezondheidsbevordering migranten) Gegevensverwerking: Onne Haitsma (epidemioloog) Jildou Pal (epidemioloog) Uitgave: Stafafdeling, GGD Regio Twente Nijverheidstraat JM Enschede Datum: augustus 2011 Contact: Site GGD: Trefwoorden: ouderen, onderzoek De cijfermatige gegevens van het allochtone ouderenrapport zijn deels opgenomen in de digitale atlas van Arcon (Centrum voor Maatschappelijke Ontwikkeling) , GGD Regio Twente, Enschede. Auteursrechten voorbehouden. Overname van dit rapport (of gedeelten daarvan) is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. De GGD Regio Twente is onderdeel van Regio Twente, het samenwerkingsverband van de 14 Twentse gemeenten. 2

3 Inhoud Samenvatting 5 1 Inleiding Waarom onderzoek onder allochtone ouderen? Ouderenonderzoek in Twente Ouderengezondheidszorg Wie is allochtoon? 1.5 Leeftijdsgrens 1.6 Referenties 2 Onderzoeksopzet Onderzoekspopulatie Demografische ontwikkelingen Omvang doelgroep Organisatie Vragenlijst Benadering doelgroep Verwerking gegevens 12 3 Achtergrond kenmerken respondenten 13 Conclusies en aanbevelingen Geslacht Leeftijd Geboorteland Verblijfsduur Burgerlijke staat Huishoudsituatie Opleiding Inkomen 17 4 Lichamelijke gezondheid, beperkingen en zelfredzaamheid 19 Conclusies en aanbevelingen Ervaren gezondheid Chronische ziekten en aandoeningen Slaap- en kalmeringsmiddelen Vallen Functionele beperkingen Beperkingen bij huishoudelijk werk en gebruik maken van vervoer Huishoudelijke hulp PGB 26 5 Zorg 27 Conclusies en aanbevelingen Contact met huisarts Contact met andere zorgverleners telzorg 30 6 Welbevinden (psychische gezondheid) 31 Conclusies en aanbevelingen Depressiviteit Zorgen Eenzaamheid 33 7 Sociale contacten en vrijetijdsbesteding 34 Conclusies en aanbevelingen Bezigheden in de vrije tijd 35 3

4 Leefstijl 36 Conclusies en aanbevelingen 36.1 Voeding 3.2 Vitamine D gebruik 39.3 Vochtgebruik 39.4 Bewegen 40.5 Overgewicht 41.6 Alcohol 41.7 Roken 42 9 Voorzieningen 43 Conclusies en aanbevelingen Bekendheid voorzieningen Informatiebehoefte 45 Conclusies en aanbevelingen Onderwerpen 46 Bijlagen Overzicht bereikte groepen 47 Tabellenboek allochtone ouderen in Twente 49 4

5 Samenvatting Het aantal ouderen zal de komende jaren flink toenemen. Nu is 16 van de bevolking 65 jaar of ouder. Rond 2040 zal één op de vier inwoners van Twente zo oud zijn. Ouderen worden daardoor een substantiële doelgroep, wanneer het om preventief en toekomstgericht gezondheidsbeleid gaat. Voor het ontwikkelen van dit beleid levert de GGD gegevens aan uit epidemiologisch onderzoek. In het najaar van 2010 is daartoe in alle 14 Twentse gemeenten een grootschalig vragenlijst onderzoek onder ouderen uitgevoerd. De laatste jaren gaat er steeds meer aandacht uit naar de gezondheidssituatie van kwetsbare groepen. Daartoe behoren veel ouderen en in het bijzonder de allochtone ouderen. Met grootschalig anoniem vragenlijst onderzoek worden deze ouderen nauwelijks bereikt. Hun aandeel in de bevolking is klein, maar ook de respons ligt laag. Om toch aan actuele informatie over deze doelgroep te komen is het plan opgevat om in het verlengde van het reguliere ouderenonderzoek een vragenlijst onderzoek onder allochtone ouderen uit te voeren, waarbij geen sprake is van een individuele, maar een groepsgerichte benadering. Het plan is uitgewerkt door de GGD in samenwerking met Arcon, het centrum voor maatschappelijke ontwikkeling in Overijssel. Voor de GGD levert dit onderzoek basisgegevens voor de ontwikkeling van lokaal gezondheidsbeleid in gemeenten met veel allochtone ouderen. Voor Arcon geven de resultaten een basis voor de uitvoering en verdere vormgeving van de steunfunctie op het gebied van ouderen. Evenals voor het reguliere ouderenrapport is de titel van het allochtone ouderenrapport Gezond ouder worden in Twente. Uitgangspunt voor dit rapport is gezond ouder worden. De term staat voor het proces waarin de kansen op lichamelijke, sociale en geestelijke gezondheid worden geoptimaliseerd, zodat ouderen actief aan de samenleving kunnen deelnemen en een onafhankelijk leven kunnen leiden met een goede levenskwaliteit. Het gaat bij gezond ouder worden niet alleen om het voorkomen en uitstellen van ziekten en sterfte, maar vooral ook om het voorkómen en terugdringen van beperkingen in het functioneren, het bevorderen van de zelfredzaamheid en participatie (RIVM, 2011) 1. Doel van het onderzoek is inzicht verkrijgen in de gezondheidssituatie, leefstijl en welbevinden van allochtone ouderen en de determinanten die daarop van invloed zijn. Daarbij is specifiek aandacht besteed aan de behoefte aan informatie op het gebied van gezondheidsthema s. De doelgroep voor het onderzoek wordt gevormd door zelfstandig wonende niet-westerse allochtone ouderen van 55 jaar en ouder. De doelgroep is benaderd via bestaande groepen bij de dagopvang en koffie/themaochtenden. Aan het allochtone ouderenonderzoek hebben 264 respondenten deelgenomen. Het onderzoek is uitgevoerd in de periode september 2010 tot en met april De gegevens uit het onderzoek worden gebruikt voor het in gang zetten van een vervolgtraject gericht op voorlichting, deskundigheidsbevordering, netwerkontwikkeling en ondersteuning. Enkele onderzoeksresultaten: Persoonskenmerken: - Aan het onderzoek hebben relatief wat meer vrouwen deelgenomen. - De gemiddelde leeftijd is 69 jaar. - Van de doelgroep heeft 3 geen opleiding of alleen lager onderwijs. - Bijna alle respondenten hebben een laag inkomen (alleen AOW of minder). - Gemiddeld woont men 36 jaar in Nederland. - De meeste respondenten zijn geboren in Turkije. Lichamelijke gezondheid en beperkingen - Slechts 19 van de allochtone ouderen ervaart de eigen gezondheid als goed. - Er is zeer veel sprake van hoge bloeddruk, gewrichtsaandoeningen, botontkalking, gewrichtsslijtage, incontinentie en diabetes. - Van de allochtone ouderen ondervindt 77 beperkingen in mobiliteit. Zorg - Het aantal allochtone ouderen dat jaarlijks contact heeft met de huisarts is vergelijkbaar met dat van autochtone ouderen; ze gaan echter veel vaker op consult. 1 Zantinge, E.M., Wilk, E.A. van der, Wieren, S.van, Schoemaker, C.G. Gezond ouder worden in Nederland, RIVM,

6 - Het contact met de thuiszorg ligt veel lager, terwijl het contact met de geestelijke gezondheidszorg en het maatschappelijk werk veel hoger liggen dan bij autochtone 65-plussers. Psychische gezondheid - De helft van de allochtone ouderen heeft een hoog risico op een depressie of angststoornis. - Allochtone ouderen hebben veel meer zorgen, met name over hun lichamelijke en geestelijke gezondheid en over de kinderen. 67 van de respondenten heeft zorgen. - Eenzaamheidsgevoelens komen onder allochtone ouderen erg veel voor. 71 is matig tot (zeer) ernstig eenzaam, bij autochtone ouderen is dat 40. Sociale contacten en vrijetijdsbesteding - De meest voorkomende sociale activiteiten zijn op bezoek gaan en bezoek ontvangen. Dit is bij autochtone ouderen ook het geval. - Er wordt regelmatig gewandeld, maar wat minder gefietst. Leefstijl - De meeste allochtone ouderen houden er een gezond voedingspatroon op na, wanneer het gaat om ontbijten en warm eten. - Allochtone ouderen eten vaker vis, fruit en groente. De dagelijkse hoeveelheid vis en fruit ligt hoger; de dagelijkse hoeveelheid groente ligt wat lager dan bij autochtone ouderen. - Slechts 15 van de allochtone ouderen voldoet aan de norm voor gezond bewegen (30 minuten matig intensief bewegen, gedurende minimaal 5 dagen per week). - Van de allochtone ouderen heeft 37 licht tot matig overgewicht (BMI 25 30); 53 heeft ernstig overgewicht (BMI >30). Deze laatste groep heeft een verhoogd risico op hart- en vaatziekten, diabetes en andere aandoeningen. Vaak hebben ze deze ziekten al. - Op het gebied van roken en alcoholgebruik is men zeer matig. 9 rookt (wel eens) en 5 drinkt (wel eens) alcohol. Bekendheid voorzieningen - De bekendheid met allerlei voorzieningen en regelingen is niet groot. De bekendheid varieert van tot 52. Het meest bekend is de thuiszorg. - Het zorgloket is bij 30 van de allochtone ouderen bekend. Informatiebehoefte - De informatiebehoefte is groot. 264 respondenten maken gezamenlijk 1334 wensen kenbaar, gemiddeld 5 onderwerpen per persoon. - De belangrijkste thema s, waar men meer informatie over wil hebben zijn: hart- en vaatziekten, dementie, afvallen/gezond gewicht, diabetes, medicijngebruik en omgaan met spanningen. De allochtone ouderen in de onderzochte groep vormen een uitzonderlijk kwetsbare doelgroep. Zij scoren op alle onderzochte aspecten van gezondheid en welzijn slechter dan de autochtone ouderen in Twente. Hun welbevinden wordt overheerst door gevoelens van depressie en eenzaamheid. Er komt zeer veel ernstig overgewicht (obesitas) voor. Bijna alle respondenten hebben één of meerdere chronische ziekten en aandoeningen en driekwart is beperkt in mobiliteit. Een groot deel van de groep, naar schatting bijna de helft, is analfabeet. Met nadruk zij erop gewezen, dat de respondenten niet representatief zijn voor àlle allochtone ouderen, omdat een flink aantal van hen is benaderd via de dagopvang. De resultaten geven echter sterke aanwijzingen voor de gezondheidssituatie met name voor wat betreft de psychische gezondheid, leefstijl en informatiebehoefte. Aanbevolen wordt om in samenwerking met welzijnswerk, thuiszorg en andere betrokken organisaties een vervolgaanbod te ontwikkelen in de eigen taal en met aangepaste werkwijzen om een bijdrage te kunnen leveren aan gezondheidsbevordering en het verbeteren van de kwaliteit van leven. 6

7 1 Inleiding 1.1 Waarom onderzoek onder allochtone ouderen? De meeste Turkse ouderen zijn in de jaren zestig en zeventig naar Nederland gekomen om hier te werken. Het plan was om na een aantal jaren weer terug te keren naar het land van herkomst, maar men is hier toch om allerlei redenen gebleven. In Nederland is een nieuw bestaan opgebouwd; kinderen en kleinkinderen zijn hier geboren. Juist de (klein)kinderen weerhouden ouderen ervan om definitief terug te keren naar Turkije. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau 2 komt naar voren, dat de gezondheidssituatie van allochtone ouderen, vooral Turkse en Marokkaanse ouderen, slechter is, dan die van autochtone ouderen. Voor een belangrijk deel is dit terug te voeren op een lage sociaal-economische status (ses). Uit het reguliere ouderenonderzoek van de GGD komt ook voor autochtone ouderen een duidelijk verband naar voren tussen opleiding en gezondheidssituatie. Ouderen met een laag opleidingsniveau lopen meer risico op gezondheidsproblemen, dan ouderen met een hoog opleidingsniveau. Dit geldt voor alle aspecten van gezondheid, zowel lichamelijk, psychisch, als sociaal. Dit verband treedt op, ongeacht of men allochtoon of autochtoon is. Relatief veel meer allochtone, dan autochtone ouderen hebben echter een laag opleidingsniveau in combinatie met een laag inkomen. Met het toenemen van de leeftijd zullen zij meer gezondheidsproblemen en lichamelijke beperkingen krijgen en daardoor vaker een beroep doen op zorg. Om allochtone ouderen zo goed mogelijk van dienst te kunnen zijn, is inzicht nodig in de achtergrondkenmerken en gezondheidssituatie van deze doelgroep en hun specifieke wensen ten aanzien van zorg en voorlichting. Dit inzicht kan vanuit het reguliere ouderenonderzoek van de GGD niet worden gegeven. Het allochtone ouderenonderzoek in Twente legt het accent op beschrijven van de gezondheidssituatie, de leefstijl en het welbevinden van allochtone ouderen en wil daarover actuele cijfers geven. Daarnaast is bepaald of er behoefte is aan informatie over diverse gezondheidsthema s om een vervolgtraject vorm te kunnen geven. Dit maakt het mogelijk om vanuit zorg- en welzijnsinstellingen in te spelen op specifieke vragen en wensen van allochtone ouderen. 1.2 Ouderenonderzoek in Twente Elke GGD heeft als taak om de gemeenten in haar werkgebied inzicht te verschaffen in de gezondheidssituatie van de bevolking. Daartoe worden regelmatig onderzoeken uitgevoerd onder de doelgroepen jeugd, volwassenen en ouderen. Inzicht in de feitelijke gezondheidssituatie, alsmede in de determinanten van gezondheid maken het voor gemeenten mogelijk om een preventief gezondheidsbeleid te ontwikkelen. In het najaar van 2010 is in Twente het derde onderzoek onder ouderen uitgevoerd. Eerdere onderzoeken vonden plaats in 2000 en De laatste jaren is het gebruikelijk dat de GGD en in Gelderland en Overijssel samenwerken bij de uitvoering van epidemiologisch onderzoek. Geen van deze GGD en bereikt met het grootschalig onderzoek voldoende allochtone ouderen om over deze doelgroep betrouwbare conclusies te kunnen trekken. 1.3 Ouderengezondheidszorg De belangrijkste beleidsmatige verandering sinds de uitvoering van het vorige ouderenonderzoek in 2005 is de invoering van de Wet publieke gezondheid (2009). Deze wet biedt niet alleen een wettelijke basis voor de uitvoering van epidemiologisch onderzoek naar de gezondheidssituatie van ouderen, maar geeft ook een kader voor de ontwikkeling en uitvoering van preventief ouderengezondheidsbeleid. De Wet publieke gezondheid is daarvoor sinds juli 2010 uitgebreid met een artikel over gezondheidszorg voor ouderen (artikel 5a). In dit toegevoegde artikel staat omschreven, welke taken de gemeenten hebben op het gebied van preventieve gezondheidszorg voor ouderen, namelijk: a. het op systematische wijze volgen en signaleren van ontwikkelingen in de gezondheidstoestand van ouderen en van gezondheidsbevorderende- en bedreigende factoren; b. het ramen van de behoefte aan zorg; c. de vroegtijdige opsporing en preventie van specifieke stoornissen als comorbiditeit; d. het geven van voorlichting, advies, instructie en begeleiding; e. het formuleren van maatregelen ter beïnvloeding van gezondheidsbedreigingen. 2 Schellingerhout, R., Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag,

8 Ouderengezondheidszorg richt zich op personen van 65 jaar en ouder, ongeacht of ze nu allochtoon zijn of niet. De uitvoering van preventieve zorg voor ouderen is een verantwoordelijkheid voor gemeenten; de GGD adviseert en levert de basisgegevens aan voor beleidsontwikkeling. 1.4 Wie is allochtoon? In dit onderzoek wordt de definitie van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gevolgd om aan te duiden, wie een allochtoon is en wie niet. Het CBS onderscheidt westerse en niet-westerse allochtonen. Niet-westers allochtonen zijn afkomstig uit Afrika, Azië (exclusief Japan en Indonesië), Zuid- en Midden Amerika en Turkije. Naast geboorteland maakt het CBS ook een onderscheid tussen eerste- en tweedegeneratie allochtonen. Een allochtoon is iemand van wie tenminste één ouder in het buitenland is geboren. Onder eerstegeneratie allochtonen worden alle personen verstaan, die in Nederland wonen, maar hier niet zijn geboren en ten minste één in het buitenland geboren ouder hebben. Dit onderzoek richt zich uitsluitend op eerstegeneratie niet-westers allochtone ouderen. In Nederland bestaat de groep niet-westers allochtone ouderen voor 0 uit Surinamers, Marokkanen, Turken en Antillianen. In Twente bestaat deze groep in hoofdzaak uit Turken. Een kleine groep ouderen is van Surinaams/Antilliaanse afkomst en nog een kleiner aantal is geboren in Marokko. Bij Marokkaanse ouderen gaat het slechts om enkele tientallen personen. In Twente is ongeveer de helft van de allochtone ouderen van niet-westerse, Duitse, afkomst. In dit rapport worden met allochtone ouderen voornamelijk de Turkse ouderen bedoeld. 1.5 Leeftijdsgrens Bij de aanvang van het allochtone ouderenonderzoek is als leeftijdsgrens voor oudere zijn de leeftijd van 55 jaar aangehouden. Dit is in het rapport van het SCP (Schellingerhout, 2004) ook gedaan. In de reguliere ouderenonderzoeken van de GGD wordt als ondergrens 65 jaar aangehouden. Dit maakt een cijfermatige vergelijking van deze onderzoeken lastig. De ondergrens bij allochtone ouderen is gezet op 55 jaar, omdat veel gezondheidsproblemen bij allochtone ouderen op eerdere leeftijd ontstaan, dan bij autochtone ouderen. Deels hangt dit samen met de eerder genoemde lage ses van veel allochtone ouderen. Allochtone ouderen voelen zich eerder oud, dan hun autochtone leeftijdsgenoten. Dit kan komen door het zware lichamelijke werk dat hier verricht werd en/of door hun migratiegeschiedenis. Er zijn ook factoren van etnische en culturele aard. Het voorkomen van een aantal chronische ziekten en aandoeningen verschilt bijvoorbeeld per etnische groep. Veel allochtonen hebben een andere beleving van ouderdom en het oud zijn en gaan daar op een andere manier mee om, dan autochtone ouderen. Een en ander overwegende is de ondergrens voor het Twentse allochtone ouderenonderzoek gezet op 55 jaar. Door de groepsgerichte benadering zijn echter ook een aantal vrouwen, die iets jonger dan 55 jaar waren in de respondentengroep terecht gekomen. 1.6 Referenties Bij deze rapportage is in de eerste plaats als referentie het reguliere ouderenonderzoek van de GGD gebruikt 3. De vraagstelling is vergelijkbaar en het onderzoek is deels in dezelfde periode uitgevoerd. Gegevensvergelijking heeft beperkt plaats gevonden met name vanwege de samenstelling van de onderzoeksgroep. Bij de allochtone ouderen is geen sprake van een aselecte steekproef, de werkwijze bij het invullen van de vragenlijst is anders en de leeftijdsgrenzen zijn verschillend. In de tweede plaats is als naslag het eerder genoemde SCP-rapport Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen gebruikt. Dit rapport heeft een bredere insteek en gaat dieper in op de factoren die de (toekomstige) zorgbehoefte van allochtone ouderen bepalen. 3 Haitsma, O., Visser, J., Gezond ouder worden in Twente. GGD Regio Twente, 2011

9 2 Onderzoeksopzet 2. 1 Doel en doelgroep Doel van het onderzoek is inzicht verkrijgen in de gezondheidssituatie, leefstijl en welbevinden van allochtone ouderen en de determinanten die daarop van invloed zijn. Daarbij is specifiek aandacht besteed aan de behoefte aan informatie over diverse gezondheidsthema s. De doelgroep bestaat uit zelfstandig wonende niet-westers allochtone ouderen van 55 jaar en ouder. Het allochtone ouderenonderzoek 2010 is niet in alle 14 gemeenten in Twente uitgevoerd, maar in die gemeenten waar een redelijke groep allochtone ouderen woont. Dit zijn de gemeenten Almelo, Hengelo, Enschede, Oldenzaal en Rijssen-Holten. In dit onderzoek worden onder zelfstandig wonende ouderen al die ouderen verstaan die niet voor volledige zorg zijn opgenomen in een verpleeghuis of verzorgingsinstelling. Het huidige aantal niet-westers allochtone ouderen in Twente van 55 jaar en ouder bedraagt De meeste van hen wonen in de drie grote steden. 2.2 Demografische ontwikkelingen Het gemiddelde percentage ouderen (65-plussers) in de totale bevolking van Twente is 16 (dit is inclusief de allochtone ouderen). Het Nederlandse gemiddelde staat op 15. Twente is relatief iets grijzer dan Nederland gemiddeld. Twente is niet de meest vergrijsde regio in Nederland. In Zeeland is 1 van de bevolking 65 jaar of ouder. Het aantal ouderen in de Nederlandse bevolking neemt de komende jaren toe. Dit wordt veroorzaakt door de babyboom generaties, de ouderen die na de Tweede Wereld Oorlog zijn geboren. Zij zullen het aantal ouderen in de komende decennia sterk doen toenemen. Daarnaast speelt de toegenomen en nog steeds stijgende levensverwachting een rol. Hoewel ook het aantal allochtone ouderen toeneemt, is hun invloed op de totale stijging van het aantal ouderen gering. Naar verwachting zal de groei van het aantal ouderen rond 2040 haar hoogtepunt bereiken. Daarna loopt het percentage iets terug en zal zich stabiliseren (VTV Ouderen, RIVM, 2011). In tabel 2.1 is het procentuele aandeel van de niet-westerse en westerse allochtone ouderen in Twente weergegeven ten opzichte van de autochtone ouderen. De groep niet-westers allochtoon omvat alle niet-westerse allochtone ouderen, maar binnen deze groep vormen de Turkse ouderen verreweg de meerderheid. Uit tabel 2.1 blijkt dat naar verhouding de meeste niet-westers allochtone ouderen in Almelo wonen, al zijn de verschillen tussen de steden klein. Tot de groep westers allochtone ouderen behoren vooral ouderen met als geboorteland Duitsland. Het is duidelijk, dat de kleine procentuele omvang van de groep ook een klein aandeel zal hebben in de totale stijging van het aantal ouderen in Twente. Allochtone ouderen Niet-westers Allochtone ouderen Westers Autochtone ouderen Almelo Hengelo Enschede Oldenzaal Rijssen-Holten Tabel 2.1 Huidige verhouding tussen allochtone en autochtone ouderen Bron: CBS Om een realistisch beeld te krijgen van de omvang van de doelgroep worden in tabel 2.2 de absolute aantallen niet-westers allochtone ouderen gegeven en de prognose voor De verdeling van het aantal niet-westers allochtone 55-plussers per gemeente nu en in 2030 ziet er als volgt uit: 9

10 Niet-westers Allochtone ouderen Aantal 2010 Niet-westers Allochtone ouderen Aantal 2030 Almelo Borne Dinkelland Enschede Haaksbergen Hellendoorn Hengelo Hof van Twente Losser Oldenzaal Rijssen-Holten Tubbergen Twenterand Wierden Twente Tabel 2.2 Aantal niet-westers allochtone 55-plussers per gemeente, situatie per 1 januari 2010 en prognose voor 2030 Bron: CBS Uit tabel 2.2 blijkt dat het aantal allochtone 55-plussers in Twente in 2030 bijna drie keer zo groot is, als het huidig aantal. De stijging van het aantal allochtone ouderen is relatief veel sterker dan die van de autochtone ouderen. De totale groep 65+ neemt slechts toe van 16 naar 26, een flinke stijging, maar zeker geen verdriedubbeling. 2.3 Omvang doelgroep Bij de aanvang van het allochtone ouderenonderzoek in het najaar van 2010 was het de bedoeling om 350 respondenten te bereiken. Dit is niet gelukt, ondanks een verlenging van de onderzoekstermijn tot eind april Tijd was een beperkende factor. De beschikbare onderzoekstijd was beperkt, maar omgekeerd nam het invullen van de lange vragenlijst per persoon veel meer tijd dan verwacht. Verder speelde mee, dat een deel van de allochtone ouderen bij de start van het onderzoek nog niet teruggekeerd was uit Turkije. De allochtone ouderen voor het onderzoek zijn niet ad random geselecteerd, maar groepsgewijs benaderd. Met andere woorden: er is geen sprake van een aselecte steekproef. Dit maakt de verzamelde gegevens niet representatief voor de hele allochtone ouderen doelgroep, maar ze geven wel een indicatie voor gezondheidsproblematiek, leefstijl en welbevinden en behoefte aan voorlichting en informatie. Hoe groot is de doelgroep? Allochtone ouderen nw jaar Aantal Allochtone ouderen nw 65+ Aantal Ouderen totaal jaar Aantal Ouderen totaal 65+ Aantal Almelo Hengelo Enschede Oldenzaal Rijssen Tabel 2.3 Aantallen niet-westers allochtone ouderen en autochtone ouderen uitgesplitst naar leeftijdscategorie Bron: CBS De groep niet-westers allochtone ouderen bestaat voornamelijk uit Turkse ouderen. De omvang van de doelgroep is niet groot vergeleken met de autochtone ouderen. Het is echter een snel groeiende groep met veel gezondheidsproblemen. 10

11 In tabel 2.3 is een uitsplitsing gemaakt in twee leeftijdscategorieën. Dit is in het tabellenboek en bij de analyse van de gegevens ook gedaan om enigszins te kunnen vergelijken met gegevens uit het reguliere ouderenonderzoek van de GGD. In dit reguliere onderzoek ligt de ondergrens wat leeftijd betreft bij 65-jaar. 2.4 Organisatie Ter voorbereiding op het allochtone ouderenonderzoek is vanuit de GGD en Arcon een kleine werkgroep bij elkaar geweest. De GGD fungeerde als trekker bij de ontwikkeling van de vragenlijst, omdat deze in het verlengde lag van de vragenlijst bij het reguliere ouderenonderzoek. Ook de concrete uitvoering van het allochtone ouderenonderzoek lag in handen van de GGD. Vanuit deze organisatie zijn twee epidemiologen, een adviseur gezondheidsbevordering ouderen en een adviseur gezondheidsbevordering migranten ingezet. De epidemiologen hielden zich bezig met de onderzoekstechnische kant van het onderzoek (ontwerpen syntaxen, verwerking van gegevens en dergelijke); de adviseurs richtten zich op ontwikkeling en vertaling van de vragenlijst, werving van respondenten, planning en uitvoering van groepsbijeenkomsten, analyse van onderzoeksresultaten en rapportage. Er is twee maal een tussenrapportage verschenen om voorlopig inzicht te geven in de onderzoeksresultaten. Met het oog op de vormgeving van een vervolgtraject is de werkgroep allochtonen onderzoek van Arcon en de GGD tussentijds regelmatig bij elkaar gekomen om de voortgang van het onderzoek te bespreken en plannen voor een vervolgtraject te maken op basis van aangeleverde gegevens. Een subsidieverzoek voor uitvoering van een vervolgtraject is ingediend bij de provincie. Hiervoor heeft Arcon het voortouw genomen. 2.5 Vragenlijst Landelijk wordt sinds 2002 de Lokale en Nationale Monitor Volksgezondheid ontwikkeld, een samenwerkingsproject van GGD-Nederland en het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). De monitor omvat een zeer uitgebreide gestandaardiseerde vragenset voor de doelgroepen jeugd en volwassenen. Recent is voor de doelgroep ouderen (65-jaar en ouder) een monitor beschikbaar gekomen. De definitieve vragenlijst voor het reguliere ouderenonderzoek is opgesteld door een werkgroep van epidemiologen in Oost-Nederland. Bij het formuleren van vragen is gebruik gemaakt van landelijk gestandaardiseerde vraagstellingen uit de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid. De vragenlijst van het reguliere ouderenonderzoek van de GGD diende als uitgangspunt voor het allochtone ouderenonderzoek. Er zijn twee flinke ingrepen gedaan in deze vragenlijst: - de vragenlijst is ingekort - de vragenlijst is vertaald in het Turks Het inkorten van de vragenlijst was een noodzaak, omdat het invullen ervan veel tijd kost. Een groot aantal Turkse ouderen kan niet lezen en schrijven en heeft hulp nodig bij het invullen. Veel ouderen hebben bovendien geen enkele ervaring met het invullen van vragenlijsten. Het invullen van de reguliere vragenlijst kostte gemiddeld ongeveer een uur; oudere ouderen waren er echter aanzienlijk meer tijd mee kwijt. De verwachting was dat de invultijd bij allochtone ouderen nog veel langer zou gaan duren. Het aantal onderwerpen en vragen is daarom beperkt. De vragenlijst is vertaald in het Turks, de meest omvangrijke groep niet-westers allochtonen in Twente. Er is gebruik gemaakt van een vertaling van de GGD Amsterdam uitgevoerd door het Nederlands Tolken Centrum. Niet alle vragen van GGD Amsterdam kwamen overeen met de Twentse vragenlijst, zodat een deel van de vragen zelf is vertaald en/of aangevuld. Een deel van de Amsterdamse vragenlijst is niet gebruikt. Het vertalen van gestandaardiseerde vragen in willekeurig welke taal geeft nuance verschillen. Veel Turkse woorden zijn niet rechtstreeks te vertalen in een enkele Nederlandse term en omgekeerd. Moeilijk te vertalen begrippen zijn bijvoorbeeld zelfredzaamheid en mantelzorg. Dit heeft uiteraard consequenties voor de beantwoording. De winst van een Turkse vertaling woog echter op tegen de grote kans op een gebrekkig ingevulde of niet begrepen Nederlandse vragenlijst. Ruim een kwart van de respondenten heeft een Nederlandse vragenlijst ingevuld. De vragenlijsten zijn afgenomen in de periode van eind september 2010 tot eind april De vragenlijst bestaat uit vragen over de volgende onderwerpen: lichamelijke gezondheid, zelfredzaamheid, vallen, contact met huisarts en andere zorgverleners, mantelzorg, welbevinden, vrije tijd en sociale contacten, leefstijl, voorzieningen, financiële situatie en informatiebehoefte. Daarnaast is van 11

12 de respondenten enige achtergrondinformatie gevraagd, onder andere over geslacht, leeftijd, opleiding en huishoudsituatie. Onderwerpen die zijn weggelaten zijn bijvoorbeeld vragen over de fysieke omgeving, seksualiteit en huiselijk geweld. Het weglaten van een aantal onderwerpen had niet alleen te maken met beperkt beschikbare tijd, maar ook met privacy-gevoeligheid. 2.6 Benadering doelgroep Bij het reguliere ouderenonderzoek zijn 65-plussers op basis van een aselecte steekproef uit de GBAgegevens van de betrokken gemeenten aangeschreven. Bij het allochtone ouderenonderzoek is gekozen voor een meer persoonlijke benadering. Een individuele benadering had wellicht de hoogste respons gegeven, maar dit was praktisch en financieel gezien niet haalbaar. Gekozen is voor een groepsgerichte benadering via welzijnswerk, thuiszorg en Turkse verenigingen of organisaties. Een enkele keer zijn respondenten individueel benaderd. Een overzicht van de benaderde groepen is opgenomen in bijlage 1. Door de Turkse adviseur gezondheidsbevordering is contact gelegd met sleutelfiguren bij genoemde organisaties en is verzocht om medewerking aan het onderzoek binnen het lopende activiteitenprogramma. Veel Turkse ouderen gaan naar de dagopvang of hebben vaste thema- of koffieochtenden. Het bleek een goede ingang om (een deel van) de doelgroep te bereiken. Tijdens een groepsbijeenkomst zijn de vragenlijsten ingevuld, waarbij de voorlichter van de GGD aanwezig was om aanvullende informatie en hulp bij het invullen te geven. Daarnaast boden activiteitenbegeleiders en andere vrijwilligers hulp bij het invullen. Het aanwezig zijn van de Turkse GGD voorlichter verlaagde de drempel voor deelname aanzienlijk. Binnen de doelgroep zijn nogal eens vragen gesteld over anonimiteit en het gebruik van de gegevens. Uiteindelijk vulde elke oudere individueel een vragenlijst in. Het invullen van de vragenlijsten nam veelal een hele ochtend in beslag. Tegenover het invullen van de vragenlijsten werd een voorlichtingsbijeenkomst over een gezondheidsthema in het vooruitzicht gesteld. Hierbij is afgeweken van het oorspronkelijke plan om voorlichting en invullen van de vragenlijsten direct te combineren in één bijeenkomst. Dit plan was niet haalbaar, omdat het invullen van de vragenlijsten veel meer tijd kostte dan verwacht. 2.7 Verwerking gegevens De vragenlijsten van het allochtone ouderenonderzoek zijn verwerkt met het statistische programma SPSS. Alle gegevens zijn uitgesplitst naar geslacht en naar leeftijdsgroep. De gegevens zijn neergelegd in een tabellenboek. De opbouw van het tabellenboek is vergelijkbaar met die van het reguliere ouderenonderzoek. 12

13 Achtergrond kenmerken Conclusies: Geslacht en leeftijd * Aan het onderzoek hebben 264 respondenten deelgenomen; 74 mannen en 14 vrouwen. * De gemiddelde leeftijd is 69 jaar. Geboorteland * De meeste respondenten zijn geboren in Turkije. * 10 van de respondenten is afkomstig uit andere landen, waaronder Irak, Libanon, Syrië en Suriname. Burgerlijke staat en samenstelling huishouden * Driekwart van de respondenten is gehuwd; 20 is weduwe of weduwnaar. * Ruim een kwart van de respondenten woont samen met kinderen. * Er zijn relatief wat minder alleenstaanden binnen de respondentengroep in vergelijking tot autochtone leeftijdsgenoten. Opleiding * 3 van de respondenten heeft geen opleiding of alleen lager onderwijs. * en hebben een lager opleidingsniveau dan mannen. 19 van de mannen en 56 van de vrouwen heeft geen enkel diploma gehaald. * Een groot deel van de respondenten is analfabeet. Inkomen * 54 van de respondenten heeft enige of grote moeite om rond te komen van het inkomen dat men heeft. * 69 van de respondenten heeft een laag inkomen, alleen AOW of minder. Aanbevelingen: * Bij het aanbieden van preventieactiviteiten dient rekening te worden gehouden met het zeer lage opleidingsniveau van de doelgroep. * Hoewel een flink aantal respondenten niet kan lezen en schrijven en al tamelijk op leeftijd is, valt het toch te overwegen om cursussen lezen, schrijven en praten in de Nederlandse taal aan te bieden. Men heeft immers nog een flink aantal jaren in Nederland voor de boeg. * Gezien de inkomenssituatie is het de vraag of van deze ouderen een eigen bijdrage gevraagd kan worden voor het bijwonen van voorlichtingsactiviteiten. * Er dient meer voorlichting te komen over allerlei vergoedingsregelingen en kortingen. * Uitleg over vergoedingsregelingen, toeslagen, uitkeringen en dergelijke is eigenlijk alleen mondeling effectief, ondersteunt met voorlichtingsmateriaal in de eigen taal. * Er dient rekening te worden gehouden met het gegeven, dat veel allochtone ouderen moeite hebben met het invullen van allerlei formulieren. * Met dit onderzoek is een specifieke doelgroep bereikt. Voor een goed beeld van de hele allochtone doelgroep is aanvullend onderzoek nodig, evenals onderzoek onder een vergelijkbare groep autochtone ouderen. 13

14 3 Achtergrond kenmerken 3.1 Geslacht Aan het allochtone ouderenonderzoek hebben 264 respondenten deelgenomen. In tabel 3.1 wordt het aantal ingevulde vragenlijsten gegeven verdeeld naar mannen en vrouwen en naar leeftijdscategorie. Niet alle respondenten hebben hun geslacht of leeftijd ingevuld. Aantal Aantal Aantal Aantal Aantal Aantal ingevulde vragenlijsten Tabel 3.1 Correct ingevulde vragenlijsten Aantal Tabel 3.2 Geslacht Naar verhouding hebben er aan het allochtone ouderenonderzoek meer vrouwen meegedaan, dan de werkelijke man-vrouw verhouding bij allochtone ouderen. In werkelijkheid is de man-vrouw verhouding in de Turkse groep jaar 56 man en 44 vrouw. In de groep jaar is 5 man en 42 vrouw (Schellingerhout, 2004). Bij de autochtone bevolking zijn er in de groep jaar ongeveer evenveel mannen als vrouwen. Daarna neemt het aandeel van de vrouwen toe door de hogere levensverwachting van vrouwen. Binnen de groep allochtone ouderen groep zijn relatief meer mannen, dan vrouwen vergeleken met de autochtone ouderen. 3.2 Leeftijd De leeftijd van de respondenten varieert van 4 tot jaar. De gemiddelde leeftijd is 69 jaar. De gemiddelde leeftijd van de vrouwen is 6 jaar, van de mannen 71 jaar. De meeste respondenten zitten in de groep jaar (37). Aantal Tot 55 jaar jaar jaar plus Tabel 3.3 Deelname per leeftijdscategorie De ondergrens voor deelname aan het onderzoek onder allochtone ouderen is gelegd bij 55 jaar. Toch hebben 32 respondenten jonger dan 55 jaar de vragenlijst ingevuld. Zij zijn wel in de berekeningen meegenomen, omdat bij hen eveneens gezondheidsproblematiek werd verwacht. De allochtone ouderen vormen een relatief jonge doelgroep, vergeleken met de autochtone bevolking. Bij de autochtone ouderenbevolking (55-plussers) is meer dan 25 oudere dan 75 jaar. Bij de Turkse ouderen is dit rond de 3 (Schellingerhout, 2004). Dit heeft alles te maken met de migratiegeschiedenis van de Turkse ouderen. Naar verwachting zal het aantal hoogbejaarde allochtone ouderen snel toenemen en daarmee hun beroep op zorg. 14

15 3.3 Geboorteland Van de 264 respondenten hebben er 230 (90) als geboorteland Turkije. De meeste Suryoye ouderen in de respondentengroep zijn eveneens uit Turkije afkomstig. De overige respondenten (10) komen uit Syrië, Suriname, Libanon, Irak, Bosnië, Servië en Macedonië. Er zijn geen respondenten met als geboorteland Marokko bereikt. 3.4 Verblijfsduur De meeste Turkse mannen zijn wat eerder naar Nederland gekomen, dan de vrouwen. 46 van de Turkse ouderen is in de zestiger jaren naar Nederland gekomen; 4 in de zeventiger jaren. Het belangrijkste migratiemotief voor de mannen was werk (3). Ook sociale zekerheid wordt vaak genoemd (13). Nadat werk en woonruimte zijn gerealiseerd komt de rest van het gezin over. Het migratiemotief voor de vrouwen was vooral gezinshereniging (56); een kwart van de vrouwen noemt werk (Schellingerhout, 2004). De meeste arbeidsmigranten hadden bij hun komst naar Nederland het idee om na een aantal jaren werken en sparen terug te keren naar het land van herkomst. De feitelijke terugkeer is echter beperkt gebleven. De meeste allochtone (Turkse en Marokkaanse) ouderen wonen al meer dan 30 jaar in Nederland (Schellingerhout, 2004). De meeste respondenten zijn begin jaren zeventig in Twente komen wonen. Zij wonen gemiddeld 36 jaar in Nederland. Enkele allochtone ouderen zijn pas zeer recent naar Nederland gekomen. De kortste periode is 5 jaar. Van de respondentengroep woont ruim de helft (52) van de mannen en een kwart van de vrouwen 40 jaar of langer in Nederland. 3.5 Burgerlijke staat Gehuwd Gescheiden Weduwe, weduwnaar Nooit gehuwd geweest Tabel 3.4. Burgerlijke staat Uit tabel 3.4 blijkt dat bijna driekwart van de respondenten gehuwd is. Van de vrouwen is 33 alleenstaand; bij de mannen is dit 10. Niet iedereen in deze groep woont ook alleen. De percentages wijken voor wat betreft de vrouwen aanzienlijk af van de percentages in het SCP onderzoek van Schellingerhout. In dit onderzoek is 13 van de Turkse vrouwen alleenstaand en 23 van de vrouwen. Het is onduidelijk waardoor dit verschil veroorzaakt wordt. Wel bevestigt Schellingerhout het gegeven dat Turkse ouderen veel minder vaak alleenstaand zijn dan autochtone ouderen en dat zij vaker inwonen bij kinderen of familie of inwonende kinderen hebben. Bij een vergelijk van de autochtone en de allochtone 65-plussers blijkt, dat bij de allochtone ouderen relatief wat meer gehuwden en wat minder gescheiden of nooit gehuwde personen zijn. Het percentage weduwen/weduwnaars is ongeveer gelijk. 3.6 Huishoudsituatie In tabel 3.5 is weergegeven uit hoeveel personen het huishouden bestaat, waartoe de oudere zelf behoort, zichzelf meegerekend. De huishoudgrootte varieert van 1 tot en met 12 personen met een gemiddelde van 2. Aan respondenten uit grote huishoudens is expliciet gevraagd of de grootte van het huishouden correct was. Dit was inderdaad het geval. Meerdere generaties en familieleden wonen bij elkaar. Er wordt daarom vanuit gegaan, dat de cijfers juist zijn en niet verward zijn met het begrip naaste familie of iets dergelijks. 15

16 Aantal personen Tabel 3.5 Aantal personen per huishouden Hoe is het huishouden van de allochtone ouderen samengesteld? Woont alleen Woont samen met partner Woont samen met kind(eren) Woont samen met andere familieleden Woont samen met andere personen Tabel 3.6 Huishoudsamenstelling De verhouding eenpersoons-meerpersoons huishoudens ligt bij de allochtonen anders, dan bij de autochtone ouderen, als naar dezelfde leeftijdscategorie wordt gekeken. In Twente woont 31 van de 65-plussers in een eenpersoons huishouden; bij de allochtone 65-plussers is dat 22. In 27 van de allochtone huishoudens zijn kinderen aanwezig. Er is niet expliciet gevraagd of de ouders bij de kinderen inwonen of dat de kinderen bij de ouders zijn blijven wonen. Het inwonen van of bij kinderen komt bij de allochtone ouderen in de respondentengroep veel vaker voor dan bij autochtone ouderen. Dit heeft deels te maken met het leeftijdsverschil tussen allochtone mannen en allochtone vrouwen: allochtone mannen zijn veelal met jongere vrouwen getrouwd, dan autochtone mannen. Uit het reguliere ouderenonderzoek van 2010 blijkt dat de het inwonen van autochtone ouderen van of bij kinderen in Twente ongeveer in 3 van de huishoudens voorkomt. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt toe met de leeftijd. Dit is bij allochtone ouderen niet anders, dan bij autochtone ouderen. 3.7 Opleiding Opleiding, beroepsniveau en inkomen geven tezamen een indicatie voor de sociaal economische positie van ouderen. Verschillen in opleidingsniveau hangen samen met verschillen in gezondheid, zowel wat betreft levensverwachting als gezonde levensjaren. De meeste Turkse ouderen zijn van oorsprong afkomstig uit plattelands gebieden. In tabel 3.7 wordt het opleidingsniveau van de respondenten weergegeven. 16

17 Geen opleiding Lager onderwijs Lager beroepsonderwijs Middelbaar onderwijs Hoger beroepsonderwijs en universitair Tabel 3.7 Opleidingsniveau Evenals in het reguliere ouderenonderzoek is In het allochtone ouderenonderzoek gevraagd naar de hoogst behaalde opleiding. In de vraagstelling is niet de Nederlandse situatie vertaald, maar de vergelijkbare Turkse. De Nederlandse termen waren niet letterlijk te vertalen, maar wel was een vergelijkbare benaming naar niveau in het Turks te maken. Een zeer hoog percentage allochtone ouderen (3) heeft geen opleiding of alleen lager onderwijs. Naar schatting is ongeveer 45 van de respondentengroep analfabeet. Zij zijn allen geholpen met invullen van de vragenlijst. Dit is gedaan met hulp van een Turkse gezondheidsvoorlichter en vrijwilligers. Het SCP onderzoek bevestigt de gegevens over het lage tot zeer lage opleidingsniveau van allochtone ouderen. Turkse ouderen hebben vrijwel nooit een opleiding in Nederland gevolgd, waardoor zij hun positie op de arbeidsmarkt ook niet konden verbeteren (Schellingerhout, 2004). Evenals bij autochtone ouderen hebben vrouwen gemiddeld een lager opleidingsniveau dan de mannen. 3. Inkomen Naast opleiding bepaalt ook het inkomen de sociaal-economische status. Een lage opleiding gecombineerd met een laag inkomen blijkt samen te gaan met meer risico s op het gebied van gezondheid en welzijn. Dit geldt zowel voor allochtonen, als autochtonen. Het inkomen is sterk afhankelijk van de arbeid die men verricht. Na een toestroom van arbeidsmigranten in de jaren zestig en zeventig volgde in de tachtiger jaren een periode met zeer veel ontslagen, juist in die sectoren waar veel migranten werkzaam waren. Schellingerhout rapporteert dat in 2003 in de leeftijdscategorie jaar slechts 11 van de Turkse mannen werk had; 53 was arbeidsongeschikt. Er is geen reden om aan te nemen dat deze situatie momenteel erg veel anders is. Veel Turkse mannen zijn al voor langere tijd werkloos, maar vrijwel alle Turkse mannen hebben vroeger wel werk gehad. Van deze mannen is 90 werkzaam geweest in elementaire en lagere beroepen. Dit geldt nog in sterkere mate voor de Turkse vrouwen (Schellingerhout, 2004). Uiteraard is het arbeidsverleden sterk van invloed op de huidige inkomenspositie. Om niet al te veel weerstand op te roepen tegen een inkomensvraag is in het allochtone ouderenonderzoek allereerst gevraagd of men het afgelopen jaar moeite heeft gehad om rond te komen van het inkomen dat men heeft. Nee, geen moeite Geen moeite, maar wel opletten Ja, enige moeite Ja, grote moeite Tabel 3. Moeite met rondkomen Van de allochtone ouderen zegt 43 meer of minder moeite te hebben met rondkomen van het inkomen dat het huishouden tot zijn beschikking heeft. Bij de autochtone ouderen (65-plus) ligt dit percentage zeer veel lager (12), ondanks het feit dat een groot aantal van hen ook met een laag inkomen moet rondkomen (alleen AOW). Allochtone ouderen hebben meer moeite met rondkomen, dan allochtone ouderen. 17

18 Aan allochtone ouderen is vervolgens de vraag gesteld wat het netto inkomen van het huishouden is, waartoe men behoort. Het gaat om het gezamenlijk inkomen van man en vrouw. Men hoefde het bedrag niet specifiek te noemen, maar kon volstaan met het aanduiden van een categorie. Tabel 3.9 geeft de financiële situatie van de respondenten. Minder dan 950,- 950,- tot 1.300, ,- tot 1.700, ,- of meer Wil ik niet zeggen Tabel 3.9. Inkomenssituatie 69 van de allochtone ouderen heeft een laag inkomen, vermoedelijk alleen AOW of minder. Uit het reguliere ouderenonderzoek komt naar voren, dat van de autochtone ouderen 20 een inkomen heeft dat uitsluitend bestaat uit AOW. Het CBS berekende in eerder onderzoek, dat allochtone huishoudens drie keer zo vaak van een laag inkomen rond moeten komen, dan autochtone huishoudens. Cijfers van het reguliere en allochtone ouderenonderzoek in Twente wijzen in dezelfde richting. Allochtonen groepen hebben een aanzienlijk lager inkomen dan autochtone groepen. Dit geldt voor de grote niet-westerse allochtone groepen, waarbij de Marokkaanse huishoudens de slechtste positie innemen. Turkse huishoudens behoren tot de midden groep. Factoren die van invloed zijn op de inkomenspositie: - Allochtone gezinnen moeten vaker rondkomen van één inkomen, dan autochtone gezinnen. De arbeidsparticipatie van Turkse vrouwen is gering. - Allochtonen hebben een minder gunstige arbeidsmarktpositie dan autochtonen. Werkloosheid komt veel voor en de werkenden hebben over het algemeen lagere en minder goed betaalde banen. - Voor 65-plussers komt daar nog bij, dat de opbouw van een aanvullend pensioen gering is door laagbetaalde banen en werkloosheid. Veel allochtone ouderen krijgen bovendien niet de volledige AOW, omdat ze niet lang genoeg in Nederland hebben gewerkt. Een geringe kennis van het stelsel van sociale zekerheid en taalbarrières weerhouden veel allochtone ouderen ervan optimaal gebruik te maken van aanvullende regelingen en voorzieningen (Schellingerhout, 2004). 1

19 Lichamelijke gezondheid Conclusies: Ervaren gezondheid * 19 van de respondenten ervaart de eigen gezondheid als (zeer) goed. 2 beoordeelt de eigen gezondheid als matig tot slecht. * en beoordelen hun gezondheid slechter dan mannen. Er is nauwelijks verschil per leeftijdsgroep. Chronische ziekten en aandoeningen * Bijna alle respondenten hebben een chronische ziekte of aandoening. * en hebben vaker een chronische ziekte of aandoening dan mannen. De meeste ziekten en aandoeningen nemen toe met de leeftijd. * Er is zeer veel sprake van hoge bloeddruk, gewrichtsaandoeningen, botontkalking, gewrichtsslijtage, incontinentie en diabetes. * Hoge bloeddruk en gewrichtsslijtage worden elk door meer dan de helft van de respondenten genoemd. * Ruim de helft van de respondenten wordt sterk belemmerd in het dagelijks functioneren door de ziekte of aandoening die zij hebben. Slaap- en kalmeringsmiddelen * 41 van de respondenten gebruikt (wel eens) slaap- en kalmeringsmiddelen. De frequentie in gebruik varieert. 13 gebruikt vrijwel dagelijks slaap- en kalmeringsmiddelen. Vallen * 30 van de respondenten is in de afgelopen 3 maanden één of meerdere keren gevallen. De meeste valongelukken gebeuren in en om huis. en vallen vaker dan mannen. Beperkingen * Van de allochtone ouderen ondervindt 77 beperkingen in mobiliteit. en hebben op dit vlak aanzienlijk meer beperkingen dan mannen. * Een derde van de respondenten kan slechts met veel moeite of met hulp van anderen huishoudelijk werk verrichten. * Slechts 21 van de allochtone ouderen kan zonder moeite gebruik maken van eigen of openbaar vervoer. Huishoudelijke hulp en PGB * 72 van de respondenten krijgt huishoudelijke hulp. De meeste hulp is afkomstig van de thuiszorg, verder is er hulp van de kinderen en de partner. * 51 van de ouderen heeft voor huishoudelijke hulp een PGB aangevraagd. Aanbevelingen: * Preventie op het vlak van lichamelijke gezondheid vereist inzicht in het lichamelijk functioneren. Aanbevolen wordt om basisinformatie over dit onderwerp over te dragen, bijvoorbeeld in de vorm van een cursus of themabijeenkomst Begrijp je lichaam. * Chronische ziekten en aandoeningen zijn zeer veel voorkomend. Het verdient aanbeveling om in een vroegtijdig stadium risicofactoren op te sporen en een gezonde leefstijl te propageren, bijvoorbeeld door gezondheidsconsulten, een consultatiebureau voor ouderen of consulten bij de praktijkondersteuner in de huisartsenpraktijk. * Veel ouderen gebruiken slaap- en kalmeringsmiddelen. Over het algemeen ligt het medicijngebruik onder ouderen hoog. Vroegsignalering is op zijn plaats, maar ook zoeken naar mogelijkheden en ontwikkelen van een aanbod om medicijngebruik te verminderen. Mogelijk kunnen apotheken hierbij een rol spelen. Voor ouderen die niet kunnen lezen en schrijven zou eigenlijk visueel materiaal ontwikkeld moeten worden over de juiste inname van medicijnen (ontwikkeling van infographics). 19

20 * Bewegingsactiviteiten voor ouderen, zoals Meer Bewegen voor Ouderen (MBvO), maar ook Bewegen in Balans en variaties daarop dienen gestimuleerd te worden, gezien de vele problemen aan het bewegingsapparaat. Wandelen door de wijk is ook een goed alternatief. * Diabetes behoort tot de chronische ziekten die in de komende jaren, zowel absoluut als relatief zullen toenemen. Goede preventieve maatregelen dienen in dit vlak overwogen te worden (gezonde voeding, meer bewegen, afvallen). * Valincidenten leiden vaak tot langdurige problematiek, niet alleen lichamelijk, maar ook in de sociaal-psychische sfeer. Stimuleer de uitvoering van valpreventieactiviteiten door huisbezoeken, themabijeenkomsten of een cursus Bewegen valt goed. 20

21 4 Lichamelijke gezondheid, beperkingen en zelfredzaamheid 4.1 Ervaren gezondheid Ervaren gezondheid, ook wel subjectieve gezondheid of gezondheidsbeleving genoemd, weerspiegelt het oordeel over de eigen gezondheid van de oudere. Wie positief oordeelt over de eigen gezondheid heeft vaak ook een gezonde houding ten aanzien van het eigen welbevinden. Hoewel de lichamelijke gezondheid voor veel mensen zwaarwegend is, spelen sociale omgeving en psychisch functioneren veelal ook een rol in het oordeel over de eigen gezondheid. Het totale oordeel geeft een indicatie over hoe men wat gezondheid betreft in het leven staat. Ervaren gezondheid is een indicator die grote verschillen tussen groepen laat zien. Allochtonen rapporteren vaak een slechter ervaren gezondheid dan autochtonen (Schellingerhout, 2004). In tabel 4.1 wordt weergegeven, hoe allochtone ouderen over hun eigen gezondheid oordelen. Hieruit blijkt dat slechts 21 van de 65-plus ouderen in de respondentengroep hun gezondheid als (zeer) goed tot uitstekend beoordelen. Van de Twentse 65-plus ouderen beoordeelt 71 de gezondheid als (zeer) goed tot uitstekend. De grote verschillen in het oordeel over de eigen gezondheid hangen samen met de samenstelling van de doelgroep. De respondentengroep bestaat voor een groot deel uit ouderen van de dagopvang. Dit is per definitie een groep met meer gezondheidsproblemen en beperkingen. De vraag rijst echter of de verschillen alleen samenhangen met meer problemen op lichamelijk, psychisch en sociaal gebied. Waarschijnlijk spelen culturele opvattingen en gewoonten ook een rol. De manier waarop men over het algemeen tegen gezondheid aan kijkt kan meespelen, evenals de mate van invloed die men daarop denkt te hebben. Ook Schellingerhout vraagt zich af in hoeverre de ervaren gezondheid, evenals andere indicatoren voor gezondheid, cultureel bepaald is. Uitstekend Zeer goed Goed Matig Slecht Tabel 4.1 Ervaren gezondheid In het SCP onderzoek beoordeelt gemiddeld 72 van de Turkse 55-plussers de ervaren gezondheid als matig tot slecht (Schellingerhout, 2004). De resultaten van het Twentse onderzoek onder allochtone ouderen wijzen in dezelfde richting. De respondenten oordelen weliswaar slechter, 2 beoordeelt de eigen gezondheid als matig tot slecht, maar zij behoren dan ook tot een meer kwetsbare groep (dagopvang). 4.2 Chronische ziekten en aandoeningen Onder chronische ziekten wordt verstaan: onomkeerbare aandoeningen, zonder uitzicht op volledig herstel en met een gemiddeld lange ziekteduur. De ervaren gezondheid wordt sterk beïnvloed door het voorkomen van chronische ziekten en aandoeningen. Factoren die het voorkomen van chronische ziekten bepalen zijn geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Over het algemeen komen chronische aandoeningen meer voor bij vrouwen, met uitzondering van beroerte. Ook leeftijd speelt een belangrijke rol: met het ouder worden krijgt men meer chronische aandoeningen. Opleiding speelt bij het voorkomen van verschillende aandoeningen ook mee, waarbij een laag opleidingsniveau een verhoogd risico oplevert. Bij allochtonen is bovendien een opvallende determinant de mate van sociaal-culturele integratie. Een lage mate van sociaal-culturele integratie gaat samen met het vaker voorkomen van chronische ziekten en aandoeningen (Schellingerhout, 2004). Mogelijk hangt weinig integratie samen met een verhoogde kans op stress, waardoor bepaalde aandoeningen eerder optreden Omgekeerd gaat een hoge mate van sociaal-culturele integratie samen met een verhoogde kans op bijvoorbeeld kanker. Dit hangt waarschijnlijk samen met het overnemen van ongezonde Westerse leefpatronen, waaronder eetgewoonten en drankgebruik. De precieze invloed van sociaal-culturele integratie op het voorkomen van chronische ziekten en aandoeningen is nog onduidelijk. 21