Colo-barometer. van de stageplaatsen- en leerbanenmarkt

Transcriptie

1 Colo-barometer van de stageplaatsen- en leerbanenmarkt Een i nv e nta r i s a t i e d o o r d e k en n iscen t r a, p eilin g n o vem b er The ma Groen p l u k : v a n s c h r i k b eeld t o t alt er n at ief

2 Inleiding Vier keer per jaar brengt Colo de partijen in het veld van arbeidsmarkt en beroepsonderwijs op de hoogte van de actuele stand van zaken op de stageplaatsen- en leerbanenmarkt. De eerste barometer kwam uit in augustus Dit is barometer nummer 10. De vorige barometers en deze kunt u vinden op: Arbeidsmarktontwikkelingen» Barometer. Ruim 800 medewerkers van de achttien kenniscentra verzamelen de informatie die leidt tot 252 branche-regioscores van 42 branches in zes CWI districten. De vorige rapportage was van augustus Aan de barometer is thematische informatie toegevoegd over een onderwerp dat de situatie op de stage- en leerbanenmarkt nader belicht. Het thema in deze barometer is: Groenpluk. Binnen dat thema zijn de meest relevante gegevens uit leidende onderzoeken samengevat en zijn de waarnemingen van de achttien kenniscentra weergegeven. De kenniscentra zijn voor deze barometer speciaal over dit thema bevraagd. Het thema van de volgende barometer zal zijn: vmbo-stages. Arbeidsmarkt Deze schets kan uiteraard niet om de kredietcrisis en de effecten daarvan heen. Het Centraal Planbureau verwacht dat de Nederlandse economie met 0,75% zal krimpen, de grootste terugval sinds begin jaren tachtig. Vooral exportbedrijven zullen hinder ondervinden. De werkloosheid zal van 4,5% stijgen in 2009 naar 6,5% in Inmiddels verzoeken diverse bedrijven het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid om arbeidstijdverkorting te mogen toepassen op een snel veranderende situatie in de maakindustrie, transport en andere sectoren. In de volgende barometer zal daarvan wellicht een beter beeld gegeven kunen worden. De groei van de economie was in de laatste twee kwartalen (april-oktober) sterk vertraagd. Toch blijkt dat er nog steeds sprake is van een krappe arbeidsmarkt. De werkloosheid nam in het afgelopen halfjaar verder af, maar de daling was minder sterk dan in De werkzame beroepsbevolking nam verder toe, zij het minder snel dan voorheen. Daarnaast was het aantal vacatures aan het eind van het derde kwartaal nog onverminderd hoog. (bron: CBS) Het aantal bij CWI ingeschreven niet-werkende werkzoekenden (nww ers) is in oktober 2008 gedaald met 0,2% (-900) tot Dat is 5,4 procent van de beroepsbevolking. Het aantal niet-werkende werkzoekenden daalde in de leeftijdsgroepen tot 27 jaar (-1,3%) en jaar (-0,4%). In de categorie jaar was sprake van een geringe stijging. Het aantal nww ers nam alleen af onder vrouwen. Regionaal loopt het beeld uiteen. In de provincies Gelderland (-1,5%), Utrecht (-1,5%), Zuid-Holland (-1,0%) en Limburg (-0,2%) daalde het aantal werkzoekenden. De overige provincies lieten een lichte toename zien. Sectoraal zien de kenniscentra de volgende trends:»» Technische sector. De verwachtingen van industriële bedrijven over de ontwikkeling van de werkgelegenheid zijn de afgelopen maanden duidelijk minder positief geworden. De krapte op de technische arbeidsmarkt is weliswaar wat minder geworden, maar nog beslist niet verdwenen. Voor de arbeidsmarktperspectieven op wat langere termijn is vooral de verwachte hoge vervangingsvraag van belang. Uit onderzoek blijkt dat er op dit moment vooral veel vraag is naar werkvoorbereiders/tekenaars, onderhoudsmonteurs en installatiemonteurs. (bron: Kenteq)»»In de economisch-administratieve sector is het aantal beschikbare arbeidsplaatsen voor leerlingen met een afgeronde mboopleiding op niveau 3 en 4 over het algemeen (ruim) voldoende tot goed. Voor de lagere niveaus zijn de perspectieven op een baan in het verlengde van de gevolgde opleiding wat minder gunstig. Voor de richting ICT zijn de arbeidsmarktperspectieven voor gediplomeerden met een niveau 4-opleiding overwegend goed. Binnen de veiligheidsbranche zijn de vooruitzichten gunstig binnen Defensie (niveau 2) en bij Particuliere beveiliging (niveau 2). (bron: ECABO)»»Vooralsnog zijn er voor 2008 nog geen gevolgen voor de arbeidsmarkt in de bouwsector. Ten aanzien van de werkgelegenheid zal de crisis voelbaar worden in 2009 en De werkgelegenheid zal met resp. 1,5 en 3 procent afnemen. De percentages worden genuanceerd, doordat eerst een daling van de arbeidsproductiviteit zal plaatsvinden alvorens ontslagen aan de orde zijn. (bron: Fundeon)»» In alle regio s is er voor de horeca een tekort aan gekwalificeerde medewerkers bediening en keuken. (bron: Kenwerk)»»In regio Zuidoost is er nog steeds een groeiende vraag naar gekwalificeerde medewerkers brood en banket. De verwachting is dat deze vraag in de toekomst zal blijven toenemen o.a. door vergrijzing, minder aanbod van jonge mensen en minder belangstelling van jonge mensen voor ambachtelijke sectoren zoals bakkerij. Op sommige plaatsen in de regio Zuidoost en Zuidwest is er zorg over de instroom in de bakkerijopleiding. (bron: Kenwerk)»»De perspectieven voor gediplomeerden zijn minder gun- stig binnen de sector toerisme. Bij de sector reizen is de belangstelling van jongeren groter dan de behoefte. In de recreatiesector zijn er buiten het seizoen weinig kansen op een baan voor gediplomeerden. (bron: Kenwerk)»» Procestechniek. Er zijn nog steeds bedrijven met vacatures voor operators en diverse bedrijven die plannen hebben om uit te breiden. Daarom is het op dit moment nog te vroeg om te spreken van een krimpende vraag naar geschoolde arbeidskrachten. Over het geheel genomen lijkt de arbeidsmarkt voor 2

3 operators nog steeds vrij goed, maar er zijn wel grote verschillen tussen de bedrijfstakken. (bron: Kenniscentrum PMLF)»»In de groene ruimte wordt steeds meer gebruik gemaakt van zelfstandigen zonder personeel (ZZP-ers) en de inzet van werknemers afkomstig uit Oost-Europa. Het aanbod van gemotiveerd personeel dat nog met de handen wil werken wordt steeds kleiner, waardoor steeds meer werk wordt uitbesteed. (bron: Aequor)»» Voedingsindustrie. Er is met name behoefte aan niveau 3 en veel behoefte aan niveau 4 personeel. (bron: Aequor)»»Er is sprake van schaalvergroting in de sector plantenteelt, waardoor er grote behoefte ontstaat aan deelnemers op niveau 3 en 4. Voor werkzaamheden op niveau 2 worden buitenlandse personeelsleden (met name uit het voormalige Oostblok) aangetrokken. (bron: Aequor)»» In de regio Zuid-West stabiliseert vraag en aanbod in alle opleidingsrichtingen (kinderboerderij, dierenspeciaalzaak, dierenartsassistent). In de sector dierverzorging is er nog altijd weinig tot geen vraag naar personeel. (bron: Aequor)»»In de veeteelt zijn er weinig vacatures, met uitzondering van de varkenshouderij. Ook in de paardenhouderij zijn er weinig vacatures in de regio Zuid-West. (bron: Aequor) Stage- en leerbanenmarkt Er zijn geen spectaculaire verschillen in het aanbod en de vraag op de stageplaatsen en leerbanenmarkt. Alleen in de groothandel is het aantal beschikbare leerplaatsen flink gekrompen. In de zorg en welzijn is het aanbod aan plaatsen echter verder gestegen. De meeste branches geven aan dat door vergrijzing de vervangingsbehoefte zo groot is dat ook bij teruglopende werkgelegenheid instroom van jonge gekwalificeerden op peil gehouden zal worden. Het aanbod van van leerplaatsen is zo groot ten opzichte van het aantal jongeren in opleiding dat terugloop van het aantal plaatsen niet direct gevolg zal hebben op de plaatsingsmogelijkheden van jongeren in opleiding. Wel zal er nauwkeuriger gematcht moeten worden en zal er voldoende aandacht moeten zijn voor goede beroepenvoorlichting om toekomstige mismatch te voorkomen. Met de vernieuwde versie van Stagemarkt.nl die in 2009 beschikbaar komt kunnen vraag en aanbod beter op elkaar aansluiten door de betere voorzieningen voor de juiste matching. Trends Handel In de groothandel krimpt het aantal leerplaatsen voor management, export en commercieel. De detailhandel kent nog steeds een overschot aan plaatsen, behalve in het Oosten. De plaatsen in sportwinkels en in wit- en bruingoed lopen wel terug. (bron: Kenniscentrum Handel) Metaal Vooral door de hoge vervangingsvraag ten gevolge van de vergrijzing is het aantal plaatsen onverminderd groot. Het aantal leerlingen neemt iets toe, maar dat is nog steeds onvoldoende om de vraag te vervullen. (bron: Kenteq) Economisch/administratief In de regio s Noord en Oost is het aantal plaatsen gegroeid. Vooral voor secretariële en financiële opleidingen zijn er meer plaatsen. Ook voor ICT-opleidingen op niveau 2 en 3 is er meer aanbod aan leerplaatsen. Voor ICT-opleidingen op niveau 2 blijft het vinden van leerplaatsen moeizaam. (bron: ECABO) Uiterlijke verzorging Zowel voor kappers als voor schoonheidsspecialisten is het aantal leerplaatsen in regio Oost afgenomen. Voor kappers is er in de overige regio s geen tekort aan leerplaatsen. (bron: KOC) Zorg/Welzijn/Sport Alleen in het Noorden nam het aantal plaatsen in de zorg verder af. In heel West-Nederland nam het aantal leerplaatsen toe en zijn er ruim voldoende. Ook de welzijnopleidingen kregen meer leerplaatsen en er worden geen tekorten meer gemeld. In de regio s Middenwest en Noordwest is er veel vraag naar leerlingen voor de openstaande vacante leerplaatsen voor dokters- tandarts- en apothekersassistenten. (bron: Calibris) Horeca Er is nog steeds een overschot aan leerplaatsen in de horeca, maar dit neemt niet verder toe. Meldingen van de bedrijven van een tekort aan leerlingen komen niet meer voor in de grote steden, wel op het platteland. (bron: Kenwerk) Bakkerij In de regio s Zuidoost en Zuidwest uiten de bedrijven zorgen over de gebrekkige instroom in de bakkerijopleidingen en de vervulling van openstaande leerplaatsen. (bron: Kenwerk) Groene ruimte Er is een tekort aan leerbedrijven die opleiden voor niveau 4 BOL. Voor BBL geldt dit niet. Overigens neemt heet aantal leerlingen op dat niveau af, terwijl de aantallen op niveau 1 en 2 stijgen. (bron: Aequor) Bloemen- en tuincentrumbranche Door de nieuwe, populaire, opleiding vormgever is er een grote vraag naar leerplaatsen op niveau 4. Er zijn daarvoor nog onvoldoende leerbedrijven, maar het aantal neemt snel toe. (bron: Aequor) Voedingsindustrie/plantenteelt Beide branches hebben veel aanbod van leerplaatsen, vooral op de niveaus 3 en 4. (bron: Aequor) 3

4 Branche Noord Oost Midden- Noordwest Zuidwest Zuidoost west Bouw Verssectoren detailh.,grooth. en ind. +/= +/= +/= =/+ =/+ =/+ Installatie-, elektro- en metaaltechniek Economisch Administratief =/+ =/+ = = = = ICT =/+ =/+ =/+ = =/+ = Veiligheid =/+ =/+ = = = = Textielindustrie = + = = = + Mode-industrie +/= =/+ +/- +/- +/- +/- Uitgeven, vormgeven en printmedia AV, Multimedia en gaming = = = = = = Artiesten, theater en evenementen = = = + = + Kapper =/+ =/- +/= +/= +/= +/= Schoonheidspecialist/Pedicure = =/- =/- =/- =/- = Detailhandel Food/Non Food = -/= +/= + = +/= Groothandel Food/Non Food -/= -/= -/= -/= -/= -/= Afbouw en Onderhoud +/= Reclame en Presentatie = = +/= = = =/+ Schoonmaak en glazenwassen =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ Zorg - = = Welzijn + = = Dokter-/apotheek-/tandartsassistenten = = + + = = Sport Hout en Meubel + + = + +/= = Transport en Logistiek =/- +/= =/- + =/+ = Scheepvaart +/= +/= +/= +/= +/= +/= Carrosserie +/= +/= + + +/= + Procestechniek + + = Laboratoria =/+ =/+ = +/= =/- +/- Fotonica = = = = = = Gezondheidstechniek Creatieve en Ambachtelijke techniek + + +/= + +/= + Horeca Bakkerij Toerisme =/+ = = = = = Facilitaire dienstverlening + = Mobiliteit +/- +/- +/- +/- +/- +/- Groene ruimte = Bloemen en Tuincentra =/+ + =/+ =/+ + +/- Voedingsindustrie + +/= +/= +/= + +/= Plantenteelt =/+ = + + +/= + Dierverzorging - = Veehouderij en Paardenhouderij +/= + +/= = + + 4

5 Kenniscentrum bij deze branche Aantal leerbedrijven per kenniscentrum* * In dit aantal zijn de leerbedrijven die bij meerdere kenniscentra erkenningen hebben vaker meegeteld. Het totaal aantal unieke leerbedrijven in november 2008 is Fundeon SVO Kenteq ECABO Lift Group GOC KOC KC Handel : er zijn meer dan voldoende stageplaatsen en leerbanen t.o.v. het aantal leerlingen +/= : over het algemeen zijn er meer dan voldoende stageplaatsen en leerbanen, bij sommige opleidingen is er evenwicht =/+ : over het algemeen is er evenwicht, bij sommige opleidingen zijn er meer dan voldoende stageplaatsen en leerbanen = : de vraag naar en het aanbod aan stageplaatsen en leerbanen zijn in evenwicht +/- : over het algemeen zijn er meer dan voldoende stageplaatsen en leerbanen, in sommige opleidingen is er een tekort =/- : over het algemeen is er evenwicht, bij sommige opleidingen is er een tekort aan stageplaatsen en leerbanen -/= : over het algemeen is er een tekort aan stageplaatsen en leerbanen, in sommige opleidingen is er evenwicht - : er is een tekort aan stageplaatsen en leerbanen t.o.v. het aantal leerlingen Savantis Calibris Regioverdeling Nederland SH&M VTL VOC KC PMLF Regio Noord 2 Regio Oost 3 Regio Middenwest 4 Regio Noordwest 5 Regio Zuidwest 6 Regio Zuidoost (bron: Colo) SVGB Kenwerk Innovam Aequor Totaal

6 Groenpluk: van schrikbeeld tot alternatief Veel jongeren gaan na het vmbo liever werken dan dat ze doorleren op het mbo. Zeker wanneer de arbeidsmarkt gunstig is, kunnen jongeren de verleiding om snel te gaan werken vaak niet weerstaan en kiezen ze ervoor te stoppen met hun opleiding voordat zij hun startkwalificatie hebben gehaald. Definitie Groenpluk is één van de oorzaken van voortijdige schooluitval. Het verschijnsel groenpluk heeft betrekking op het aannemen van jongeren die hun school niet hebben afgemaakt en die niet beschikken over een mbo diploma op minimaal niveau 2. Het kan dus gaan om een stagiair die door een bedrijf een vast contract krijgt aangeboden en daarna niet meer naar school gaat. Uit gegevens van de Stichting van de Arbeid blijkt dat van de ongeveer jongeren die jaarlijks het onderwijs voortijdig verlaten, 65 procent aan het werk is. Het merendeel van deze jongeren heeft een vast contract. Ongeveer de helft van de voortijdig schoolverlaters met alleen basisonderwijs heeft een baan. Wanneer het economisch slechter gaat, lopen werknemers zonder startkwalificatie het grootste risico om werkloos te worden. De Raad voor Werk en Inkomen heeft onderzoek gedaan naar groenpluk waarin werd aangetoond dat groenpluk samenvalt met krapte op de arbeidsmarkt. Bedrijven zoeken dan naar manieren om toch arbeidskrachten te werven. De Nederlandse economie groeide in 2007 met 3,5 procent. Tegelijkertijd daalde de jeugdwerkloosheid van 13,1 in 2005 naar 9,5 procent in Door de economische groei is het aantrekkelijk voor jongeren om snel te gaan werken. Er komen veel vacatures vrij in de sectoren handel, zakelijke dienstverlening en horeca. Daardoor hebben in het schooljaar 2006/2007 naar schatting extra leerlingen de stap gemaakt te gaan werken zonder startkwalificatie. Krimpend marktaandeel ongekwalificeerd werk Het bedrijfsleven heeft echter belang bij het verminderen van het aantal voortijdig schoolverlaters. Economische groei, vergrijzing en ontgroening leiden tot verder toenemende krapte op de arbeidsmarkt. Het is van belang dat iedereen die op de arbeidsmarkt kan participeren ook daadwerkelijk deelneemt, willen Nederlandse bedrijven hun concurrentiepositie behouden. Structurele participatie op de arbeidsmarkt is alleen mogelijk met een kwalificatie. De bedrijven zoeken personeel met een steeds hoger kwalificatieniveau. Onderzoek van het CBS en het ROA wijst uit dat het marktaandeel van ongekwalificeerde arbeid elk jaar terugloopt, terwijl het aantal banen waarvoor een kwalificatie vereist is structureel toeneemt. Voor het uitoefenen van hetzelfde beroep nu is meer scholing nodig dan vijf jaar geleden het geval was. Om op de langere termijn de arbeidsmarktknelpunten te beperken is investering in regelmatig terugkerende scholing door het bedrijfsleven noodzakelijk. De kenniscentra beroepsonderwijs bedrijfsleven zijn hiervan doordrongen. Een groot aantal kenniscentra wil concrete stappen nemen om ongekwalificeerde werknemers en mensen met een zekere afstand tot de arbeidsmarkt alsnog naar een startkwalificatie toe te leiden. In de Bouw heeft 40% van de werknemers nog geen formeel diploma, maar de sociale partners willen 6

7 in het CAO-overleg afspraken maken om op termijn niemand meer ongekwalificeerd in de bouw te laten werken. Afspraken over recht op EVC en scholing zijn daar al gemaakt en staan hoog op de agenda in het CAO-overleg in andere sectoren. Stijgende kwalificatiebehoefte Er is een algemene trend waarneembaar op de arbeidsmarkt dat de vraag naar een hoger kwalificatieniveau in de vacatures toeneemt. Waar bedrijven in het verleden zochten naar overwegend niveau 2 gekwalificeerden wordt nu niveau 3 vereist en door de uitstroom ten gevolge van de vergrijzing is de vraag naar niveau 4 gekwalificeerden enorm toegenomen. Tegenover de verhoogde kwalificatiebehoefte van het bedrijfsleven staat geen verhoging van het kwalificatieniveau van de instroom van jonge mensen. Om dit tekort aan kwalificatie in de bedrijven te bestrijden voeren diverse bedrijfstakken acties uit om het kwalificatieniveau van werkenden te verhogen. De samenwerkende kenniscentra maken afspraken met de projectdirecties Leren en Werken en Voortijdig Schoolverlaten om het aantal ongekwalificeerde werkenden terug te dringen door ze op te zoeken en via EVC (verkorte) kwalificerende trajecten aan te bieden. Later kwalificeren Naast de negatieve effecten van groenpluk wijst de Stichting van de Arbeid op positieve kanten van groenpluk. Het biedt namelijk een groep jongeren die niet gemotiveerd is om verder aan het onderwijs deel te nemen, wel een baan en werkervaring. Voor een groot deel van deze groep komt de behoefte tot kwalificeren later als er serieuze toekomstplannen worden gemaakt en de eigen marktwaarde wordt vastgesteld. In veel branches zijn scholingsvoorzieningen beschikbaar om alsnog te kwalificeren en de leeftijd van de deelnemers aan BBL-opleidingen op het mbo geeft aan dat velen ook de weg terug naar school vinden. Dat werkenden vaak gemotiveerd zijn om zich alsnog te kwalificeren blijkt onder andere uit een onderzoek dat Research voor Beleid deed naar voortijdig schoolverlaten in opdracht van de gemeente Almere. Dit bureau onderzocht in hoeverre werkgevers bereid zijn in jongeren zonder startkwalificatie te investeren, ook wanneer zij na hun 23ste jaar duurdere werknemers worden. Driekwart van de werkende voortijdig schoolverlaters zegt bij de huidige werkgever te kunnen blijven werken en daar doorgroeikansen en opleidingsmogelijkheden te hebben. Meer dan de helft van deze jongeren wil werk en school graag combineren. Flexibel aanbod nodig In dit geval leidde groenpluk tot een verbeterd beroepsbeeld van de jongeren en een wel overwogen keuze voor een opleiding. De Stichting van de Arbeid concludeert daarom dat er geen schrikbeeld moet worden gecreëerd rond voortijdig schoolverlaten. Een diploma vmbo of mbo1 biedt voldoende kans om binnen de beroepspraktijk te worden geschoold. Een negatief gevolg van groenpluk, namelijk minder hoger opgeleiden dan mogelijk was geweest, kan volgens het advies van de Raad voor Werk en Inkomen worden aangepast door een ruimer aanbod van betaalbare deeltijdopleidingen met lestijden buiten werktijd. Onderwijs voor jongeren die niet meteen een keuze konden maken, maar die graag een tweede kans willen, dient daarom meer aandacht te krijgen. Een flexibel onderwijsaanbod voor spijtoptanten op basis van EVC kan de drempel voor deelname verder verlagen. Waarnemingen van de kenniscentra Het voortijdig beëindigen van de opleiding komt meer voor naarmate het aantal ongekwalificeerden in het beroep groter is en de behoefte tot kwalificeren zowel door de leerling in opleiding als de werkgever minder wordt gevoeld als een noodzaak om in het werkproces goed mee te kunnen draaien. Het aantal beroepsopgeleide werknemers verschilt enorm per beroep variërend van 19% gekwalificeerd in de horeca, 25% in de textiel en 36% in de timmerindustrie tot 97% in de zorg en 87% in de bakkerij en slagerij. In beroepen waar kwalificatie en productiviteit onlosmakelijk met elkaar is verbonden zoals in ambachtelijke en zorgberoepen worden ongekwalificeerd ingestroomde werknemers door de werkgever zo snel mogelijk in een opleiding geplaatst. Hoe lager het opleidingsniveau, des te groter de kans dat jongeren voortijdig stoppen met hun opleiding. Op hogere niveaus betekent stoppen meestal overstappen naar een andere opleiding, omdat de inhoud van het werk niet bevalt. Wanneer het werk wel bevalt en de leerling loopt stage in het kader van een BOL-opleiding, dan wordt nog wel eens overgeschakeld naar een BBL-variant van dezelfde opleiding. Leerlingen die stoppen met hun opleiding doen dat, omdat ze geld willen verdienen en/of omdat ze geen zin meer hebben in school. In de bouwsector waar gewerkt wordt in samenwerkings-verbanden van opleidingsbedrijven bestrijdt men uitval door de leerlingen een volledig salaris te geven en de lidbedrijven aan strakke afspraken te houden. Niettemin komt het voor dat een leerling uit een roulerende ploeg wordt gehaald en aan een bedrijf wordt gebonden. In dat geval gaat men in gesprek met het bedrijf om de leerling in opleiding te houden. De kenniscentra krijgen van de scholen geen meldingen dat bedrijven een actieve rol spelen bij het beëindigen van opleidingen. Conclusie Groenpluk waarbij de werkgever de jongere stimuleert om te stoppen met de opleiding om bij hem aan het werk te gaan komt weinig voor. Het speelt in de totale problematiek van het voortijdig schoolverlaten een verwaarloosbare rol. Het werken bij een bedrijf als onderdeel van de opleiding werkt eerder stimulerend op het behalen van de kwalificatie dan remmend. Vergroten van de overstapmogelijkheid van BOL naar BBL werkt remmend op het voortijdig schoolverlaten. Vrijwel alle bedrijfstakken voeren beleid om het aantal gekwalificeerden te verhogen, zowel bij de jongeren in opleiding als bij de ongekwalificeerde werkenden. 7

8 Colofon Uitgave Colo, Zoetermeer, december 2008 Regionale Barometers In samenwerking met regionale partners maakt Colo op verzoek regionale barometers. Die komen eenmalig uit en ondersteunen regionale plannen voor het verbeteren van de aansluiting arbeidsmarkt - beroepsonderwijs. Recent zijn er twee verschenen; in september in de regio Rotterdam-Rijnmond en in november in de regio Rijn Gouwe, met aandacht voor oudere werkzoekenden en arbeidsgehandicapten. Verschenen uitgaven zijn te vinden op Voor meer informatie: Over de stageplaatsen- en leerbanenmarkt: Will Seignette (Colo) [079] / [06] Over de arbeidsmarkt: Ruud Baarda (Colo) [079] / [06] Achttien kenniscentra die meer dan dertig verschillende branches vertegenwoordigen. Samen treden ze op als solide eenheid onder de naam Colo. Kenmerkend voor de kenniscentra is hun groeiende strategische rol op de arbeidsmarkt. En juist daar manifesteert Colo zich als bindende kracht. Redactie en vormgeving Colo, Zoetermeer Drukwerk Bestenzet, Zoetermeer Colo Boris Pasternaklaan 4 Postbus 7259, 2701 AG Zoetermeer T [079] E colo@colo.nl F [079] I Voedsel en leefomgeving Uiterlijke verzorging Gezondheidszorg, welzijn en sport Economie, administratie, ICT en veiligheid Bouw en infra Textiel en confectie Proces-, milieu-, laboratoriumtechniek en fotonica Afbouw en onderhoud, presentatie en communicatie Grafimedia Hout en meubel Mobiliteit Uniek vakmanschap Handel Foodsector Technisch vakmanschap Carrosserie Horeca, bakkerij, reizen en recreatie, facilitaire dienstverlening Transport en logistiek