Factsheet Langdurig gebroken vliezen

Transcriptie

1 Factsheet Langdurig gebroken vliezen Versie 1.3, 22 maart 2017 Auteur: Lianne Zondag Aanleiding Actuele ontwikkelingen op het gebied van integrale zorg en ontwikkeling van regionale protocollen over uiteenlopende onderwerpen in de verloskundige zorg, kunnen de aanleiding zijn om factsheets op te stellen. Doel van de factsheets is om verloskundigen een overzicht te geven van de belangrijkste feitelijke gegevens uit beschikbare nationale en internationale richtlijnen, gegevens uit de Perined-database en wetenschappelijke literatuur over een onderwerp wat ter sprake kan komen binnen een verloskundig samenwerkingsverband (VSV). Voor deze factsheet is er aanvullend systematisch literatuur onderzoek verricht door de afdeling richtlijnen & wetenschap op de volgende zoekvragen: - Wat zijn de risico s van langdurig gebroken vliezen à terme? - Welk beleid kan het beste worden gevolgd bij langdurig gebroken vliezen à terme? De uitkomsten van het systematisch literatuur onderzoek zijn verwerkt en daarna besproken met de werkgroep *. De zoekstrategie van het literatuur onderzoek is op te vragen bij de KNOV. De KNOV heeft de informatie in deze factsheet met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Er kan geen garantie worden gegeven dat deze informatie volledig is of dat alle recente informatie is verwerkt. De factsheet kan door verloskundigen gebruikt worden als hulpmiddel om de discussie te voeren met ketenpartners over langdurig gebroken vliezen à terme. Inleiding Langdurig gebroken vliezen zonder weeën bij een verder ongecompliceerde à terme zwangerschap is een regelmatig voorkomende situatie. In 2013 werd 3.3% van de zwangeren die haar bevalling startte in de eerste lijn om deze reden verwezen naar de tweede lijn. 1 In de tweede lijn kan de bevalling zo nodig worden ingeleid. Het belangrijkste risico bij langdurig gebroken vliezen is het ontstaan van een infectie bij het kind. Ten aanzien van het beleid bij langdurig gebroken vliezen à terme hebben zorgverleners verschillende vragen, bijvoorbeeld hoe groot het risico op een neonatale infectie is en hoe lang er bij gebroken vliezen kan worden afgewacht. Afgevaardigden van de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) en Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) hebben in de werkgroep VIL 2013 gewerkt aan herziening van dit onderwerp voor in de Verloskundige Indicatie Lijst (VIL). Tot op dit moment is er geen consensus over dit onderwerp. Daarnaast is er een Time Task Matrix (TTM) ontwikkeld en beschikbaar via de KNOV-site. 2 Deze factsheet gaat uitsluitend van vrouwen uit die geen GBS-draagster zijn of waarvan dit niet bekend is en waarbij het caput ingedaald is in de bekkeningang. Wanneer de GBS-status positief is, wordt verwezen naar de richtlijn Preventie van neonatale groep-b-streptokokkenziekte en producten (TTM, cliëntenfolder en counselinghulp antibiotica-profylaxe) ontwikkeld aan de hand van deze richtlijn. 3, 4 Definitie In de internationale literatuur wordt gesproken over prelabour rupture of membranes (PROM), het à terme breken van de vliezen voordat de baring is begonnen. 5 Langdurig gebroken vliezen wordt in de meeste onderzoeken en in de Nederlandse richtlijnen gedefinieerd als langer dan 24 uur gebroken vliezen. 6, 7 * Voor beschrijving van de werkgroep inclusief werkgroep leden zie: werkgroep op pagina 7 1/8

2 Als de vliezen spontaan breken bij een à terme zwangerschap begint bij meer dan 60% van de vrouwen de bevalling binnen 24 uur en bij meer dan 95% binnen 72 uur. 8, 9 In de TermPROM-studie (1996) begon bij 50% van de vrouwen in de afwachtende groep (n=2.524) de bevalling na 17 uur en vond de geboorte plaats na 33 uur. 95% van de vrouwen raakte binnen 96 uur in partu. 10 De TermPROM-studie (1996) is een groot gerandomiseerd onderzoek (n=2.524) geweest naar het optimale beleid van PROM, waar tot op heden veel richtlijnen en beleid op is gebaseerd, bij gebrek aan recenter onderzoek. 10 Zo dateert de NVOG richtlijn Breken van de vliezen uit Prevalentie/incidentie Internationale literatuur spreekt van een prevalentie van gebroken vliezen zonder weeën bij 6-12% van alle zwangerschappen. 9 Na 37 weken is de incidentie van het voortijdig breken van de vliezen circa 8%. 10 Risicofactoren Factoren die geassocieerd worden met PROM zijn overrekking van de uterus door meerlingzwangerschap of polyhydramnion, roken, herhaalde inwendige onderzoeken, coïtus en infectie. 11 Risico s voor moeder en kind Moeder Het risico van PROM voor de moeder is het ontwikkelen van chorioamnionitis (ontsteking van het chorion en amnion) en endometritis. 10, 11 De incidentie van chorioamnionitis bij afwachtend beleid (>24 uur) is 8-9,9% en van endometritis 8,3%. 10, 11 Dit percentage wordt beïnvloed door risicofactoren, zoals preterme partus en inwendig onderzoek. Zo werd een incidentie van 2% voor chorioamnionitis gevonden in een studie waarbij inwendig onderzoek niet eerder dan tijdens de actieve ontsluitingsfase werd verricht. 12 Een intra-uteriene infectie uit zich vaak in verhoogde maternale temperatuur (>37.8 C, rectaal gemeten) 13, 14 gecombineerd met maternale en/of foetale tachycardie. Kind Voor de neonaat is het risico een neonatale infectie. Bij intacte vliezen is het risico op infectie 0.5% en in geval van PROM is dit 1%. 15 Bij langdurig gebroken vliezen voor een periode tussen 24 en 72 uur is het risico op een neonatale infectie 2%. 15 Ook observationele gegevens uit PRN (gekoppeld LVR/LNR bestand ) laten zien dat in de groep kinderen die in de eerste lijn wordt geboren, de prevalentie van een neonatale infectie hoger is bij meer dan 24 uur gebroken vliezen. 16 Een neonatale infectie kan ernstige gevolgen hebben, zoals sterfte, chronische longziekte en cerebrale parese. 11 De behandeling van kinderen met enige verdenking op een infectie bestaat uit het afnemen van oppervlakte kweken (identificatie GBS achteraf), klinische observatie en laagdrempelig behandeling met antibiotica (huidig standpunt NVK). Naast neonatale infectie is er een klein risico (0.09%) op navelstrengcompressie na het breken van de vliezen. 17 Dit ontstaat door uitzakken van de navelstreng bij het breken van de vliezen of compressie van 6, 11 de navelstreng door de geringe hoeveelheid vruchtwater waardoor foetale nood kan ontstaan. Vast stellen gebroken vliezen / aantonen van vruchtwaterverlies Meestal kan de diagnose gebroken vliezen gesteld worden aan de hand van een anamnese van plotseling vaginaal vochtverlies of de aanwezigheid van voortdurend vochtverlies, eventueel aangevuld met de echoscopische waarneming van weinig vruchtwater in utero. 6 Mocht er twijfel zijn of er sprake is van vruchtwaterverlies kan er verder onderzoek worden verricht naar uit de vagina aflopend vocht of van vocht dat bij onderzoek met een steriel speculum uit de fornix is verkregen. 6 Er bestaat geen gouden 2/8

3 standaard voor het testen op vruchtwaterverlies en beschikbare testen hebben matige betrouwbaarheid, waardoor het testen bij een zeer (on)waarschijnlijke diagnose weinig meerwaarde heeft. 6, 18 Beschikbare 6, 18 testen zijn de varentest, ph-test, eiwit-test en de gecombineerde test. 6, 18 Beschikbare testen: - Varentest: een gedroogde druppel vruchtwater op een dekglaasje laat varenvormige structuren zien onder de microscoop. Echter, andere lichaamvloeistoffen, zoals serum, cervixslijm, semen en urine kunnen ook varenvormige kristallen laten zien bij indrogen. - ph-tests: de vloeistof (lakmoes of nitrazine) op het teststokje verandert van kleur bij een bepaalde ph-waarde. Vruchtwater heeft een hogere ph-waarde (7-8) dan afscheiding (3-5). - Eiwit-test: vruchtwater heeft een hogere eiwitconcentratie dan urine en afscheiding, waarop de strip van kleur zal veranderen. In een à terme zwangerschap heeft cervixslijm een vergelijkbare eiwitconcentratie met vruchtwater, waardoor de test vals positief kan zijn. - Gecombineerde test: sommige testen combineren ph, eiwitconcentratie en/of prolactineconcentratie met elkaar om een hogere betrouwbaarheid te krijgen. Speculumonderzoek Speculumonderzoek wordt door sommige verloskundig zorgverleners verricht om de ontsluiting te kunnen beoordelen, een uitgezakte navelstreng te kunnen waarnemen of om vocht in de fornix posterior te kunnen afnemen. Tot op heden is er geen verband aangetoond tussen speculumonderzoek en een verhoogde kans op een intra-uteriene infectie. 6 In de clinical guideline Intrapartum care for healthy women and babies van de National Institute for Health and Care Excellence (NICE) wordt geadviseerd geen speculumonderzoek te doen als het duidelijk is dat de vliezen zijn gebroken, omdat dit geen meerwaarde heeft en mogelijk een verhoogd risico op infecties geeft. 15 Nataal beleid Afwachten of inleiden De literatuur geeft geen eenduidig advies over hoe lang er afgewacht kan worden bij PROM, het effect van profylactisch toedienen van antibiotica en welke monitoring gedaan moet worden. Bij het bepalen van beleid bij PROM is het belangrijk een goede afweging te maken tussen het verminderen van de kans op infectie en de nadelen van inleiden. Daarbij speelt de voorkeur van de cliënt ook een rol. Hieronder zal een samenvatting van de belangrijkste studies worden gegeven welke gebruikt kunnen worden bij afstemming van beleid en bij counseling van de cliënte. Neonatale infecties De studie van Herbst en Kallen (2007) 19 zien dat de kans op een neonatale infectie toeneemt met de duur van de gebroken vliezen. Een recente Cochrane systematische review (n=6814) heeft het verschil in uitkomsten bij afwachtend beleid (>24 uur) vergeleken met direct (binnen 24 uur) inleiden bij PROM à terme. 11 Er werd geen verschil gevonden voor neonatale mortaliteit of morbiditeit (inclusief infectie). 11 Wel werden er meer baby s op de Neonatal Intensive Care Unit (NICU) opgenomen bij afwachtend beleid. Wanneer de neonaat werd opgenomen was afhankelijk van het ziekenhuisbeleid en niet gestandaardiseerd. In meerdere studies kregen vrouwen met een afwachtend beleid significant meer antibiotica. De uitkomst neonatale infecties is hierdoor mogelijk gunstig beïnvloed voor de groep met afwachtend beleid. De meeste data uit de systematic review waren 11 afkomstig van de TermPROM-studie. 10 In deze internationale multicenter studie (n=5041) werden bij PROM à terme vier verschillende groepen vergeleken: 1. direct inleiden met oxytocine, 2. direct inleiden met prostagladine-e 2 -gel, 3. inleiden op indicatie of na 4 dagen met oxytocine of 4. inleiden op indicatie of na 4 dagen met prostagladine-e 2 -gel. Bij de groep vrouwen die direct werd ingeleid met oxytocine werd een lager aantal kinderen behandeld met 3/8

4 antibiotica en kinderen waren korter opgenomen op de NICU. Er werd geen verschil gezien in het percentage vastgestelde neonatale infecties. Andere manieren van inleiden die veel toegepast worden zijn met behulp van een ballon of met misoprostol. Helaas zijn er momenteel geen RCT s beschikbaar waarbij deze methodes van inleiden worden vergeleken als er sprake is van PROM. Risicofactoren voor het ontwikkelen van een neonatale infectie zijn GBS-dragerschap bij de moeder, chorioamnionitis, 7-8 inwendige onderzoeken, >24 uur gebroken vliezen voor start van de actieve 13, 20, 21 ontsluitingsfase. Het risico op een neonatale infectie is klein, maar de gevolgen kunnen zeer ernstig zijn. De NICE heeft in 2014 een uitgebreide literatuurstudie uitgevoerd naar PROM en mogelijke neonatale infecties. Met name het risico op een early onset GBS-infectie lijkt 2.0 tot 8.7 keer verhoogd als er sprake is van PROM in vergelijking met geen PROM Dit betekent een toegenomen absoluut risico van 0.45%. Daarnaast hebben neonaten waarvan de moeder GBS-draagster is bij langdurig gebroken vliezen vier keer meer risico op het ontwikkelen van koorts post partum (absoluut risico 8%). 22, 25 Het lijkt erop dat 90% van de gevallen van neonatale sepsis zich binnen 12 uur postpartum manifesteert en dat bij het merendeel van deze kinderen voor geboorte al risicofactoren bekend waren voor neonatale sepsis, waaronder GBSdragerschap van de moeder. 26, 27 Er is geen bewijs dat testen van bloed of afname van kweken meerwaarde heeft in het ontdekken van een neonatale sepsis. 28 Maternale infecties Verschillende studies concludeerden dat direct inleiden de kans verkleint om chorioamnionitis en endometritis te ontwikkelen. 11, 29 Er werd geen verschil gevonden op het risico op koorts postpartum. 11 In veel van studies in deze review werden inwendige onderzoeken gedaan voordat er sprake was van adequate weeënactiviteit (onafhankelijk van spontane start of inleiding). Risicofactoren om een chorioamnionitis te ontwikkelen bij PROM à terme zijn een hoger aantal inwendige onderzoeken, meconiumhoudend vruchtwater, nullipariteit, een langere duur van de actieve ontsluitingsfase, langere 13, 14 tijd tussen gebroken vliezen en start van de actieve ontsluitingsfase en GBS-kolonisatie bij de moeder. De grootste risicofactor voor het ontwikkelen van koorts postpartum lijkt een chorioamnionitis te zijn. 14 Andere risicofactoren zijn een langere duur van actieve ontsluiting, sectio caesarea of vaginale 13, 14 kunstverlossing, GBS-kolonisatie van de moeder. Inwendige onderzoeken Ladfors et al. (1996) liet in een gerandomiseerde studie (n=1385) zien dat er geen verschil in kans op infectie (maternaal en neonataal) is als afwachtend beleid wordt vergeleken met direct inleiden, zolang er pas gestart wordt met inwendige onderzoeken in de actieve ontsluitingsfase. Andere artikelen laten zien dat het risico op neonatale en maternale infecties toe neemt met het aantal inwendige onderzoeken na 13, 14 het breken van de vliezen. Modus partus De Cochrane review uit liet bij vergelijking van afwachtend beleid met direct inleiden geen verschil zien in het risico op een sectio caesarea of een vaginale kunstverlossing. Enkele andere studies die niet zijn opgenomen in de systematic review lieten een verlaagde kans op een spontane vaginale baring zien bij 12, 13, 29, 30 direct inleiden in vergelijking met afwachtend beleid. Antibiotica-profylaxe Er zijn verschillende studies geweest die hebben onderzocht wat het effect van antibioticaprofylaxe bij vrouwen met PROM bij 36 weken zwangerschap is op de uitkomsten van moeder en kind. Uit de systematische review over deze studies (n=2639) kwam dat routinematig gebruik van antibiotica bij PROM 4/8

5 36 weken zwangerschap geen meerwaarde heeft voor moeder en kind. 31 Er was geen informatie over de korte- en lange termijneffecten beschikbaar. Routinematig gebruik van antibiotica wordt afgeraden aangezien antibioticaprofylaxe mogelijk ongemeten nadelige effecten geeft, zoals het ontwikkelen van antibioticaresistentie. Cliëntenperspectief De TermPROM-studie (1996) heeft de tevredenheid van vrouwen over de gekregen behandeling, de ervaren controle tijdens de bevalling en hoe zij deelname aan de TermPROM-trial hadden ervaren geëvalueerd. 10, 32 Hieruit kwam dat vrouwen inleiden meer positief ervaren dan afwachten. Er werd geen verschil gezien in mate van controle tijdens de bevalling. Vrouwen die werden ingeleid gaven wel vaker aan dat zij nogmaals zouden participeren in de studie, omdat ze zich hierdoor gerustgesteld voelden. Daarentegen gaven vrouwen in de studie van Ottervanger et al. (1996) aan dat zij een afwachtend beleid minder belastend vonden. In de systematische review van Dare et al (2006) 11 is het advies om het beleid af te stemmen met de voorkeur van de vrouw. Dit sluit aan bij de aanbevelingen van de NICE (2014) om objectief te counselen en in gezamenlijk overleg beleid te maken. 6, 11, 15 Door gebrek aan evidence en consensus over het beste beleid is counseling bij PROM belangrijk, zodat de vrouw een weloverwogen keuze kan maken. Samengevat kan in de counseling bij PROM de vrouw worden verteld dat: 15 - het risico op ernstige neonatale infectie 1% is, vergeleken met 0.5% bij vrouwen met nog intacte vliezen; - 60% van de vrouwen binnen 24 uur spontaan in partu komt na het breken van de vliezen en 95% van de vrouwen binnen 72 uur; - inleiden van de bevalling 24 uur na het breken van de vliezen is te overwegen, aangezien daar geen nadelen van zijn beschreven. Het risico op infectie is na 24 uur 2% en lijkt niet verder te 10, 33, 34 stijgen tot 72 uur PROM. Monitoring Bij afwachtend beleid is klinische observatie niet noodzakelijk. 6 Wel is het advies elke 24 uur de foetale conditie te monitoren met behulp van CTG en instructies aan de zwangere vrouw te geven over onthouding van coïtus en lichaamstemperatuur meten (overdag elke 4 uur). 6 Daarnaast wordt de instructie gegeven om gelijk contact op te nemen bij buikklachten, bloedverlies, kleurverandering van het vruchtwater of verminderde kindsbewegingen. 6, 15 Afnemen van een kweek op groep-b-streptokokken uit distale vagina en rectum wordt geadviseerd door de NVOG (2002, 2008), hierbij wordt geen tijdsperiode benoemd. Indien de partus na langdurig gebroken vliezen, in ieder geval na meer dan 24 uur gebroken vliezen, plaatsvindt, dient de neonaat te worden geobserveerd op tekenen van infectie. Dit kan zich uiten in kreunen, ademhalingsproblematiek, slecht drinken en wisselende temperatuur. 4 Bij een onverwachtse thuispartus kan in overleg met de ouders en kraamverzorgende worden afgewogen of observatie thuis verantwoord is. Indien nodig kan overleg met de kinderarts plaatsvinden. Overwegingen van belang voor samenwerking tussen eerste en tweede lijn 18 uur gebroken vliezen De NVOG en de NVK hebben in 2008 de richtlijn preventie GBS-ziekte opgesteld. 4 Hierin wordt als risicofactor langer dan 18 uur gebroken vliezen genoemd. Voor deze risicofactor wordt verwezen naar een case-control studie van Oddie et al. (2002). Er werden 37 casus van neonatale GBS-ziekte vergeleken met 147 controlecasus. In beide groepen zaten zowel preterme als à terme zwangerschappen. Langer dan 5/8

6 18 uur gebroken vliezen is in de univariate analyse een risicofactor op het krijgen van GBS-ziekte, maar in een multivariate regressieanalyse bleek dit niet meer significant te zijn (OR 4.8, 95%CI ). Wat wel een significante risicofactor bleef was prematuriteit (OR 12.1, 95%CI ) en koorts durante partu (OR 10.0, 95%CI ). Voor low-risk zwangeren in de à terme periode lijkt >18 uur gebroken vliezen dus geen belangrijke risicofactor te zijn op basis van deze studie. Baden Uit een niet gerandomiseerd onderzoek onder vrouwen met PROM vanaf 34 weken zwangerschap werd een afwachtend beleid gevoerd van 24 tot maximaal 72 uur. 35 Er werd gekeken naar verschillen in de prevalentie van een infectie bij vrouwen die in bad waren geweest in vergelijking met vrouwen die niet in bad waren geweest. Bij 1,1% van de vrouwen in de bad-groep werd een chorioamnionitis vastgesteld, tegenover 0,2% in de controlegroep. Dit verschil was niet significant (p=0.06). Mogelijk is er een verhoogd risico op chorioamnionitis bij baden, waardoor baden bij PROM beter afgeraden kan worden. Overdracht naar de tweede lijn - Wanneer er tekenen van infectie zijn bij moeder of foetus vindt er overdracht naar de tweede lijn plaats voor intensieve bewaking van de foetus door middel van cardiotocografie (CTG). 6, 7 Tekenen van infectie zijn tachycard CTG (>160 BPM), maternale koorts (temp >37.8 o C), maternale tachycardie (>100BPM) en stinkend vruchtwater. 6 Wat weten we niet? Om goed beleid te kunnen maken voor de Nederlandse situatie zou het gewenst zijn te weten wat de risico s zijn voor laag risico vrouwen (eerste lijns populatie) met alleen PROM als risicofactor voor infecties. Tot nu toe is er alleen een kleine observationele studie (n=172) in Saudi-Arabië gedaan die in een laag risico populatie inleiden en afwachten tot 24 uur heeft vergeleken. 36 Conclusie Langdurig gebroken vliezen zonder weeën of PROM à terme is een regelmatig voorkomende situatie in de Nederlandse verloskundige praktijk. In 60% van de gevallen start de baring spontaan binnen 24 uur. Indien de baring na 24 uur nog niet is gestart, wordt de kans op chorioamnionitis en endometritis hoger. Dit risico is onderhevig aan risicofactoren zoals inwendige onderzoeken. Er is geen verschil in risico op neonatale infecties, foetale of perinatale sterfte of lage Apgar Score (<7 na 5 min) aangetoond bij vergelijking van afwachtend beleid (>24 uur) met direct (binnen 24 uur) inleiden. Routinematig gebruik van antibiotica bij PROM wordt niet aangeraden. Ten aanzien van het meest passend beleid bij PROM (afwachten versus inleiden) en het cliëntenperspectief is de (inter)nationale literatuur niet eenduidig. Bespreekpunten voor interdisciplinair overleg 6/8 - Maak regionale afspraken over de tijd dat de zwangere (zonder overige risicofactoren of tekenen van infectie) met langdurig gebroken vliezen verantwoord kan afwachten en bevallen in de eerste lijn - Maak regionale afspraken over de minimale monitoring in geval van langdurig gebroken vliezen - Maak regionale afspraken over de counseling ten aanzien van langdurig gebroken vliezen die zowel in de eerste als tweede lijn wordt gegeven - Maak regionale afspraken over integrale zorg: begeleiding partus door eigen verloskundige bij langdurig gebroken vliezen? Zo ja, met welke aanvullende afspraken? (bijv. foetale bewaking, afname kweek, controle infectieparameters) - Maak afspraken in het VSV (inclusief kinderartsen) over observatie postpartum bij een kind met goede start, waarbij er sprake is van langdurig gebroken vliezen (> 24 uur) zonder tekenen van infectie. Denk hier bij ook aan de situatie van een (onverwachte) 1 e lijns geboorte thuis.

7 Werkgroep De werkgroep die betrokken is bij de ontwikkeling van ondersteunende producten bestaat uit verloskundigen met een wetenschappelijke opleiding en interesse in richtlijnontwikkeling. In de werkgroep zijn verloskundigen vertegenwoordigd die werkzaam zijn in de eerste en tweede lijn en bij de opleiding. De werkgroep voor deze factsheet bestaat uit: Pien Offerhaus, PhD, onderzoeker/docent lectoraat Midwifery Science, Academie Verloskunde Maastricht Marianne Prins, MSc, docent Academie Verloskunde Amsterdam Groningen Liselotte Kweekel, MSc, eerstelijns verloskundige Sommelsdijk Anke Selles, MSc, eerstelijns verloskundige Den Haag Daphne Leeffers, MSc, klinische verloskundige Onze Lieve Vrouwen Gasthuis-west Amsterdam Greta Rijninks, MSc, senior beleidsmedewerker KNOV Literatuur 1. Perinatale Registratie Nederland. PRN jaarboek Utrecht: Stichting Perinatale Registratie Nederland, Langdurig gebroken vliezen a terme. Utrecht: KNOV, (Geraadpleegd op 17 juni 2016). 3. Groep B streptokokken (GBS). Utrecht: KNOV, (Geraadpleegd op 17 juni 2016). 4. NVOG. NVOG-richtlijn Preventie van neonatale groep-b-streptokokkenziekte (GBS-ziekte). Utrecht: NVOG, Duff P. Premature rupture of the membranes in term patients: induction of labor versus expectant management. Clin Obstet Gynecol 1998;41(4): NVOG. NVOG-richtlijn Breken van de vliezen voor het begin van de baring. Utrecht: NVOG, Verloskundig vademecum. Diemen: College voor Zorgverzekerden, Grant JM. Prelabour rupture of the membranes at term. In: L. C, Enkin M, Keirse MJ, editors. Effective care in pregnancy and childbirth. Oxford: Oxford University Press, p Gunn GC, Mishell DR, Jr., Morton DG. Premature rupture of the fetal membranes. A review. Am J Obstet Gynecol 1970;106(3): Hannah ME, Ohlsson A, Farine D, Hewson SA, Hodnett ED, Myhr TL, et al. Induction of labor compared with expectant management for prelabor rupture of the membranes at term. TERMPROM Study Group. N Engl J Med 1996;334(16): Dare MR, Middleton P, Crowther CA, Flenady VJ, Varatharaju B. Planned early birth versus expectant management (waiting) for prelabour rupture of membranes at term (37 weeks or more). Cochrane Database Syst Rev 2006(1):Cd Ladfors L, Mattsson LA, Eriksson M, Fall O. A randomised trial of two expectant managements of prelabour rupture of the membranes at 34 to 42 weeks. Br J Obstet Gynaecol 1996;103(8): Ezra Y, Michaelson-Cohen R, Abramov Y, Rojansky N. Prelabor rupture of the membranes at term: when to induce labor? Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2004;115(1): Seaward PG, Hannah ME, Myhr TL, Farine D, Ohlsson A, Wang EE, et al. International Multicentre Term Prelabor Rupture of Membranes Study: evaluation of predictors of clinical chorioamnionitis and postpartum fever in patients with prelabor rupture of membranes at term. Am J Obstet Gynecol 1997;177(5): NICE clinical guideline Intrapartum care for healthy women and babies. Londen: NICE, PRN analyse LVR/LNR database, opgemaakt in Utrecht: Perinatale Registratie Nederland, Smit M, Zwanenburg F, van der Wolk S, Middeldorp J, Havenith B, van Roosmalen J. Navelstrengprolaps in de eerstelijns verloskundige praktijk in Nederland; casuïstiek uit de praktijk. Tijdschr v Verloskd 2014; (4): Ng BK, Lim PS, Shafiee MN, Ghani NA, Ismail NA, Omar MH, et al. Comparison between AmniSure placental alpha microglobulin-1 rapid immunoassay and standard diagnostic methods for detection of rupture of membranes. Biomed Res Int 2013;2013: /8

8 19. Herbst A, Kallen K. Time between membrane rupture and delivery and septicemia in term neonates. Obstet Gynecol 2007;110(3): Hannah ME, Ohlsson A, Wang EE, Matlow A, Foster GA, Willan AR, et al. Maternal colonization with group B Streptococcus and prelabor rupture of membranes at term: the role of induction of labor. TermPROM Study Group. Am J Obstet Gynecol 1997;177(4): Seaward PG, Hannah ME, Myhr TL, Farine D, Ohlsson A, Wang EE, et al. International multicenter term PROM study: evaluation of predictors of neonatal infection in infants born to patients with premature rupture of membranes at term. Premature Rupture of the Membranes. Am J Obstet Gynecol 1998;179(3 Pt 1): Andersen J, Christensen R, Hertel J. Clinical features and epidemiology of septicaemia and meningitis in neonates due to Streptococcus agalactiae in Copenhagen County, Denmark: a 10 year survey from 1992 to Acta Paediatr 2004;93(10): Heath PT, Balfour G, Weisner AM, Efstratiou A, Lamagni TL, Tighe H, et al. Group B streptococcal disease in UK and Irish infants younger than 90 days. The Lancet 2004;363(9405): Oddie S, Embleton ND. Risk factors for early onset neonatal group B streptococcal sepsis: case-control study. BMJ 2002;325(7359): Schuchat A, Deaver-Robinson K, Plikaytis BD, Zangwill KM, Mohle-Boetani J, Wenger JD. Multistate case-control study of maternal risk factors for neonatal group B streptococcal disease. The Active Surveillance Study Group. Pediatr Infect Dis J 1994;13(7): Escobar GJ, Li DK, Armstrong MA, Gardner MN, Folck BF, Verdi JE, et al. Neonatal sepsis workups in infants >/=2000 grams at birth: A population-based study. Pediatrics 2000;106(2 Pt 1): Lin FY, Brenner RA, Johnson YR, Azimi PH, Philips JB, 3rd, Regan JA, et al. The effectiveness of riskbased intrapartum chemoprophylaxis for the prevention of early-onset neonatal group B streptococcal disease. Am J Obstet Gynecol 2001;184(6): Marlowe SE, Greenwald J, Anwar M, Hiatt M, Hegyi T. Prolonged rupture of membranes in the term newborn. Am J Perinatol 1997;14(8): Mozurkewich EL, Wolf FM. Premature rupture of membranes at term: a meta-analysis of three management schemes. Obstet Gynecol 1997;89(6): Grant JM, Serle E, Mahmood T, Sarmandal P, Conway DI. Management of prelabour rupture of the membranes in term primigravidae: report of a randomized prospective trial. Br J Obstet Gynaecol 1992;99(7): Wojcieszek AM, Stock OM, Flenady V. Antibiotics for prelabour rupture of membranes at or near term. Cochrane Database Syst Rev 2014(10):Cd Hodnett ED, Hannah ME, Weston JA, Ohlsson A, Myhr TL, Wang EE, et al. Women's evaluations of induction of labor versus expectant management for prelabor rupture of the membranes at term. TermPROM Study Group. Birth 1997;24(4): Ladfors L, Tessin I, Mattsson LA, Eriksson M, Seeberg S, Fall O. Risk factors for neonatal sepsis in offspring of women with prelabor rupture of the membranes at weeks. J Perinat Med 1998;26(2): Pintucci A, Meregalli V, Colombo P, Fiorilli A. Premature rupture of membranes at term in low risk women: how long should we wait in the "latent phase"? J Perinat Med 2014;42(2): Eriksson M, Ladfors L, Mattsson LA, Fall O. Warm tub bath during labor. A study of 1385 women with prelabor rupture of the membranes after 34 weeks of gestation. Acta Obstet Gynecol Scand 1996;75(7): Zamzami TY. Prelabor rupture of membranes at term in low-risk women: induce or wait? Arch Gynecol Obstet 2006;273(5): /8