Lenzen slijpen in de 17e eeuw Door Rijk-Jan Koppejan
|
|
- Peter Geerts
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Lenzen slijpen in de 17e eeuw Door Rijk-Jan Koppejan Al in de middeleeuwen werden brillenglazen geslepen. Waarom duurde het dan zo lang eer in 1608 de combinatie van twee lenzen een bruikbare telescoop* opleverde? In dat jaar demonstreerde de in Middelburg woonachtige Hans Lipperhey een Seecker instrument omme verre te sien', aan prins Maurits in Den Haag. Het antwoord op deze vraag is niet zo gemakkelijk te geven, maar duidelijk is wel dat zowel het allerbeste glas als de beste slijptechnieken aanwezig moeten zijn om uit de combinatie van twee gewone brillenglazen een bruikbare telescoop te kunnen samenstellen. Uit de correspondentie van Galileo Galileï weten we hoezeer hij zelf worstelde met het probleem om goede lenzen voor zijn telescopen te maken. De pupil van het menselijk oog heeft een opening van ongeveer Al in de middeleeuwen was er volop handel in brillen twee mm ( in daglicht). Kijken we met ons oog direct door een brillenglas, dan kijken we slechts door ongeveer drie mm van de lens. Als we met ons oog draaien, dan kijken we elke keer door een ander klein deel van het brillenglas. In het geval de lens niet perfect sferisch is geslepen, is er niets aan de hand, want ook al is de brandpuntsafstand iets afwijkend, dan corrigeert ons oog dat wel. Om die reden geven relatief slecht geslepen (asferische) lenzen toch nog een goed beeld. De brillen die in de middeleeuwen werden gemaakt en verkocht, voldeden dus best aardig. Ter verduidelijking: sferische lenzen hebben een bolvormig oppervlak dat als deel kan worden gezien van een perfecte bol. Asferische lenzen zijn in feite alle lenzen die hiervan afwijken. In een telescoop worden lenzen echter op een heel andere manier gebruikt dan in brillen. Hier zorgt de opening van het objectief (de voorste lens) als geheel voor het
2 beeld en omdat een tweede lens, het oculair, dit beeld nog eens flink kan vergroten, moet het objectiefglas juist van uitstekende kwaliteit zijn. We hebben dus niet alleen goed glas nodig, (zonder de destijds veel voorkomende gasbellen), ook moeten we het sferisch slijpen van lenzen perfect onder de knie hebben. Instrument om ronde glazen te snijden Slijpmachine Houder, voorzien van glasplaatjes Hoe werden lenzen in de vroege 17 e eeuw eigenlijk geslepen? Welke technieken werden er toegepast? Laten we een kijkje nemen in de werkplaats van een lenzenslijper of brillenmaker uit die tijd. Op zijn werkbank lagen diverse gereedschappen om glas te bewerken. Het glas haalde de ambachtsman uit de glasfabriek uit de buurt. In het geval van de Middelburgse slijpers was dit vrij eenvoudig. Middelburg had immers de oudste en wellicht beste glasblazerij van de Noordelijke Nederlanden binnen haar vesten. Uit het vlakglas sneed hij handmatig rondjes met een doorsnede van ongeveer drie cm. Speciaal hiervoor had hij een stuk handgereedschap gemaakt, zoals in de bovenste illustratie te zien is. Vervolgens plakte hij twee glasplaatjes met bijenwas op elkaar. De ene was bedoeld om te kunnen slijpen, de ander diende louter als versteviging tijdens het bewerkingsproces. In een plaat koper werd met een hamer een mal geklopt die de gewenste sferische bolvorm had. Deze mal werd op de as van een slijpmachine bevestigd. Op vernuftige wijze kon de as snel rond gedraaid worden, waardoor de mal eveneens in een snelle 2
3 rond draaiende beweging kwam. Op een soort houder die veelal van marmer, maar ook wel van ijzer of hout gemaakt was, werden de twee op elkaar geplakte glasplaatjes bevestigd. Deze houder werd met de glasplaatjes naar onder, op de mal gedrukt, zodat het glas, met behulp van slijppoeder, in de gewenste bolvorm op de machine kon worden geslepen. Het slijppoeder werd zand genoemd maar bestond uit veldspaat en kwarts. Veldspaat is een veel voorkomend mineraal. Maar liefst 60% van de aardkorst bestaat er uit. Tenslotte werd de geslepen lens op een snel ronddraaiende houten schijf, voorzien van een stuk leer, gepolijst met tripoliet of tinoxide. Tripoliet bestaat uit de schelpen van kiezelwieren (diatomeeën) en is feitelijk niets anders dan heel fijn kwartspoeder. Deze manier van lenzen slijpen is eigenlijk honderden jaren onveranderd gebleven. De brillenmaker maakte er een bril van door de lenzen in een metalen of lederen vatting te bevestigen. De kwaliteit was goed genoeg, voor een bril, maar de telescopenbouwer stond voor een groot probleem. Verreweg de meeste lenzen waren met deze methode gewoonweg niet goed genoeg om een kijker te kunnen construeren, vanwege het asferische oppervlak. Marskramer met o.a. brillen Om voor telescopen geschikte lenzen te kunnen maken moest dus een andere techniek bedacht worden. Het lijkt er op dat in Middelburg, in 1608, die techniek Polijsttafel van een brillenmaker uit Let op het met leer bespannen werkblad. ontwikkeld was. Hans Lipperhey, de lenzenslijper die in september van dat jaar zijn seecker instrument omme verre te sien had gedemonstreerd aan prins Maurits in Den 3
4 Marius claimde de manen van Jupiter enkele dagen eerder ontdekt te hebben dan Galileï. Dit leidde tot ruzie. Galileï maakte Marius uit voor leugenaar en zijn werk Mundus Jovialis werd als plagiaat beschouwd. Tegenwoordig krijgt Marius toch iets meer krediet. Hij zag de manen mogelijk eerder, maar interpreteerde ze verkeerd. Let op de zeer smalle perspicillum (=verrekijker). Galileo noemde zijn eerste kijkers ook zo. Haag, verstond in elk geval die kunst, want hij was in staat om op 11 december 1608, op verzoek van de Staten-Generaal, een binoculair te presenteren. Dus, een instrument, bestaande uit twee parallelle buizen die een goed beeld gaf en waar je met beide ogen door kon kijken. Deze werd, na beoordeling, goedgekeurd en hij mocht er nog twee maken. Hiervoor werd hij rijkelijk beloond. Van het verkregen geld kon hij zelfs een huis kopen, inderdaad, het was een bijzondere prestatie, want pas in 1823 werden de eerste commercieel succesvolle binoculairs geproduceerd door Friedrich Voigtländer in Wenen. Slechts een handvol instrumentmakers had dit in de tweehonderd jaar daarvoor geprobeerd. Hans Lipperhey verdient dus alleen al wat dat betreft enorm veel krediet. Hij was een echte vakman! Wie in 1608 of 1609 een telescoop wilde hebben voor astronomische doeleinden, moest aankloppen bij een Hollander. In Holland (lees: Middelburg) was het beste Venetiaanse glas voorhanden én de beste slijptechniek. Dit weten we, omdat de Duitse astronoom Simon Marius in 1609 op zoek was naar goede lenzenslijpers in Duitsland om een goede telescoop te kunnen bouwen. Hij kwam uiteindelijk in Holland terecht. Ergens anders werd op dat moment de kunst blijkbaar niet verstaan. Fred Watson, de schrijver van het boek Sterrenkijker schrijft: Zelfs de bedreven lenzenslijpers van Neurenberg de beste van Duitsland konden ze (goede lenzen voor een telescoop) niet leveren. Marius had in november 1609 de planeet Jupiter met sterren gezien en was bijzonder geïnteresseerd in een goede telescoop. Hij publiceerde in 1614 Mundus Jovialis ( De wereld van Jupiter ) waarin hij schrijft over zijn Jupiterwaarnemingen. Hoewel Galileo Galileï als ontdekker van de maantjes van 4
5 Jupiter wordt beschouwd, was hij beslist niet de eerste die de telescoop op de hemel richtte, maar anderen vóór hem (waaronder Marius), publiceerden hun waarnemingen later. Simon Marius wordt niet beschouwd als een medeontdekker van de manen van Jupiter. Marius schrijft dat hij de manen op dezelfde dag als Galileï voor het eerst gezien heeft, maar hij geeft de datum in het Juliaanse systeem. Uiteindelijk zegt hij dat Galileï ze in Italië heeft ontdekt, en hijzelf in Duitsland. Zijn claim wordt niet als geloofwaardig beschouwd. Galileï publiceerde in 1610, slechts 10 dagen na het beëindigen van zijn Jupiterwaarnemingen, razendsnel zijn eerste waarnemingen, zodat hij de geschiedenis is ingegaan als de ontdekker van de Jupitermanen. Wellicht wist Galileï dat anderen ook de hemel afspeurden met de nieuwe uitvinding. Wat Lipperhey nu precies ontdekt had om voor telescopen geschikte lenzen te maken is niet met zekerheid te zeggen. Als we middeleeuwse lenzen aan een kwaliteitstest onderwerpen, dan blijkt dat feitelijk alleen het middelste centrale deel van de lens positief deze test doorstaat. Lipperhey had dus ofwel een slijptechniek ontwikkeld die de gehele lens verbeterde, ofwel ontdekte hij het belang van het diafragma. Door de lens te diafragmeren gebruik je immers alleen het centrale, goede, deel van de lens en krijg je wél een goed beeld. Als we naar de eerste bruikbare telescopen kijken, dan zijn de lenzen allemaal voorzien van een diafragma. Ook de telescopen van Galileo Galileï. Hieronymus Sirturus uit Milaan, die veel reisde om alles te weten te komen over de telescoop, schreef vermoedelijk in 1612 een boek (publicatie pas in 1618) waarin hij Welgestelden dachten ook enige status aan een grote telescoop te kunnen ontlenen. Op deze gravure worden de rijke gasten zelfs per rijtuig aangevoerd om te komen kijken naar de maan. 5
6 zich beklaagde over de slijptechniek van lenzenslijpers. Hoofdstuk drie van zijn boek Telescopium draagt de titel: Over het hedendaagse verval van de Kunst (van het slijpen). Deze titel zegt genoeg en Sirturus komt met een aantal aanbevelingen om betere sferische lenzen te slijpen. Een van die aanbevelingen betreft het beter sferisch krijgen van de mal. De koperen mal werd hol geklopt met een hamer, maar dit veroorzaakte kleine oneffenheden. Door met een vijl deze oneffenheden weg te vijlen, werd de mal gladder. Ook het gebruik van vloeibaar lood om de putjes te vullen werd door hem aanbevolen. Verder gaf hij ook nog tips om de bolvorm beter te kunnen bepalen. De Zeevsche Nachtegael : een van de belangrijkste Zeeuwse dichtbundels uit de 17e eeuw (1623). Hierin schreef Cats onder meer het gedicht Cvpido Brille-Man, waarbij een afbeelding werd geplaatst van een Zeeuwse verrekijker. Deze illustratie is gemaakt door de bekende Middelburgse schilder en graveur Adriaen van de Venne. Het is de oudst bekende Nederlandse afbeelding van een telescoop. Al deze aanbevelingen zorgden ervoor dat de kwaliteit van de lenzen sterk verbeterde. De een na de andere wetenschapper trad naar buiten met schitterende waarnemingen. Halverwege de 17e eeuw waren er al complete maanatlassen. De telescopen werden groter en groter en hoewel de telescopen natuurlijk voor wetenschappelijke doeleinden waren bedoeld, bracht een grote telescoop in je tuin of op je dak enige status met zich mee. Wat dát betreft is er in 400 jaar niks veranderd. *In dit artikel gebruik ik gemakshalve het woord telescoop, hoewel het woord pas drieënhalf jaar na de uitvinding werd bedacht ( telescopium = het verziend instrument). Ten tijde van de uitvinding werd het instrument het instrument omme verre te sien genoemd. Ook een mooie: inventie omme het gesichte verre te doen uuytstrecken. Elders in Europa kreeg de nieuwe uitvinding benamingen van dezelfde strekking. Fernrohr in Duitsland, verrekijker in het Nederlands. Bronnen: Fred Watson Stargazer Rolf Willach, The development of lens grinding and polishing techniques in the first half of the 17th century. (Bulletin van de Scientific Instrument Society. No. 68, 2003 Rolf Willach, Der Lange Weg zur Erfindung des Fernrohres 2007 Borellus, Petrus, De vero telescopii inventore, Hagae, Helden, Albert van, The invention of the telescope, in: Transactions of the American Philosophical Society 67, nr. 4 (1977), Met dank aan Albert van Helden, Huib Zuidervaart en Peter Louwman voor de adviezen 6
Middelburgs glas Door Rijk-Jan Koppejan
Middelburgs glas Door Rijk-Jan Koppejan In 1608 werd in Middelburg de telescoop uitgevonden door Hans Lipperhey. Hij beschikte niet alleen over de juiste slijptechnieken, hij had ook de beschikking over
Nadere informatieDe telescoop een seecker instrument om verre te sien
De telescoop een seecker instrument om verre te sien Robert Wielinga robert@sonnenborgh.nl 11 e eeuw: ontdekking van de leessteen een druppel water werkt als een vergrootglas brillen vanaf 1300 bolle lens:
Nadere informatieCursus Inleiding in de Sterrenkunde
Cursus Inleiding in de Sterrenkunde Sterrenbeelden naamgeving ca. 3000 v Chr. (Kreta) 48 klassieke sterrenbeelden, w.o. Dierenriem nu 88 officieel (door I.A.U.) met blote oog ca. 6000 sterren sternamen:
Nadere informatieVan de voorzitter Door Rijk-Jan Koppejan
Opening telescopenjaar 12 april, lenzen slijpen in de 17 e eeuw, astrofotografie met een digitale camera, Monoceros, verslag van de Aurora Borealis expeditie naar de Noorse Lofoten No: 2008-2 advertenties
Nadere informatieKijken naar het heelal
Kijken naar het heelal GROEP 7-8 75 65 minuten 1 en 45 De leerling: weet dat de uitvinding van de telescoop voor bewijzen heeft gezorgd dat de aarde niet het middelpunt van het heelal is weet dat je met
Nadere informatieTijd van ontdekkers en hervormers: Nieuwe tijden
Tijd van ontdekkers en hervormers: Nieuwe tijden Een dief met vleugels Dit is Leonardo da Vinci Hij leefde in het jaar 1518 Hij was heel slim Hij keek goed hoe vogels vliegen En maakte zelf vleugels Leonardo
Nadere informatieTelescoop. Nr. Omschrijving Aantal Afmetingen
115.028 Telescoop Stuklijst: Klaus Hünig 1996 Nr. Omschrijving Aantal Afmetingen 1 oculairhouder 1 30 x 17,7/13,3 x 2,2 mm 2 kleine buis 1 147 x 22,0/17,7 x 2,15 mm 3 kleine telescoopring 3 20 x 27,4/22,2
Nadere informatieJupiter en zijn Galileïsche manen
Jupiter en zijn Galileïsche manen Jupiter en de Galileïsche manen in Toldijk In de koepel van de Zuidelijke Hemel heeft Henk Olthof het mechaniek van Jupiter met vier van zijn manen opgesteld. Bij rondleidingen
Nadere informatiePlaats een vinger en een duim in de gaten en trek de binnenste doos uit de buitenste doos.
Bouwhandleiding Galileoscope Open om te beginnen de zijkanten van de buitenste doos om bij de binnenste doos te komen. Onder een van de flappen vindt u twee gaten, zoals te zien op de afbeelding hieronder.
Nadere informatieLesmateriaal bovenbouw
Lesmateriaal bovenbouw Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Bouw je eigen telescoop Benieuwd naar het oppervlak van de maan? Of de ringen van Saturnus? Deze dingen staan te ver
Nadere informatieEen refractor bestaat hoofdzakelijk uit twee lenzen, beide (bolvormige) positieve lenzen.
Werkstuk door een scholier 1485 woorden 28 februari 2002 5,6 104 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Sterrenkijker 1. Telescopen met refractor-werking Een sterrenkijker, ofwel telescoop, is een soort van grote
Nadere informatieHoe werkt een TELESCOOP?
Hoe werkt een TELESCOOP? rits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht okt 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 De COSMOS Telescoop Meade LX200 AC 16 inch Stralengang: oculairlens bolle spiegel holle
Nadere informatieHoofdstuk 1 Inleiding. 3. Hoofdstuk 2 Wat zijn edelstenen? 4. Hoofdstuk 3 Hoe ontstaan edelstenen? 5. Hoofdstuk 4 Verschillende soorten edelstenen.
Geschreven door Marit Steman / 2009 Inhoudsopgave Pagina Hoofdstuk 1 Inleiding. 3 Hoofdstuk 2 Wat zijn edelstenen? 4 Hoofdstuk 3 Hoe ontstaan edelstenen? 5 Hoofdstuk 4 Verschillende soorten edelstenen.
Nadere informatieSpeurtocht Wandelen met Licht. Naam leerling:...
Zaal 3 Speurtocht Wandelen met Licht Naam leerling:... Zaal 3 Brillen Loop de trap op achter het anatomisch theater (het grote houten bouwwerk) en ga door de glazen deuren zaal 2 in. Ga in zaal 2 de trap
Nadere informatieDE UITVINDING VAN DE TELESCOOP
DE UITVINDING VAN DE TELESCOOP Eerst even voorstellen Kerst 1968 21 juli 1969 1975 DE UITVINDING VAN DE TELESCOOP De telescoop is in 1608 uitgevonden. Over de uitvinding is al veel gezegd.. In schoolboeken
Nadere informatieDe uitvinding van de telescoop in 1608: gewoon twee lenzen.
De uitvinding van de telescoop in 1608: gewoon twee lenzen. Op 25 september 1608, nu 400 jaar geleden meldt de Gecommitteerde Raad van de provincie Zeeland dat iemand een instrument heeft uitgevonden om
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde
Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels
Nadere informatieUitleg opnamens met een digitale camera
Uitleg opnamens met een digitale camera Telescopen Telescoop 152mm William Optics van volkssterrenwacht Orion. Op dit moment staat de telescoop in gesteld voor naar de zon te kijken. Aan de voorkant van
Nadere informatieDe European Extremely Large Telescope - een blik in het verre heelal
De European Extremely Large Telescope - een blik in het verre heelal Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Onne Slooten 28 January 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/70955
Nadere informatieTelescopen. N.G. Schultheiss
1 Telescopen N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module volgt op de module Lenzen of Lenzen slijpen. Deze module wordt vervolgd met de module Telescopen gebruiken. Je kunt met na deze module een telescoop
Nadere informatieVerrekijkers en telescopen bekeken
Verrekijkers en telescopen bekeken Porro kijker Een verrekijker is een hulpmiddel voor het oog Dakkant kijker Oculair Coating is belangrijk Die voorkomt valse reflecties De coating boven is fel oranje
Nadere informatieWetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieHeliostaat voor de Leidse Sterrewacht
Heliostaat voor de Leidse Sterrewacht Kees Moddemeijer, 17 sept 2016 Inhoud: 1. Introductie, aanpassingen aan het gebouw. 2. Optisch ontwerp heliostaat. 3. Mechanisch ontwerp. 4. Integratie in het gebouw.
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Technische Natuurkunde Tentamen Golven & Optica 3AA70 Dinsdag 23 juni 2009 van 14.00 tot 17.00 uur Dit tentamen bestaat uit 4 vraagstukken en 5 pagina s met
Nadere informatieSterre, de familie Huygens in de Gouden Eeuw. van Rieks Veenker. Voor groep 6, 7 en 8
Sterre, de familie Huygens in de Gouden Eeuw van Rieks Veenker Voor groep 6, 7 en 8 Vooraf Sterre is de zus van Christiaan Huygens. Hij is natuurkundige en een kei in wiskunde en astronomie. Hij doet een
Nadere informatie1. Brillenglazen zijn toch gewoon brillenglazen? Merk jij het verschil tussen een glas van Pearle, Hans Anders of een dure opticien? Waarom een hele hoop euro's betalen als het ook stukken goedkoper kan.
Nadere informatieGalileo Galileï
Galileo Galileï 1564-1642 Waarom het conflict rond Galio Galileï geen conflict is tussen geloof en wetenschap of godsdienst en wetenschap! Geen conflict tussen geloof en wetenschap! 1. Galileo beschouwde
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-215-4 (HB) 978-94-6175-957-3 (e-book) 978-94-6175-158-4 (HB)
Nadere informatieNIEUWSBRIEF januari 2016
NIEUWSBRIEF januari 2016 Het jaar 2015 ligt weer achter ons, een succesvol jaar voor het Achterhoeks Planetarium. Het aantal bezoekers is iets toegenomen ten opzichte van het jaar 2014, hoewel we niet
Nadere informatieSterrenkunde. Materialen Karton Meetlat Passer Touw Potlood Schaar Lange stok
Pruiken en revoluties Groep 7 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over Pruiken en revoluties. De lesonderdelen beschreven
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 22 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 22 Mei 2019 Inhoud van de les Zijn er nog vragen n.a.v. de vorige les? Deze les: Komeet Wirtanen Sterrenhemel waarnemen Telescopen Komeet Wirtanen
Nadere informatieBeginnen met sterren kijken
Beginnen met sterren kijken Een gids voor kinderen Waar begin je en hoe vind je de beste sterrenkijker in het steeds maar meer uitgebreide telescopenbos wat je op internet kan vinden. Geen eenvoudige opgave,
Nadere informatieEEN TELESCOOP UIT DELFT
EEN TELESCOOP UIT DELFT AUGUST 11, 2014 JEROENBOUTERSE LEAVE A COMMENT The estimated reading time for this post is 5 minutes. Door Marlise Rijks Op 14 mei 2014 haalde het bericht het achtuurjournaal: in
Nadere informatieRechte snede evenwijdig met de schedel kinnebakspek doorregen halsspek Snede evenwijdig met de schedel tot ter hoogte van de ogen en vervolgens schuin omlaag naar de voorzijde van de kop kinnebakspek en
Nadere informatieNek en Pilaar. Figuur 12. Tabel 1
Nek en Pilaar In figuur 12 resp. 13 wordt de vorm en afmeting van de nek resp. pilaar gegeven. Deze worden gemaakt uit drie lagen hout, twee van 12mm dik en de middelste is 18mm dik, welke stevig met elkaar
Nadere informatieSTERREN KIJKEN STICHTING KENNISNET / CMO INTRODUCTIE - II
februari of maart Inleiding Al vóór het begin van de geschreven geschiedenis volgden mensen de zon, de maan, de planeten en andere hemellichamen in hun bewegingen aan de hemel. Dat deden ze ook nadat het
Nadere informatieInhoud. 16141_BW Ruimtevaart voor in BTB.indd 5 04/09/14 14:04
Inhoud Voorwoord 7 1. Terug in de tijd 8 2. Staren naar de sterren 10 3. Grootvaders van de ruimtevaart 12 4. Race om de ruimte 14 5. Baantjes trekken 16 6. Van straathond naar ruimteheld 18 7. De eerste
Nadere informatiePlaneten. Zweven in vaste banen om een ster heen. In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet?
Planeten Zweven in vaste banen om een ster heen In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet? Een planeet: zweeft in een baan rond een ster; is zwaar
Nadere informatieWaarom zien veel mensen onscherp?
Refractie afwijking Waarom zien veel mensen onscherp? Om scherp te zien moeten lichtstralen uit de buitenwereld precies op het netvlies van het oog samenvallen. Het hoornvlies en de lens in het oog zorgen
Nadere informatieRepetitie Lenzen 3 Havo Naam: Klas: Leerstof: 1 t/m 7
Repetitie Lenzen 3 Havo Naam: Klas: Leerstof: 1 t/m 7 Opgave 1 Iris krijgt een bril voorgeschreven van 4 dioptrie. Zij houdt de bril in de zon en probeert de stralen te bundelen om zodoende een stukje
Nadere informatieInleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig.
Het heelal Inleiding Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Hoofdstukken Hoofdstuk 1 Het Heelal. blz. 3 Hoofdstuk 2 Het Zonnestelsel. blz. 4 Hoofdstuk
Nadere informatieBasic Creative Engineering Skills
Spiegels en Lenzen September 2015 Theaterschool OTT-2 1 September 2015 Theaterschool OTT-2 2 Schaduw Bij puntvormige lichtbron ontstaat een scherpe schaduw. Vraag Hoe groot is de schaduw van een voorwerp
Nadere informatieFaculteit Biomedische Technologie Tentamen OPTICA (8N040) 16 augustus 2012, 9:00-12:00 uur
Faculteit Biomedische Technologie Tentamen OPTICA (8N040) 16 augustus 2012, 9:00-12:00 uur Opmerkingen: 1) Lijsten met de punten toegekend door de corrector worden op OASE gepubliceerd. De antwoorden van
Nadere informatieOlie en azijn. de twee kanten van het leven in drie varianten
N 200.460 Olie en azijn de twee kanten van het leven in drie varianten 1 3 Één bouwpakket met 3 uitvoeringen. Werkblad ijpassende werkbladen kunt u gratis downloaden www.aduis.com Naam: Groep/ klas: inhoud:
Nadere informatie1 Lichtbreking. Hoofdstuk 2. Licht. Leerstof. Toepassing. 3 a Zie figuur 2. b Zie figuur 2. c Zie figuur t a bij B b bij A
BASISSTOF Hoofdstuk 2 Licht Hoofdstuk 2 Licht 1 Lichtbreking Leerstof 1 a de normaal b de hoek van inval c de hoek van breking 2 a Als licht van lucht naar perspex gaat, wordt het licht altijd naar de
Nadere informatieDe ontraadseling van de hemel
De ontraadseling van de hemel In het poppenstuk kijkt een man door een sterrenkijker en doet ontdekkingen waarvoor hij een beloning krijgt. Maar voordat het zover was moesten er drie dingen gebeuren: een
Nadere informatieHet maken van een foto met sterrensporen Dit kan je met elke camera die een M stand hebben.
Het maken van een foto met sterrensporen Dit kan je met elke camera die een M stand hebben. Je hoef niet speciaal een aparte lens te hebben. Ik geef hier enkele voorbeelden met een camera die een standaard
Nadere informatieGalileo waarneemproject
Galileo waarneemproject Galileo Galilei - Italiaanse wetenschapper (1564-1642) the godfather of visual astronomers and astrosketchers Michael Rosolina middelvinger van Galileo (1737) Misverstand 1 - niet
Nadere informatieSterren kijken met een verrekijker
Sterren kijken met een verrekijker Sterren kijken met een verrekijker Inleiding Sterren kijken met een verrekijker wordt nogal eens onderschat. Er wordt vaak gedacht dat een verrekijker niet aan een telescoop
Nadere informatieMercator en de ontdekkingsreizen
Mercator en de ontdekkingsreizen V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Stedelijke Musea Sint-Niklaas 1 Beste leerling! Hopelijk vonden jullie het bezoek aan het Mercatormuseum een boeiende
Nadere informatieBlog 3: WERKEN IN CHINA
Blog 3: WERKEN IN CHINA Om als artist- in- residence in China te werken is anders dan in andere landen. Westerse kunstenaars zijn gewend zelf hun ontwerp uit te voeren of met een bepaald materiaal aan
Nadere informatieHet hoofdstuk is ontworpen voor een les van ongeveer 40 min.
Docentenhandleiding voor module 3 Lenzen en telescopen Lenzen zijn een basiscomponent voor de optica. Het is echter niet zo gemakkelijk om te begrijpen hoe ze werken! Lenzen kennen een breed toepassingsbereik.
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde H3 optica
Samenvatting Natuurkunde H3 optica Samenvatting door een scholier 992 woorden 19 januari 2013 5,6 22 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Natuurkunde overal Hoofdstuk 3 Optica 3.1 Zien Dit hoofdstuk
Nadere informatieHet Onderzoek. Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK
Het Onderzoek Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK Inhoud In deze hoofdstukken is mijn werkstuk verdeeld: 1.Christiaan Huygens blz: 4 2.Antonie van Leeuwenhoek blz: 6 3.De beschrijving
Nadere informatieWorkshop messen slijpen.
Workshop messen slijpen. Waarom deze cursus? Messen zijn al in gebruik sinds het stenen tijdperk. Vanaf die tijd heeft het materiaal en de vorm een grote ontwikkeling doorgemaakt. Ze zijn tegenwoordig
Nadere informatieOntdekkingen en uitvindingen
prehistorie 68 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten Ontdekkingen en uitvindingen Vandaag zijn Jos en Mirthe in de Buitenhaven in Kampen. Mirthe, krijgen we zeebenen
Nadere informatieINHOUD. Inleiding Mode Fotografie Kunst in de middeleeuwen Kunst uit de renaissance... 14
INHOUD Inleiding...6 1 Mode...8 2 Fotografie... 10 3 Kunst in de middeleeuwen... 12 4 Kunst uit de renaissance... 14 5 Kunst in de 17 e eeuw... 16 6 Moderne en hedendaagse kunst... 18 7 Graffiti... 20
Nadere informatieOogheelkunde. adviezen. refractieafwijking. na een hernia-operatie. (bril, contactlens of operatie) ZorgSaam
Oogheelkunde adviezen refractieafwijking na een hernia-operatie (bril, contactlens of operatie) ZorgSaam 1 2 Wat zijn refractie-afwijkingen? Om scherp te zien is het nodig dat lichtstralen uit de buitenwereld
Nadere informatieMercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen
Mercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen kilometer van de Zon en het is er dus gloeiendheet,
Nadere informatieSNIJDEN SLIJPEN BOREN
Bärwolf GmbH & Co. KG Robert-Bosch-Straße 9 44629 Herne Duitsland Telefoon +49(0)2323 93710 Telefax +49(0)2323 937116 info@baerwolf.com www.baerwolf.com SNIJDEN SLIJPEN BOREN HET JUISTE BEWERKEN VAN SHOWERART
Nadere informatieSNIJDEN SLIJPEN BOREN
SNIJDEN SLIJPEN BOREN HET JUISTE BEWERKEN VAN SHOWERART EWERKEN showerart by Bärwolf Het eersteklas en ongecompliceerde glazen wand-design, bestaande uit floatglas dat aan de achterkant is gelamineerd.
Nadere informatieinhoud blz. Glas 1. Het eerste glas 2. Het maken van glas 3. Het gebruik van glas 4. Hergebruik 5. Glasweetjes 6. Filmpjes Pluskaarten
Glas inhoud blz. Glas 3 1. Het eerste glas 4 2. Het maken van glas 5 3. Het gebruik van glas 7 4. Hergebruik 11 5. Glasweetjes 12 6. Filmpjes 14 Pluskaarten 15 Bronnen en foto s 17 Colofon en voorwaarden
Nadere informatieThema 3 Verrekijkers. astronomische kijker
07-0-005 0: Pagina Verrekijkers Inleiding Om verre voorwerpen beter te kunnen zien, kun je gebruikmaken van verrekijkers. Die zijn er in vele soorten. De astronomische kijker wordt gebruikt voor het bekijken
Nadere informatieRefractie afwijkingen. Niet scherp zien ten gevolge van refractie afwijkingen
Refractie afwijkingen Niet scherp zien ten gevolge van refractie afwijkingen Inhoudsopgave 1 Hoe vormt een oog een scherp beeld en wat is refractie... 1 2 Wat verstaat men onder refractieafwijkingen en
Nadere informatieSleutelkastje Nietverliezen & Altijdvinden
Sleutelkastje Nietverliezen & Altijdvinden 1 2 Één bouwpakket met 2 uitvoeringen. Naam: Groep/ klas: Inhoud: Gereedschap: 1 Witblik 200 / 200 / 0,6 mm Potlood, liniaal, passer 1 Koperblik 165 / 50 / 0,6
Nadere informatieGeluksbrenger. Sleutelhouder N 200.502
Sleutelhouder Geluksbrenger Hier willen we het een keer niet over jou of het werkstuk hebben. Ja, je hebt gelijk, dat is ook heel belangrijk. Ook willen we niet praten over het opruimen of laten rondslingeren
Nadere informatie3.0 Licht Camera 3.2 Lens 3.3 Drie stralen 3.4 Drie formules 3.5 Oog
3.0 Licht 2 www.natuurkundecompact.nl 3.1 Camera 3.2 Lens 3.3 Drie stralen 3.4 Drie formules 3.5 Oog 1 3.1 Camera www.natuurkundecompact.nl Van ongrijpbaar naar grijpbaar Spiegelbeeld (2hv 5.3) Even groot
Nadere informatieNiet scherp zien door een refractieafwijking
Oogheelkunde Niet scherp zien door een refractieafwijking www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Bijziendheid... 3 Verziendheid... 3 Astigmatisme... 4 De leesbril... 4 Contactlenzen... 4 Operatie... 5 Vragen?...
Nadere informatieTheorie beeldvorming - gevorderd
Theorie beeldvorming - gevorderd Al heel lang geleden ontdekten onderzoekers dat als licht op een materiaal valt, de lichtstraal dan van richting verandert. Een voorbeeld hiervan is ook te zien in het
Nadere informatieThema 7Oog, oogafwijkingen en oogcorrecties
07-01-2005 10:27 Pagina 1 Oog, oogafwijkingen en oogcorrecties Inleiding Het oog is een zeer gevoelig en bruikbaar optisch instrument. In figuur 2.56 zie je een aantal doorsnedentekeningen van het menselijk
Nadere informatieKerntaak 2: Verricht verkoop- en advieswerkzaamheden
Kerntaak 2: Verricht verkoop- en advieswerkzaamheden Werkproces 2.5: Bril afleveren De werkplaatsmedewerker optiek past een uitgericht brilmontuur af bij de klant. Hij controleert of de (zonne)bril goed
Nadere informatieWindbloem N Groep / klas:
N 200.270 Windbloem Nieuwe kweek uit de kassen van Aduis!!! Werkblad Bijpassende werkbladen kunt u gratis downloaden www.aduis.nl Naam: Groep / klas: Inhoud: Delen: Gereedschap: 1 Latje 350 / 20 / 10 mm
Nadere informatieWerkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk
Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De
Nadere informatieDesign Document. If This Then That
Design Document If This Then That Sander Doomen G&I1B 11-08-2016 Saskia Freeke If This Then That Design Proces Concept fase Het begon bij dat ik graag een leuk project wilde maken, het liefste een soort
Nadere informatieVoor grotere werkstukken, die niet gemakkelijk te hanteren zijn, gebruik je een haakse slijpmachine.
4 Slijpen Inhoud Wat is het?... 1 Waarmee doe je het?... 1 Hoe werk je met een (haakse) slijpmachine?... 4 Hoe werk je met een messenslijpmachine?... 4 Hoe onderhoud je een slijpmachine?... 5 Wat is het?
Nadere informatiemaksutov telescoop Maksutov telescoop
maksutov telescoop Maksutov telescoop Deze blogpost gaat over de techniek van de Maksutov telescoop via een review van de National Geographic 90/1250 goto telescoop. Lenzen of spiegel? Grofweg onderscheiden
Nadere informatiePraktische opdracht ANW De zon en ons klimaat
Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat Praktische-opdracht door een scholier 1325 woorden 3 juni 2004 6,9 41 keer beoordeeld Vak ANW De zon en ons klimaat 1. a. Wat is een zonnevlek? Zonnevlekken
Nadere informatieSterrenbeelden en sterrensporen. Orionnevel
Sterrenbeelden en sterrensporen. Orionnevel Je zet je camera op de M stand. ISO waarden zet je op 800. De sluitertijd op -25 Je camera blijft dan 25 seconden open staan. Je diafragma zet op als het kan
Nadere informatieBrilafwijkingen. Afdeling Oogheelkunde
Brilafwijkingen Afdeling Oogheelkunde Bij een brilafwijking wordt het beeld dat het oog binnenkomt niet precies op het netvlies afgebeeld, maar als het ware voor of achter het netvlies. Daardoor is het
Nadere informatieHandelsvloot. Regenten en Vorsten Groep 6 Handleiding voor de leerkracht
Handelsvloot Regenten en Vorsten Groep 6 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over regenten en vorsten. De lesonderdelen
Nadere informatieWERKBLAD. De Hanze. Naam: Figuur 1 Afbeelding uit Stedelijk Museum Zwolle
WERKBLAD De Hanze Figuur 1 Afbeelding uit Stedelijk Museum Zwolle Naam: 1 1. Wat was de Hanze Een Hanze was een naam voor de samenwerking van handelaren en steden tijdens de middeleeuwen. De mensen werkten
Nadere informatieRapport. Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021
Rapport Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021 2 Klacht Verzoekster klaagt erover dat de Sociale Verzekeringsbank (SVB) is
Nadere informatieFaculteit Biomedische Technologie Tentamen OPTICA (8N040) 26 juni 2012, 14:00-17:00 uur
Faculteit Biomedische Technologie Tentamen OPTICA (8N040) 26 juni 2012, 14:00-17:00 uur Opmerkingen: 1) Lijsten met de punten toegekend door de corrector worden op OASE gepubliceerd. De antwoorden van
Nadere informatieWat waren de sterren? Gaatjes in het hemelgewelf waardoor het hemelse vuur scheen? Kwade demonen die s nachts naar de mensen keken?
Wereldbeeld, geschiedenis. Stel je voor dat je als oude Griek probeert te begrijpen hoe de wereld er uit ziet. Daarbij moeten dus ook zon, maan, sterren, seizoenen, e.d. verklaard worden. Zou het uitmaken
Nadere informatieNiet scherp zien door een refractieafwijking.
Oogheelkunde Niet scherp zien door een refractieafwijking. Het Antonius Ziekenhuis vormt samen met Thuiszorg Zuidwest Friesland de Antonius Zorggroep Hoe vormt een oog een scherp beeld en wat is refractie?
Nadere informatie5,2. Scriptie door een scholier 2378 woorden 26 juni keer beoordeeld. Hans Lippershey
Scriptie door een scholier 2378 woorden 26 juni 2001 5,2 41 keer beoordeeld Vak ANW Hans Lippershey Hoewel de eer van de eerste telescoop meestal naar Galileo Galilei gaat, was het Hans Lippershey(1570-1619)
Nadere informatieOpiniepeiling tegenover luisteronderzoek
Opiniepeiling tegenover luisteronderzoek Op 13 en 14 april 1973 werd er in opdracht van CV Veronica door het Bureau Veldkamp Marktonderzoek BV. een opinieonderzoek uitgevoerd onder de Nederlandse bevolking
Nadere informatieTuinverlichting en ornamenten
78 Ambacht Tuinverlichting en ornamenten Nostalgische verlichting voor binnen en buiten, zelfgemaakt of gevonden in een willekeurig Europees land. Van der Heijden in Best biedt een groot scala aan industriële,
Nadere informatieVooraf. Denk jij ook wel eens: wat zou het toch handig zijn als er een huiswerkcomputer bestond. Of een doucherobot. Of...
De dag van de uitvinders Niveau C - Les 1 Vooraf Denk jij ook wel eens: wat zou het toch handig zijn als er een huiswerkcomputer bestond. Of een doucherobot. Of... Dan ben jij een beetje een uitvinder.
Nadere informatieNiet scherp zien Als gevolg van een refractieafwijking. Poli Oogheelkunde
00 Niet scherp zien Als gevolg van een refractieafwijking Poli Oogheelkunde Hoe vormt een oog een scherp beeld, wat is refractie? Om scherp te kunnen zien is het nodig dat lichtstralen die van een voorwerp
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Licht en Lenzen
Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Licht en Lenzen Samenvatting door A. 1760 woorden 11 maart 2016 7,4 132 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova 1: Lichtbreking Een dunne lichtbundel - een lichtstraal
Nadere informatie4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus
Inhoud 4 Het heelal 6 De zon 10 8 De aarde De maan Jupiter 18 12 Ons zonnestelsel 14 15 16 Mars Mercurius Venus 22 Saturnus Verre planeten 24 Satellieten van het zonnestelsel 20 26 Planetoïden 27 Kometen
Nadere informatieDe snelheid van het geluid
De snelheid van het geluid Hoe snel gaat geluid eigenlijk? Uit ervaring weet je dat het heel snel gaat. Als je met andere mensen praat, dan hoor je meteen wat ze zeggen. Toch weet je ook dat geluid tijd
Nadere informatiePG+ Sterrenkunde. Ellen Schallig. 14 november 2013
PG+ Sterrenkunde Ellen Schallig 14 november 2013 Inhoudsopgave Huishoudelijke mededelingen Recap: Het heelal is groot en leeg De Babyloniërs De Grieken Sprong naar zestiende eeuw Huishoudelijke mededelingen
Nadere informatieLenzen. N.G. Schultheiss
Lenzen N.G. Schultheiss Inleiding Deze module volgt op de module Spiegels. Deze module wordt vervolgd met de module Telescopen of de module Lenzen maken. Uiteindelijk kun je met de opgedane kennis een
Nadere informatieSlechter zien door een refractieafwijking
Slechter zien door een refractieafwijking De oogarts heeft met u gesproken over de refractieafwijking in uw oog. In deze folder leest u wat een refractieafwijking is en wat de behandelmogelijkheden zijn.
Nadere informatieMANCAVE Hij heeft een ruimte. Hij heeft tijd. En niemand houdt hem tegen.
Woudloopsimulator bouwen MANCAVE Hij heeft een ruimte. Hij heeft tijd. En niemand houdt hem tegen. Een orgineel. Boslooptrommel. Fotorolgordijn. Geuraggregaat. Standaard. Standaard Wandelement (multiplex,
Nadere informatieEn bij het kruis van Jezus stonden Zijn moeder, de zuster van Zijn moeder, en Maria, de vrouw van Klopas, en Maria Magdalena.
- 1 - Johannes, de discipel die Jezus liefhad. Johannes: zijn naam betekent: Jahwé is genadig. De vader van Johannes is Zebedeüs en zijn moeder is Salome, een zuster van Maria, de moeder van de Heere Jezus.
Nadere informatieBiologie Tijdsduur : * Goed gezien????? Doel: Na deze opdracht heb je zelf gemerkt dat je soms de dingen anders ziet dan ze zijn.
Thema: Mini Moeilijkheid : *** Biologie Tijdsduur : * De mens Juf Nelly Zintuigen Goed gezien????? Doel: Na deze opdracht heb je zelf gemerkt dat je soms de dingen anders ziet dan ze zijn. Uitleg opdracht
Nadere informatie