Antwoordkernen bij Eureka 2hv 3de herziene druk, Amersfoort

Transcriptie

1 Antwoordkernen bij Eureka 2hv 3de herziene druk, Amersfoort Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord moet staan. De bedoeling is, dat je eerst zelf de antwoorden vindt/bedenkt. Daarna maak je er zelf goede eigen zinnen van. Pas achteraf controleer je, of je antwoord goed is. Vaak is het geen kwestie van goed of fout, maar van volledig of niet volledig. Wat zijn de regels voor het maken en nakijken van opdrachten: Indelen 1. Voor in het schrift komen de aantekeningen te staan en ook de uitwerkingen 2. Achterin het schrift komen de opdrachten te staan Opdrachten: 3. Alle opdrachten moeten gemaakt worden. De antwoorden moeten in HELE zinnen uitgeschreven worden. 4. Je slaat steeds een regel over tussen de opdrachten. 5. Alle antwoorden moeten nagekeken worden: a. Is een antwoord goed, dan zet je met RODE pen een voor de kantlijn. b. Is een antwoord fout en je snapt waarom je antwoord fout is verbeter je met RODE pen. c. Is een antwoord fout en je snapt niet waarom je antwoord fout is dan zet je met RODE pen een? voor de kantlijn. Dat moet je dus vragen in de les. Soms komt er bij de antwoordkernen xxx: dat betekent: zo'n antwoord moet je helemaal zelf bedenken. Vaak gaat het dan om een eigen mening, of een eigen voorbeeld: zoiets kunnen we natuurlijk niet voor je bedenken. betekent: de opdracht is geen vraag. Je moet alleen de opdracht lezen. De vraag komt dan daarna: zie bij opdracht 9 ; de vraag staat bij 9.1. betekent, dat wat op de stippellijn moet, overgenomen moet worden uit het boek. 1

2 ANTWOORDEN BIJ INSTAP 1 1 Tijdbalk en indelen in tijdvakken met tijdiconen/logo s 2 Belangrijke verandering 3 PERIODE TIJD BRONNEN Prehistorie Voor 3000 v. Chr. ongeschreven Oudheid Klassieke Oudheid Vroege Middeleeuwen Late Middeleeuwen 3000 v. Chr. 500 n. Chr. 500 v. Chr. 200 n. Chr Ongeschreven en geschreven idem Idem idem 4 Periode Tijd Logo tijdvak Bronnen Prehistorie Voor 3000 v. Chr. Tijdvak 1, Tijdvak van jagers en boeren Bron 1 Oudheid Klassieke Oudheid Vroege Middeleeuwen Late Middeleeuwen 3000v n 500v- 200 n Tijdvak 2, Tijdperk van Grieken en Romeinen Tijdvak 3, Tijdvak van ridders en monniken Tijdvak 4, Tijdvak van steden en staten Nieuwe Tijd Tijdvak 5, Tijdvak van ontdekkers en hervormers bron 3 bron 4 bron 6 bron 2 bron Zie boven 4.2 Zie boven 4.3 Zie boven 5 Zie boven 5.1 Bron 1 hoort bij de Tijd van jagers en boeren, omdat jagen, nomaden, Bron 2 hoort bij de Tijd van steden en staten, omdat handel, steden Bron 3 hoort bij de Tijd van Grieken en Romeinen, omdat Egypte valt in Oudheid Bron 4 hoort bij de Tijd van Grieken en Romeinen, omdat akropolis oude Grieken 2

3 Bron 5 hoort bij de Tijd van ontdekkers en hervormers, omdat slavenhandel na ontdekkingsreizen Bron 6 hoort bij de Tijd van ridders en monniken, omdat hofstelsel, agrarische maatschappij, adel Schema in schrift overnemen ANTWOORDEN BIJ INSTAP Beschrijvend = feiten Verklarend = verklaring, gevolgen, vergelijkingen Er zijn drie soorten ongeschreven bronnen 1 voorwerpen/ gebouwen 2 beeld en geluid 3 levende personen Er zijn drie soorten geschreven bronnen 1 documenten 2 boeken, kranten, tijdschriften 3 persoonlijke brieven, dagboeken, propaganda Bepaal of de bronnen geschreven of ongeschreven zijn. Doe dit zo: Bron 1 is geschreven, omdat tekst Bron 2 is ongeschreven, omdat afbeelding Bron 3 is geschreven, omdat geschiedenisboek Bron 4 is ongeschreven, omdat gebouw Bron 5 is ongeschreven, omdat afbeelding Bron 6 is geschreven, omdat boek 9.2 Bepaal nu welke bronnen primair of secundair zijn. Doe het zo: Bron 1 is secundair, omdat historisch jeugdboek geen getuige was / achteraf Bron 2 is primair, omdat tekenaar getuige was / het zelf meemaakte Bron 3 is secundair, omdat Herodotus de informatie over piramiden van anderen kreeg / geen getuige was Bron 4 is primair, omdat foto van hoe het vroeger was Bron 5 is primair/secundair, omdat of de tekenaar erbij was, of de gegevens van iemand anders had Bron 6 is secundair, omdat historisch jeugdboek van nu is 10 Zie onder (streep is fout) In de prehistorie zijn de primaire bronnen ongeschreven. 3

4 In de historie zijn de primaire bronnen ongeschreven. In de historie zijn de primaire bronnen ongeschreven en/of geschreven. Secundaire bronnen zijn uit de tijd zelf en van een ooggetuige. Secundaire bronnen zijn bronnen die informatie geven over het verleden via een tussenpersoon. Primaire bronnen zijn uit de tijd zelf en van een ooggetuige. 11 Zie onder In de Griekse stadsstaat Athene bestond een gelaagde samenleving. In het oude Athene bestond grote ongelijkheid, omdat alleen de Atheense mannen burgerrechten hadden. Rome is gebouwd op zeven heuvels. De stad Rome werd gesticht op zeven heuvels, omdat heuvels een goede bescherming bieden. 12 Een verklaring van een gebeurtenis bestaat uit drie hoofdonderdelen: 1. oorzaak 2 reden 3 aanleiding 12.1 Aanleiding 12.2 De gevolgen Geheugensteuntje: O R A 4

5 ZICHT OP TIJD 1. Xxx 2. De wetenschap nodig om de ontdekkingsreizen te maken. 3. Xxx 3.1 snelle verspreiding en grote schaal. 4. Nieuwe tijd Ontwikkeling van de wetenschap Hervorming of reformatie Europese overzeese expansie Opstand Tijd van ontdekkers en hervormers. Tijd waarin de basis wordt gelegd voor de westerse voorsprong op de rest van de wereld. In de middeleeuwen had het christendom grote invloed op kunsten en wetenschap, maar dat ging veranderen. De opkomst van andere christelijke godsdiensten. Splitsing tussen de roomskatholieken en de protestanten Dankzij de ontwikkeling van de wetenschap en techniek konden Europese ontdekkingsreizigers de wereld verkennen Verzet van de Nederlanden tegen de grote macht van de koning 4.1 De mens komt meer centraal te staan 5

6 Thema Nieuwe Tijd 1. VERANDERENDE DENKBEELDEN 1.1 INLEIDING 1 Onder Renaissance verstaan we de periode ( ) waarin men zich opnieuw (weder) geboren voelde. Terugkeer Klassieke oudheid. Mens centraal i.p.v. God. 4.1 In de Renaissance mens meer centraal, terwijl in de Middeleeuwen God centraal 5 De universele mens. 4.1 Zoveel mogelijk kennis en vaardigheden op zoveel mogelijk terreinen van wetenschap, kunst en literatuur. 3. Xxx 3.1 Klassieke oudheid 500 v.chr.-200 n,chr = tijdvak van Grieken en Romeinen Middeleeuwen = Tijdvak van ridders en Monniken/ Tijdvak van steden en staten Nieuwe tijd = tijdvak van steden en staten / tijdvak van ontdekkers en hervormers Vroegmoderne tijd = Tijdvak van ontdekkers en hervormers/tijdvak van vorsten en regenten/ttijdvak van pruiken en revoluties. 4. Tussenliggende eeuwen. 4.1 In de Middeleeuwen was de mens druk bezig met de godsdienst. De Middeleeuwse mens maakte zich tijdens zijn leven zorgen over het leven na de dood. Het was zaak om zo goed mogelijk te leven om een stoel in de hemel te verdienen. Er gebeurde op het gebied van geloof en godsdienst heel erg veel in die tijd. Je kunt dan toch niet spreken van tussenliggende eeuwen, waarin de mens duizend jaar heeft geslapen. Bovendien voltrokken zich economische veranderingen, zoals het ontstaan van handel! 1.2 WETENSCHAP EN TECHNIEK 5. Om goed te kunnen schilderen en te kunnen beeldhouwen wilde Da Vinci zoveel mogelijk kennis hebben van het menselijk lichaam. 5.1 Verklarende vraag, omdat het vraagwoord waarom en vraagt samenhang. 6. Onder het heliocentrisch wereldbeeld van Copernicus verstaan we: dat de zon een vaste ster is en het middelpunt is van ons zonnestelsel. dat de planeten en hun manen in verschillende banen rond de zon draaien. De rechter, want die is het zwaarst. 6.1 Volgens Riccioli was niet de zon, maar de aarde het middelpunt van ons zonnestelsel. 6

7 7 A 7.1 Middeleeuwen. 7.2 De kerk wilde centrale plaats. Wetenschap mag niet anders denken dan de kerk. 7.3 De tekenaar wil duidelijk maken met deze cartoon dat de kerk (de geestelijkheid) niet open stond voor nieuwe ideeën. 7.4 De geestelijke draagt oogkleppen. 7.5 Veroordeling tot de brandstapel of buiten de christelijke gemeenschap geplaatst 8. Er wordt naar een totale beoordeling van de bron gevraagd. Stap 1: Deze bron is een ongeschreven bron, want het titelblad is een tekening en geen tekst Stap 2: De standplaatsgebondenheid van deze bron is hoog, want de mening van Riccioli wordt erop afgebeeld. De bron is dus subjectief. Stap 3: Deze bron is een primaire bron, want Riccioli was een tijdgenoot van Galileï en kreeg opdracht om het standpunt van de katholieke kerk te verdedigen tegen de nieuwe ideeën van Copernicus en Galileï. Riccioli was zelf betrokken in de discussie of de aarde nu om de zon of de zon om de aarde draaide. 9 De Rooms-katholieke kerk trachtte Copernicus te beletten zijn nieuwe wetenschappelijke inzichten aan andere mensen duidelijk te maken door onderzoek te doen of hij nog wel een gerespecteerd lid was van de christelijke samenleving. Viel dat negatief uit dan werd hij beschouwd als ketter. De tweede manier was door Riccioli opdracht te geven het standpunt van de katholieke kerk op wetenschappelijke wijze te verdedigen door het schrijven van een boek. 9.1 Galileï 10 Xxx 10.1 Europa en het Midden-Oosten en de noordkust van Afrika Stap 1, 2, 3 XXX (zelf doen) Stap 4: vragen: Kaart van Ptolemaeus OT-kaart Met welk doel werden de kaarten gemaakt? Weergeven van de werkelijkheid Doel was om duidelijk te maken dat Jeruzalem als heilige stad van de christenen in het centrum ligt van de bekende wereld. 7

8 Welke delen van de wereld waren bekend? Europa en het Midden- Oosten en de noordkust van Afrika Deze kaart laat eigenlijk daar niets van zien! 11 Stap 1, 2 en 3 weer zelf doen. Stap 4: Vragen: Kaart van Ptolemaeus Kaart van Ortelius Met welk doel werden de kaarten gemaakt? Welke delen van de wereld waren bekend? Weergeven van de werkelijkheid Europa en het Midden- Oosten en de noordkust van Afrika Weergeven van de werkelijkheid Alle werelddelen zijn bekend 11.1 Stap 4: De klassieke oudheid in de tweede eeuw v. Christus De Middeleeuwen De Nieuwe Tijd Met welk doel werden de kaarten gemaakt? Weergeven van de werkelijkheid Ter ondersteuning van de godsdienst Weergeven van de werkelijkheid Welke delen van de wereld waren bekend? Europa en het Midden-Oosten en de noordkust van Afrika De Middeleeuwse OT-kaart laat daar eigenlijk niets van zien. Alle werelddelen zijn bekend aan het eind van de nieuwe tijd. 1.3 Kijk op de mens 12 De bronnen van de Romeinen 13 Grammatica, retorica, poëtica, geschiedenis en filosofie. (Betekenis zelf opzoeken!) 13.1 Een historicus houdt zich voornamelijk bezig met het verzamelen en bestuderen van de geschreven bronnen. 14 Zo kon hij zelf niet direct worden aangesproken. 15 Erasmus was een typische Renaissancefiguur. Dat blijkt uit het volgende citaat: dat hij de mens als individu plaatst voor God. Ik heb voor dit citaat gekozen, omdat de wetenschappers en kunstenaars in de Renaissance teruggrepen naar de schrijvers uit de Klassieke Oudheid. Zij stelden de mens centraal en dat ging men in de Renaissance ook weer doen. Daarom plaatst Erasmus de mens als individu voor God en niet als groep. 8

9 1.4 De opkomst van het protestantisme: de Reformatie Maarten Luther ( ) en het lutheranisme 16 Alleen God kan een mens zijn zonden vergeven. De verkoop van aflaten moet stoppen. Het ware geloof krijg je door het lezen van de bijbel. De bijbel moet in de volkstaal vertaald worden. Het lezen van de mis kan een mens helpen tot geloof te komen, maar die moet dan wel in de volkstaal zijn in plaats van in het Latijn Door het lezen van de bijbel Ja, als je tenminste aanneemt dat wat in de bijbel staat feiten zijn. De bijbel 16.3 Dat de mens zich alleen moet richten op God en het Woord van God, de bijbel. Alleen die relatie is echt belangrijk De gewone mensen konden zich die dure aflaten niet veroorloven. Dat zou dan betekenen dat als je arm bent je geen vergeving van zonden kan krijgen op aarde. - Luther verzette zich tegen de paus en de keizer. Veel gewone mensen dachten dat hij hen nu ook ging steunen tegen de machtige heren om zo een beter bestaan te krijgen Door de kant van Luther te kiezen dachten zij zo hun macht in hun gebied te kunnen verhogen 17.2 De Duitse vorsten zouden de kant van Luther hebben gekozen, omdat zij zijn opvattingen over het geloof deelden De standplaatsgebondenheid van deze film is hoog, want de Lutherse kerk is van mening dat Luther gelijk heeft. Luther en zijn ideeën staan centraal in die film. Dus is het een subjectieve bron. 9

10 18 Xxx (zelf opzoeken in bijvoorbeeld een encyclopedie!) sacrament der zieken en het heilig oliesel De Rooms-katholieke kerk voelde zich bedreigd door Luther. Hij viel de verkoop van aflaten aan. Dat was een goede bron van inkomsten. Tevens vond de paus (hoofd van de Rooms-katholieke kerk) dat hier op aarde de kerk het belangrijkste was. De mensen hadden de kerk nodig om in de hemel te komen. Luther maakte met zijn ideeën de kerk minder belangrijk. Dat de kerk zich heel erg belangrijk vond, blijkt wel uit het feit dat kerkroof erger was dan een moord. Kijk maar naar de bedragen! 19 Luther was geen radicale denker, dat blijkt uit dat hij de boerenopstand veroordeelde en hij schreef een fel geschrift. Luther was van mening dat vorsten niet aangevallen of afgezet mochten worden. 20 Door de boekdrukkunst 21 dat Duitse vorsten zelf mochten bepalen welke godsdienst er in hun gebied aangehangen mocht worden. 4.1 De Keizer en Paus 22 Xxx Kruis in een hart :geloof in de gekruisigde 2.Witte roos :vreugde, troost en vrede 3.Hemelsblauw veld :komende hemelse vreugde 4.Gouden ring :zaligheid in de hemel duurt eeuwig 4.1 Zie bij Deze bron is een geschreven bron, want het bestaat uit een geschreven toelichting - De standplaatsgebondenheid van deze bron is hoog, want Luther geeft hier zijn mening als een feit zonder onderzoek te hebben gedaan of het wel juist is. Dus is het een subjectieve bron - Deze bron is een primaire bron, want Luther was zelf ooggetuige van de zegel die de graveur voor hem heeft gemaakt. 23 Stap 1: Reden(en) Stap 2: Maarten Luther voor de Rijksdag Stap 3: onderdeel, reden(en) Stap 4: De reden(en) voor Karel V om me te doen aan de veroordeling van Luther aan zijn: - Karel V streefde naar eenheid, want dan had hij de meeste macht De Rijksdag te Worms 10

11 - (Niet genoemd in de tekst: Karel V was een overtuigd rooms-katholiek) Johannes Calvijn ( ) en het calvinisme Het was terecht dat de paus zich zorgen maakte over de Reformatie. Dat maak ik op uit het feit dat grote delen van Europa protestants geworden waren. (Kijk naar het donkergele en het blauwe gebeid.) 4.1 Niet iedereen zou blij geweest zijn in Geneve met de komst van Calvijn, want in de paragraaf staat dat zowel het openbare leven als het privéleven in dienst moest staan van God. Dus ook als je niet geloofd (Zoals Calvijn dat voor ogen stond), moest je je er toch aan houden. 25 Xxx 26 Lutheranisme, eerste helft 16de eeuw Calvinisme, midden 16de eeuw De Reactie van de Rooms-katholieke kerk 27 De aanhang van het protestantisme groeide snel 4.1 Vraag 27 is een verklarende vraag, omdat de vraag begint met het vraagwoord waarom. 4.1 Twee manieren tegelijk: 1. niet nog meer terrein verliezen aan de reformatie: toegeven 2. proberen verloren gegaan terrein terug te winnen en nieuwe gebieden aan de kerk van Rome toevoegen door: missionarissen (Jezuïeten); inquisitie en een index. 11

12 4.1 Trente 4.1 Concilie 28 Xxx 4.1 Dat het woord Jezuïet een zeer negatieve betekenis heeft. 4.1 Deze omschrijvingen kun je niet tegenkomen in een woordenboek in Spanje, omdat Spanje een overwegend rooms-katholiek land is. 4.1 In Nederland heeft de Reformatie veel aanhang gekregen. De Jezuïeten waren verdedigers van het pauselijke gezag en de verdedigers van de leer van die op het concilie van Trente was geformuleerd. Onder de protestanten waren de Jezuïeten niet erg geliefd. Dat is nog steeds te merken in de Nederlandse taal. 4.1 Omdat de kerk besloot de katholieken kerk deels te hervormen (de aflaathandel en de handel in kerkelijke ambten werden afgeschaft) 12

13 2. Veranderend wereldbeeld (vanaf hier HAVO èn VWO) 2.1 Inleiding 2.2 De laatmiddeleeuwse handel met het Midden-Oosten 1 Handelsgebieden Middellandse-Zeegebied, Producten per handelsgebied erlei luxe artikelen als porselein, glas, zijde, specerijen en tapijten Noordzeegebied l en textiel Oostzeegebied ut, graan, vis en pelzen 2 specerijen 1ste stand: hoge geestelijkheid 2de stand: adel 3 De kruistochten zijn de oorzaak van de 3de stand: ambachtslieden en boeren handelscontacten met het Midden-Oosten ste stand 2de stand 3de stand: rijke kooplieden/ bankiers 4.2 Zie figuur bij Xxx 5.1 De kapitein van dit schip is afkomstig uit Italië en vaart over de Middellandse zee De koopman is afkomstig uit hetmidden-oosten en is op weg naar India/Indië,China 13

14 5.2 De prijs van het product op de markt in Europa is erg hoog geworden dankzij die schakels. 6 onjuist juist onjuist onjuist onjuist juist 7 1. Oostzeegebied: b, e, i 2. Noordzeegebied: h., f 3. Middellandse-Zeegebied: a, d, g,c 8 Onder specerijen verstond men in de Middeleeuwen kruiden voor het eten, geneeskrachtige kruiden, pijstillende middelen, verstoffen, parfums, zalfjes en cosmetica. Onder een wissel verstond men een soort schriftelijke schuldbekentenis. 9 xxx van Constantinopel naar China ( Arabische en Chinese kooplieden) 2 van China naar Constantinopel (Arabische kooplieden) 3 van Constantinopel naar Venetie en Rome (Arabische en Italiaanse kooplieden) 9.2 zie De verklaring van de ontdekkingsreizen eind 15 de en 16 de eeuw De oorzaak en de aanleiding van de ontdekkingsreizen. 10 Xxx 4.1 Xxx 4.1 xxx 10.3 Waardoor konden de ontdekkingsreizen ontstaan? 10.4 Wanneer gaan de ontdekkingsreizen beginnen? De verklaring Oorzaak Reden Aanleiding winst Val van Constantinopel Gebeurtenis Ontdekkingsreizen Gevolgen 14

15 10.6. Wanneer gaat 10.7 Het bleek uiteindelijk de druppel die de emmer deed overlopen Waardoor Redenen om op ontdekkingsreis te gaan 11 De gevaren op zee waren groot; geloof in monsters en angst dat je van de aarde af kon varen 12 elke mensen waren bereid om op reis te gaan? 1. Christenen 2. Europese vorsten 3. edelen 4. avonturiers Redenen waarom 1. kerstenen 2. goud en zilver 3. land 4. roem 12.1 De verklaring Oorzaak Reden Aanleiding winst Kerstenen Val van Goud en zilver Constantinopel Land roem Gebeurtenis Ontdekkingsreizen Gevolgen 12.2 Een christelijke avontuurlijke edelman. Als christen wilde hij het christelijke geloof verspreiden onder de heidenen (zij die niet christen waren). Zelf wilde hij eigen grond bezitten om als een echte edelman te kunnen leven, want zijn oudere broer had de grond, het kasteel en de titel geërfd en hij was ook erg avontuurlijk. Leg je antwoord uit 13. Vragen die beginnen met Waardoor (=oorzaak); Waarom (=reden) en Wanneer gaat (=aanleiding) Handige hulpmiddelen om op ontdekkingsreis te gaan 14. Xxx 15

16 15 3,1 en de romp van het schip en het aantal zeilen 2.4 Portugese ontdekkingsreizen: de zeeweg naar Indië 16 de gebeurtenis De Verklaring Oorzaak Reden Aanleiding 17 Goudkust, Slavenkust en Ivoorkust Gebeurtenis = De ontdekkingsreizen Diaz, Da Gama (en later Columbus) 18. de zuidpunt van Afrika Kaap de Goede Hoop; er was nu hoop op het vinden van Indië Indië bereikt werd het alleenrecht Nootmuskaat en kruidnagel peper voedsel te conserveren zie de talrijke functies 19 Hij vaart niet meer vlak langs de westkust van Afrika, omdat o.a. B. Diaz die al in kaart had gebracht. De oostkust van Afrika kende hij nog niet. Daar blijft hij dan ook vlak langs varen. Kennelijk heeft hij wel een kaart van de Indische oceaan, want die steekt hij wel meteen over naar India middel; - doel; - oorzaak; gevolgen 2.5 Spaanse ontdekkingsreizen: de ontdekking van Amerika 21 De val van Granada 22xxx 22.1 De bewoners zitten op de grond af te wachten vanuit het standpunt van Spanje 22.3 De standplaatsgebondenheid is hoog, de bron is getekend vanuit het standpunt van de Spanjaarden. De bron is dus erg beïnvloed. 23 Hij vaart eerst naar het zuiden om zo op de zelfde hoogte te komen als waar hij dacht dat Indië lag en vaart daarna pas naar het westen. 16

17 de Italiaanse kooplieden de Portugezen 24.3 Zij waren tevreden met hun zeeweg naar Indië Spanje Spanje Als je een voorsprong hebt dan word je lui of tevreden. Je gaat dan niet meer verder met ontdekken of aan het werk om te blijven zoeken naar verbeteringen. Je wordt dan rechts ingehaald door anderen op wie je eerst een voorsprong had. Zo wordt je voorsprong een rem. 2.6 De eerste reis om de wereld 25. De oostkust van Zuid-Amerika, dat kun je zien aan het feit dat hij vlak langs de kust blijft varen. Verder kun je inmiddels weten dat ook de Stille oceaan, na de zuidpunt van Zuid-Amerika, ook onbekend gebied was. Pas als hij de Indische Oceaan bereikt heeft komt hij weer op bekend gebied Een groot gebied als Zuid-Amerika was nu klaar om verder te ontdekken door de Spanjaarden,waardoor Spanje het rijkste en machtigste land van de wereld werd Zij konden nu weer een stapje dichter komen in de buurt van een complete kaart van de wereld. 3 De gevolgen van de ontdekkingsreizen 3.1 De Spaanse en Portugese kolonisatie De Spaanse kolonisatie De machtigste landen waren op dat moment Spanje en Portugal. De inwoners van deze landen en hun vorsten waren katholiek en de paus was het hoofd van de katholieke kerk. Vandaar dat hij gezien werd als een onafhankelijke scheidsrechter, een aardse scheidsrechter, direct onder god Spanje bleef gedurende de gehele koloniale periode afhankelijk van andere landen voor de aanvoer van slaven naar haar koloniën. 17

18 1.3. Vraag 1.2 is een verklarende vraag, want de vraag begint met het vraagwoord waarom. 2. Veroveraar 2.1. Zij brachten hele gebieden onder controle 2.2. Directe gevolgen de Azteken verloren hun zelfstandigheid 2.3. Zie Geschreven bronnen ndbouwers ofdstad = Tenochtitlan ge beschaving uwkeurige kalender amidevormige tempels ote kennis op het gebied van diverse ambachten en sterrenkunde lytheïstische godsdienst nsenoffers en vuurwapens Indirecte gevolgen de Azteken verloren hun godsdienst, hun taal en velen verloren hun leven Ongeschreven bronnen enen bouwwerken amidevormige tempel aagstoel voor de koning (monarchie!) rsiering van veren gelmannen nampas 3 slaven; Amerika (Caraïbische gebied); koloniale waren; Europa 3.1. nijverheidsproducten 3.2. koloniale waren 3.3. Met de opbrengst van goedkope nijverheidsproducten kochten de Europeanen goedkoop slaven in Afrika. Die slaven werden met zeer grote winst verkocht in Amerika. Daar kocht men tegen een lage prijs koloniale waren in om die met grote winst weer in Europa te kunnen verkopen Portugal, Spanje en later ook Nederland en Engeland Kleine negerjongen; een dienblad; blanke man; een blanke jongen; pet; een tafeltje; een schilderij; stoel; sigaar 4.2. Negerjongen = in dienst, want hij draagt een dienblad Dikke, blanke man = de baas, want hij zit en rookt een sigaar Blanke jongen = in dienst, want hij staat met zijn pet in de hand De kamer = rijk, want dat kun je zien aan schilderij en tafeltje Blanke man, tafeltje, schilderij, stoel, sigaar - Negerjongetje; dienblad 18

19 - Blanke jongen; pet 4.4. De kleine negerjongen. Een planter (eigenaar van een plantage) had negerslaven in huis en op de velden voor hem aan het werk Stap 1. Ongeschreven = een plaatje zonder tekst Stap 2. Informatieve bron = de tekenaar laat de situatie zien, zoals de verhouding volgens hem tussen een rijke, blanke planter en zijn ondergeschikte en zijn negerslaaf was. Ook andere bronnen bevestigen deze verhouding tussen blank en zwart en tussen rijk en arm. De afbeelding is dus weinig beïnvloed door de mening van de tekenaar. Stap 3. De standplaatsgebondenheid van deze bron is dus matig, want het laat de verhoudingen tussen blank en zwart duidelijk zien zoals het in die tijd was. Dus is het een informatieve bron. 5. Cartoon Las Casas, indeling van een slavenschip, de kaart met de driehoekshandel en het plaatje van de blanke planter 5.1 XXX zelf doen!!! 5.2 XXX De Portugese kolonisatie 6 elk doel? aanse methode t hele gebied onder Spaans gezag brengen rtugese methode ndel elk middel? antages jnbouw ctorij (de kust) volgen voor de autochtone bevolking? rlies van eigen taal, godsdienst en vrijheid dwongen handel Conclusie: uit het vergelijkingsschema blijkt.? 7 Handelspost en verversingsplaats 8 Lijkt op die van de Portugezen. Je kunt dat opmaken uit het feit dat de Hollanders probeerden de Portugese factorijen in handen te krijgen of je kunt dat zien aan de plaat van Batavia. Als je goed kijkt zie je daar een fort op aan de kust, met gebouwen erbij (pakhuizen, boerderijen) en landerijen. 3.2 Economische en sociale gevolgen 9. Onder inflatie verstaan we het minder waard worden van het geld (geldontwaarding) 19

20 9.1 Bevolkingsgroepen die leden onder de inflatie adel Waardoor leden zij onder de inflatie? st inkomen = pachtgelden eren st inkomen = graanprijs edelijke werklieden en dagloners st inkomen = loon 9.2 De inflatie in Europa is een gevolg van de ontdekkingsreizen, omdat door de ontdekkingsreizen en de kolonisatie daarna (vooral die van de Spanjaarden in Amerika) kwam er veel goud en zilver op de markt. Van dit goud en zilver werden munten geslagen. Waar veel van op de markt komt daalt de waarde. Dat gold dus ook voor het geld = koopman; 2 = ondernemer; 3 = koopman 10.1 inkopen van ruwe katoen, het vervoeren van ruwe katoen< >het verkopen van de geweven stof verven 11 Zie instructie Waarmee houden mensen zich in leven? middelen van bestaan, inkomen en bezit economie Hoe leven mensen met elkaar samen? gelaagde samenleving sociaal Wat vinden mensen belangrijk in het leven?. Welke mensen mogen besluiten nemen en besturen?. waarden, normen en geloof macht en bestuur cultuur politiek 11.2 Xxx 11.3 Xxx 12 Onder kapitalisten verstaan we mensen die andere voor z\ich laten werken tegen betaling zonder dat zij rechten hebben. Onder huisindustrie/ huisnijverheid verstaan we het produceren van producten in huis, vaak in loondienst van een koopman-ondernemer Dat de boeren, die voor een koopman-ondernemer werkten door die koopmanondernemer werden uitgebuit. 20

21 13.2 Kleine, armoedig geklede boer en een goed geklede grote vent met een grote mond 13.3 Deze bron is subjectief, want de tekenaar geeft hier zijn eigen mening weer in een cartoon De standplaatsgebondenheid van deze bron is hoog, want de tekenaar kijkt terug op die tijd met ideeën van nu over de verhouding werkgever/ werknemer. Dus is het een subjectieve bron. 14 XXX 15 opdracht VWO 15.1 Koopman verkoopt de wol; de textielondernemer (drapier) laat de wol bewerken en verkoopt het daarna aan een koopman die uiteindelijk de stof op de markt verkoopt Rijke textielondernemers en vertegenwoordigers van de stedelijke overheid Ja, hij is de eigenaar van het product in elk stadium van de bewerking! en laat anderen, de wevers, spinners enz. voor een laag loon voor zich werken. De winst is voor de drapier. 16 Zie instructie ereenkomsten: Tekst Tekening wee wevers j stukken breder dan 1.80 m waren twee wevers nodig om het getouw te bedienen n man is bezig de kettingdraden in te smeren met vervolgens nog eens extra versterkt lijm en gom (kettingpapper), door de kettingpappers, die de draden insmeerden met pap van lijm en gom n kind zet de draad op een spoel, n ander kind zit achter de haspel, nderen zorgden daarna voor het haspelen en spoelen reemd aangeklede kopers kijken toe, chterin de zaak zijn twee vollers aan het werk. opers uit den vreemde kwamen onder de bekoring van de eindeloze schakeringen van purper paars, violet en karmozijnrood enmaal geverfd kwam het stuk in handen (of liever onder de voeten) van de vollers. De stukken werden in grote kuipen gekookt met volaarde en urine en ze vervolgens met de voeten betrappeld om ze te laten krimpen en vervilten 16.3 Nee, want het was eigenlijk eenvoudig werk dat juist ook door kinderen kon worden gedaan. 21

22 16.4 De textielarbeiders verdienden niet veel. De drapier stak de winst in eigen zak en betaalde zijn arbeiders een laag loon. Met dat lage loon konden deze textielarbeiders geen goed huis betalen. Dat laatste kun je aflezen uit de laatste alinea van de eerste tekst: De textielarbeiders waren volledig onderworpen aan de neringen en konden weinig doen om verbetering te brengen in hun erbarmelijke situatie. Hun lonen waren laag. Wevers de drie of vijf gulden per week konden verdienen, moesten voor een roggebrood zo n tien tot vijftien stuivers betalen. Zij waren veel geld kwijt aan levensmiddelen. Van het verdiende loon moest ook nog eens de huishuur af. 4.1 Politieke gevolgen voor Europa 17 Xxx 17.1 Xxx 18 Zij zijn niet gaan werken! Zij zijn niet mee gegaan met de veranderingen in de tijd. Zij bleven grootgrondbezitter, terwijl het teken van rijkdom inmiddels geld geworden was. Ondanks het feit dat zij niet zoveel geld hadden, bleven zij geld uitgeven om maar te laten zien aan iedereen dat zij nog steeds tot de rijken machtigen van de samenleving behoorden. Kortom: zij bleven vasthouden aan hun macht en lieten dat zien met allerlei luxe artikelen, terwijl zij niet meer beschikten over het teken van rijkdom van die tijd Zij hadden moeten gaan werken voor geld Dit is een beschrijvende vraag, want de vraag begint met het vraagwoord wat ningen: ldbezittende kooplieden: mdat zij geld konden lenen van de kooplieden, waarmee zij de adel buiten spel konden zetten mdat zij in ruil voor het uitgeleende geld gunstige wetten op het gebied van de handel kregen van de koningen en met hun geld de adel buiten spel gezet kon worden. 19 Verschillen Kasteel Loevestein Huize Trip ad of platteland atteland ad sis van inkomen cht ndel nctie van de woning druk maken op eventuele vijandenverdediging druk maken op de klanten en de stadbewoners 20 - Waardoor konden de ontdekkingsreizen beginnen? - Waarom wilden mensen op ontdekkingsreis? - Wanneer gaan de ontdekkingsreizen beginnen 22

23 - verklaring - par 2.3 t/m gevolgen, directe/ indirecte, bedoeld/onbedoeld xxx zelf doen, bespreken 23