ONDERZOEK NAAR WETGEVINGSMAATREGELEN MET BETREKKING TOT ONLINE IER-INBREUKEN

Transcriptie

1 ONDERZOEK NAAR WETGEVINGSMAATREGELEN MET BETREKKING Samenvatting EEN PROJECT IN OPDRACHT VAN HET BUREAU VOOR INTELLECTUELE EIGENDOM VAN DE EUROPESE UNIE

2 SAMENVATTING Achtergrond Inbreuken op intellectuele-eigendomsrechten (IER) hebben plaatsgevonden en vinden steeds vaker plaats in een online-omgeving, in het bijzonder op het internet. Dit heeft op veel verschillende niveaus aanleiding gegeven tot bezorgdheid, en gevoerd tot een aantal recente Europese initiatieven 1. Er zijn op zowel internationaal als Europees niveau een aantal wetgevingsmaatregelen ingesteld ter versterking en harmonisering van de bescherming van IER. Deze maatregelen omvatten ook middelen om houders van rechten en rechtshandhavingsinstanties, zoals officieren van justitie, in staat te stellen IER op doeltreffende wijze te handhaven 2. De bepalingen in bovengenoemde wetgeving zijn echter, voor het grootste gedeelte, niet zo opgesteld dat ze specifiek ingaan op hoe online IER-inbreuken kunnen worden voorkomen of bestreden, maar hebben slechts de vorm van minimumvereisten die individuele lidstaten de ruimte bieden om specifieke nationale maatregelen in te stellen en toe te passen. In vorige onderzoeken van het EUIPO-waarnemingscentrum is wel gekeken naar IER-inbreuken in een online-omgeving, maar werd nooit ingegaan op de vraag welke concrete, bestaande wetgevingsmaatregelen gebruikt kunnen worden om online IER-inbreuken te voorkomen of te bestrijden 3. Het hoofddoel van dit onderzoek is dan ook om vast te stellen of en in hoeverre in de lidstaten een aantal specifieke wetgevingsmaatregelen beschikbaar zijn die kunnen worden toegepast om IER-inbreuken in een online-omgeving te voorkomen of te bestrijden. De nadruk van het onderzoek ligt op de wetgevingsmaatregelen die omschreven kunnen worden als 'praktische oplossingen voor praktische problemen', zoals de optie om aanbieders van onlinediensten te verplichten de identiteit prijs te geven van klanten die worden verdacht van inbreuk op de IER-rechten van derden, en de optie om het Europees onderzoeksbevel (EOB) toe te passen op IER-gerelateerde misdrijven. 1 Met name de dreigingsevaluatie van de zware en georganiseerde criminaliteit (Socta) van Europol uit 2013, het EUdouaneactieplan tegen inbreuken op IER voor de jaren , de mededeling van de Commissie over een strategie voor de digitale markt voor Europa (COM(2015) 192 final) en het gezamenlijke situatierapport over namaak in de EU van Europol en EUIPO, waarvan het meest recente rapport uit 2017 dateert. 2 Zie het overzicht van deze wetgevingsmaatregelen hierna in hoofdstuk 7. 3 Er zal echter worden verwezen naar het verwante onderzoek: onderzoek naar vrijwillige samenwerkingspraktijken bij het bestrijden van online inbreuken op merkenrechten, rechten inzake tekeningen of modellen, auteursrechten en aan auteursrecht verwante rechten,

3 Methodiek Het hoofddoel van dit onderzoek is om vast te stellen of een aantal specifieke wetgevingsmaatregelen die gebruikt kunnen worden om online IER-inbreuken te bestrijden of te voorkomen, in de EU-lidstaten beschikbaar is en, zo ja, of deze maatregelen in elke lidstaat voor dit doel zijn of kunnen worden toegepast. Om dit doel te bereiken, bestond het eerste deel van het onderzoek uit een inventarisatie van de beschikbare wetgevingsmaatregelen met betrekking tot de volgende acht geselecteerde onderwerpen: 1 Verkrijgen van accountinformatie 2 Blokkeren van toegang tot websites 3 Maatregelen met betrekking tot domeinnamen 4 Maatregelen gericht op hosts 5 Europees onderzoeksbevel 6 Uitlevering - Europees aanhoudingsbevel 7 Witwassen van geld 8 Strafrechtelijke sancties De belangrijkste hulpmiddelen voor de inventarisatie bestonden uit twee vragenlijsten: in de ene werd ingegaan op burgerrechtelijke en in de andere op strafrechtelijke maatregelen. De vragenlijsten werden voorgelegd aan een groep deskundigen die voor dit onderzoek werd opgericht, en werden daarna via twee verschillende netwerken van juristen naar vertegenwoordigers van alle lidstaten verstuurd 4. De meeste gedetailleerde vragen werden beantwoord door de meeste, maar niet alle, lidstaten 5. Dit dient in overweging te worden genomen bij het lezen van het onderzoek. Aangezien het doel van de inventarisatie echter het schetsen van een algemeen beeld van de beschikbaarheid van 4 De vragenlijst over burgerrechtelijke maatregelen werd verspreid onder een aantal individuele ECTA-leden en leden van de ECTA-comités. De vragenlijst over strafrechtelijke maatregelen werd naar de verschillende nationale autoriteiten gestuurd die in Eurojust vertegenwoordigd zijn. Het projectteam wil alle respondenten bedanken voor hun waardevolle en essentiële bijdrage aan het onderzoek. 5 Het aantal ontbrekende antwoorden zal in iedere tabel worden aangeduid met 'Geen antwoorden'. 3

4 wetgevingsmaatregelen in de EU-lidstaten was, en niet zozeer een gedetailleerd beeld van de situatie in elke lidstaat 6, is het aantal reacties voldoende om dit algemene beeld te kunnen schetsen. Bovendien viel onafhankelijke verificatie van de reacties buiten het bestek van dit onderzoek. De reacties geven dus de opvattingen van de respondenten weer. Dit dient in acht te worden genomen bij het lezen van het onderzoek in het algemeen, en wanneer individuele antwoorden zijn geciteerd of uitgelicht in het bijzonder. Voornaamste bevindingen Uit de inventarisatie en analyse van de wetgevingsmaatregelen die beschikbaar zijn in de EU-lidstaten waarvan reactie is ontvangen en die kunnen worden gebruikt door de houders van rechten en de bevoegde autoriteiten om online IER-inbreuken te bestrijden en tegen te gaan, blijkt dat er in de hele EU zowel gemeenschappelijke kenmerken als nationale verschillen bestaan. Wat de eerste twee van de acht opgelijste onderwerpen betreft, namelijk de wetgevingsmaatregelen met betrekking tot het vrijgeven van informatie over vermeende inbreukmakers en de mogelijkheid om toegang tot websites te blokkeren, zijn deze maatregelen als beginpunt beschikbaar in alle lidstaten 7. Bovendien is de rechtsgrondslag voor de diverse nationale maatregelen tot op zekere hoogte geharmoniseerd door de relevante artikelen uit de Richtlijn betreffende de handhaving van IER 8. Hoewel de fundamentele voorwaarden voor het verkrijgen van dergelijke informatie of van een blokkeringsbevel tot op zekere hoogte zijn geharmoniseerd, kunnen er verschillen tussen de lidstaten bestaan met betrekking tot de meer gedetailleerde, procedurele voorwaarden. In de meeste lidstaten wordt geharmoniseerde wetgeving dus aangevuld met specifieke, nationale wetgeving, zoals de algemene wetten met betrekking tot burgerrechtelijke en strafrechtelijke procedures, waarvan de bepalingen ook van toepassing zijn op zowel IER-inbreuken als andere vormen van onwettig gedrag 9. Wat het derde onderwerp, maatregelen met betrekking tot domeinnamen, betreft, is het beeld opmerkelijk anders. De EU heeft nationale wetgeving met betrekking tot registratie en administratie van de landcodetopniveaudomeinen (cctld's) van de individuele lidstaten niet geharmoniseerd. Dit betekent dat de rechtsgrondslag voor de specifieke wetgevingsmaatregelen die in dit onderzoek worden behandeld namelijk opschorting, overdracht of verwijdering van domeinnaamregistraties waarvan wordt vermoed dat ze inbreuk maken op de IER van derden afhankelijk is van de nationale wetgeving van elke lidstaat en van de specifieke regels of gebruikersvoorwaarden die de beheerder van elke cctld heeft bepaald. Hoewel de drie geanalyseerde wetgevingsmaatregelen in de meeste lidstaten beschikbaar zijn, is geen 6 Een voorbeeld van een studie die zich richt op de juridische situatie in elke lidstaat is het EUIPO-rapport 'Veelgestelde vragen (FAQ) van consumenten over auteursrecht', 2017, beschikbaar op: 7 In bepaalde situaties zijn enkele wijzigingen op dit uitgangspunt van toepassing. Zie voor meer details hoofdstukken 8.2 en Richtlijn 2004/48/EG van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 betreffende de handhaving van intellectuele-eigendomsrechten. 9 Wat het vrijgeven van informatie betreft, is de situatie treffend beschreven als een mozaïekaanpak die de rechtbanken noopt verschillende nationale wetten toe te passen Roland Knaak en Lukasz Zelechowski in Michel Vivant (red.): European case-law on infringements of intellectual property rights, Bruylant,

5 van de drie in elke lidstaat beschikbaar. Zo kan bijvoorbeeld in sommige lidstaten een gerechtelijk bevel worden verkregen voor de overdracht van inbreukmakende domeinnamen van de houder van de domeinnamen aan de houder van de rechten. In andere lidstaten zal dat niet mogelijk zijn, ook al zijn de betrokken partijen dezelfde. Ook de inventarisatie en analyse van het vierde onderwerp, over wetgevingsmaatregelen die gericht zijn op de entiteiten die inhoud hosten die vermoedelijk inbreuk maakt op IER, leveren een nogal versnipperd totaalbeeld op. Enerzijds valt de vrijstelling van aansprakelijkheid van hostingproviders onder artikel 14, lid 1, van de Richtlijn inzake elektronische handel 10, die in de wetten van alle lidstaten is ingevoerd. De eigenlijke norm voor secundaire aansprakelijkheid is echter niet geharmoniseerd en is dus afhankelijk van de nationale wetgeving. Artikel 14, lid 1, van de Richtlijn inzake elektronische handel impliceert dat de provider niet aansprakelijk is voor de inhoud die hij host, tenzij de host wist dat de inhoud illegaal was of niet snel genoeg optreedt om de inhoud te verwijderen (d.w.z. weg te halen of de toegang daartoe te verhinderen) zodra hij is gewezen op de illegale inhoud. Hoewel een hostingprovider doorgaans niet aansprakelijk is voor inbreukmakend materiaal, is het dus in alle lidstaten wel mogelijk een gerechtelijk bevel te krijgen dat een host verplicht IER-inbreukmakende inhoud van zijn platform te verwijderen. Anderzijds is de mogelijkheid om een hostprovider te verplichten de account van een vermeende inbreukmaker op te schorten niet onderworpen aan specifieke EU-wetgeving, en uit de inventarisatie blijkt dat in bijna de helft van de lidstaten deze juridische maatregel niet beschikbaar of een onopgeloste kwestie is. De situatie is nog sterker gefragmenteerd als het gaat om de mogelijkheid om te voorkomen dat een vermeende inbreukmaker een nieuwe account kan openen bij de hostingdienst wanneer een eerdere account is opgeschort. Deze juridische maatregel is ofwel niet beschikbaar, dan wel de beschikbaarheid ervan onduidelijk of onderwerp van juridisch debat in meer dan de helft van de lidstaten. IER-inbreuken in een digitale omgeving houden in dat de inbreukmakende activiteiten in verschillende lidstaten tegelijk kunnen plaatsvinden daar de vermeende inbreukmakers zich in een of meer lidstaten kunnen bevinden. Daarom speelt in dergelijke gevallen justitiële onderzoekssamenwerking tussen de lidstaten een belangrijke rol bij de handhaving van IER. Het EOB 11 is een recente wetgevingsmaatregel voor justitiële samenwerking tussen de lidstaten ter vervanging van een eerder, meer gefragmenteerd kader. 12 Deze maatregel is gebaseerd op wederzijdse erkenning van beslissingen, Dit betekent dat elke lidstaat verplicht is het verzoek van een andere lidstaat te erkennen en uit te voeren, zoals zij dat ook zou doen met een beslissing van de eigen autoriteiten. Namaak en productpiraterij staan op de lijst met strafbare feiten die onder het EOB vallen indien aan de basisvereiste van het EOB is voldaan, namelijk dat op het strafbare feit een maximumgevangenisstraf van 10 Richtlijn 2000/31/EG van het Europees Parlement en de Raad van 8 juni 2000 betreffende bepaalde juridische aspecten van de diensten van de informatiemaatschappij, met name de elektronische handel, in de interne markt (PB L 178 van 17 juli 2000). 11 Richtlijn 2014/41/EU van het Europees Parlement en de Raad van 3 april 2014 betreffende het Europees onderzoeksbevel in strafzaken (EOB-richtlijn). 12 Het EOB is bedoeld om een alomvattend systeem te creëren ter vervanging van alle bestaande instrumenten op dit gebied, waaronder Kaderbesluit 2008/978/JBZ van de Raad van 18 december 2008 betreffende het Europees bewijsverkrijgingsbevel ter verkrijging van voorwerpen, documenten en gegevens voor gebruik in strafprocedures, en dat "zo veel mogelijk betrekking heeft op alle soorten bewijsmiddelen, tenuitvoerleggingstermijnen kent en zo weinig mogelijk weigeringsgronden bevat" (overweging 6, EOB-richtlijn). 5

6 ten minste drie jaar staat in het uitvaardigende land. Niet elk soort IER-inbreuk wordt echter beschouwd als 'namaak en piraterij' en de maximumstraf voor gevallen van namaak en piraterij is niet in alle lidstaten drie jaar. Door deze beide factoren wordt de toepassing van het EOB door de bevoegde autoriteiten in de lidstaten met betrekking tot IER-inbreuken beperkt. Het Europees aanhoudingsbevel (EAB) 13 is een vereenvoudigde grensoverschrijdende procedure voor vervolging of uitvoering van een tot vrijheidsbeneming strekkende straf of maatregel. Een EAB is een door een justitiële autoriteit van een lidstaat uitgevaardigd verzoek tot aanhouding van een persoon die zich in een andere lidstaat bevindt, en tot uitlevering van die persoon met het oog op vervolging in de verzoekende lidstaat. Zowel 'namaak en productpiraterij' als 'computercriminaliteit' staan op de lijst van strafbare feiten waarbij het geen vereiste is dat het strafbare feit ook een strafbare handeling is in de uitvoerende staat. Dit wijkt af van de verder geldende vereiste van 'dubbele strafbaarheid', die inhoudt dat het strafbare feit dat de achtergrond vormt voor het EAB, strafbaar is in zowel de uitvaardigende als de uitvoerende staat. Het is echter een voorwaarde dat op het strafbare feit een tot vrijheidsbeneming strekkende straf of maatregel staat met een maximum van ten minste drie jaar en zoals omschreven in het recht van de uitvaardigende lidstaat. 14 Net als bij het bovengenoemde EOB sluit een dergelijke beperking de toepassing van het EAB voor een aantal IER-inbreuken uit in sommige lidstaten. In dergelijke gevallen kan echter alsnog een EAB worden uitgevaardigd, indien de IER-inbreuk in de uitvaardigende lidstaat strafbaar is met een gevangenisstraf van minimaal twaalf maanden, waarna de uitvoerende staat kan verlangen dat het strafbare feit waarop het EAB is gebaseerd, ook strafbaar is krachtens zijn nationale wetgeving. De twee meest recent ingevoerde antiwitwasinstrumenten, namelijk 'de vierde antiwitwasrichtlijn' 15 en 'de geldovermakingsverordening' 16, zijn van toepassing op de opbrengsten uit de meeste soorten criminele activiteiten 17. De instrumenten zijn in principe van toepassing op opbrengsten uit online IER-inbreuken, maar op dit moment lijken daar geen concrete voorbeelden van te bestaan. In het onderzoek wordt ook ingegaan op een aantal aspecten die verband houden met strafrechtelijke sancties in het geval van een IER-inbreuk en die zijn neergelegd in de nationale wetgeving van de lidstaten. Strafrechtelijke sancties zijn niet geharmoniseerd op EU-niveau, maar zoals hierboven werd aangegeven, spelen het soort straffen en de maximumstraffen tegelijkertijd een belangrijke rol bij de daadwerkelijke toepassing op online IER-inbreuken op de twee wetgevingsmaatregelen van de EU, het EOB en het EAB. Uit inventarisatie blijkt dat er aanzienlijke verschillen zijn tussen de lidstaten in het soort 13 Kaderbesluit 2002/584/JBZ van de Raad van 13 juni 2002 betreffende het Europees aanhoudingsbevel en de procedures van overlevering tussen de lidstaten, PB L 190 van 18 juli Artikel 2, lid 2, van het EAB-kaderbesluit. 15 Richtlijn (EU) 2015/849 van het Europees Parlement en de Raad van 20 mei 2015 inzake de voorkoming van het gebruik van het financiële stelsel voor het witwassen van geld of terrorismefinanciering, tot wijziging van Verordening (EU) nr 648/2012 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking van Richtlijn 2005/60/EG van het Europees Parlement en de Raad en Richtlijn 2006/70/EG van de Commissie (Witwasrichtlijn). 16 Verordening (EU) 2015/847 van het Europees Parlement en de Raad van 20 mei 2015 betreffende bij geldovermakingen te voegen informatie en tot intrekking van Verordening (EG) nr 1781/2006 (voor de EER relevante tekst), PB L 141 van 5 juni 2015, blz Zie definitie van 'criminele activiteiten' in artikel 3, lid 4, van de Witwasrichtlijn en, in het bijzonder, de definitie van 'strafbare feiten' onder f). 6

7 straffen en de maximumstraffen voor IER-inbreuken; namelijk de maximale tot vrijheidsbeneming strekkende straffen, indien van toepassing, die variëren van twee tot tien jaar. Bovendien is de rechtssituatie in de lidstaten verre van uniform als het gaat om de vraag of nalatige inbreuken strafbaar zijn en of rechtspersonen aansprakelijk kunnen worden gesteld voor strafrechtelijke inbreuken. In een apart hoofdstuk worden enkele slotopmerkingen beschreven met betrekking tot de analyse en wordt ook gesteld dat er ruimte is voor en behoefte is aan meer diepgaand onderzoek naar een aantal van de besproken onderwerpen. Technologische ontwikkelingen hebben gevolgen gehad en zullen waarschijnlijk gevolgen blijven hebben voor zowel online handhaving van IER als mogelijke IER-inbreuken. In het laatste hoofdstuk worden een aantal van deze nieuwe mogelijkheden en uitdagingen vastgesteld, zoals het gebruik van blockchaintechnologie, het gebruik van big data en filtertechnieken, en de privatisering van handhavingsmechanismen door het gebruik van niet-justitiële verwijderingsmechanismen. 7

8 Bureau voor intellectuele eigendom van de Europese Unie, 2018 Overname met bronvermelding toegestaan ONDERZOEK NAAR WETGEVINGSMAATREGELEN MET BETREKKING TOT ONLINE IER-INBREUKEN 8