Gezond Zijn en Gezond Leven in Amsterdam. Amsterdamse Gezondheidsmonitor Gezondheidsonderzoek 2004

Transcriptie

1 Gezond Zijn en Gezond Leven in Amsterdam Amsterdamse Gezondheidsmonitor Gezondheidsonderzoek 2004

2 Dit rapport is tot stand gekomen in samenwerking met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Colofon Redactie: D.G. Uitenbroek, J.K. Ujcic-Voortman, A.P. Janssen, P.J. Tichelman en A.P. Verhoeff Fotografie: afdeling Communicatie, GGD Amsterdam (tenzij anders vermeld) Druk: Drukkerij de Bij, Amsterdam Uitgever: GGD Amsterdam, cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) ISBN-10: ISBN-13: EDG-reeks: 2006/4 Foto s omslag: afdeling Communicatie, GGD Amsterdam Edwin van Eis Januari 2006

3 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Leeswijzer 5 Samenvatting 7 1. Inleiding Achtergrond Doelstelling Methode Onderzoeksopzet Vragenlijstonderzoek Lichamelijk onderzoek Steekproef en respons Gezond Zijn in Amsterdam Lichamelijke gezondheid Hart- en vaatziekten en endogene risicofactoren Diabetes Hoge bloeddruk Overgewicht Verhoogd cholesterolgehalte Hart- en vaatziekten Chronische aandoeningen van het bewegingsapparaat Beperkingen activiteiten dagelijks leven Kanker en overige chronische aandoeningen Psychisch welbevinden Welzijn Psychische klachten 106

4 4. Gezond Leven en een gezonde leefomgeving in Amsterdam Leefstijl Voeding Lichamelijke activiteit Rookgedrag Alcoholconsumptie Druggebruik Seksueel gedrag en seksueel overdraagbare aandoeningen Woonsituatie en leefomgeving Zorggebruik Beschouwing, conclusies en aandachtspunten voor het volksgezondheidsbeleid 175 Begrippen en gebruikte afkortingen 183 Bronnen 187

5 Voorwoord Voor u ligt het verslag van het gezondheidsonderzoek dat de GGD in 2004 in Amsterdam heeft uitgevoerd. Aan dit onderzoek hebben Amsterdammers van 18 jaar en ouder en van alle herkomsten meegedaan. Dit is niet het eerste gezondheidsonderzoek dat de GGD Amsterdam in haar geschiedenis heeft verricht en veel van de gegevens die deze keer zijn verzameld, zijn vergelijkbaar met de gegevens van voorgaande onderzoeken. Dit maakt het mogelijk om ontwikkelingen in de tijd over de gezondheidssituatie van Amsterdammers te volgen. In een aantal opzichten is bij het gezondheidsonderzoek van 2004 anders gewerkt. Bijzonder is dat een geheel nieuwe methode van gegevensverzameling is gehanteerd, waarbij de respondenten op consultatiebureaus van de GGD zijn uitgenodigd voor een persoonlijk interview waarbij een vragenlijst werd afgenomen. Daarnaast is bij de respondenten een lichamelijk onderzoek verricht en bloed afgenomen om onder andere risicofactoren voor hart- en vaatziekten betrouwbaar in kaart te brengen. Deze opzet is in samenwerking met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) ontwikkeld. Tijdens het onderzoek is op uitstekende wijze met het RIVM samengewerkt. De nieuwe opzet heeft zoals uit dit rapport blijkt belangrijke resultaten opgeleverd. De zeer hoge prevalentie van ongediagnosticeerde verhoogde bloeddruk en verhoogd cholesterolgehalte in Amsterdam wil ik in het bijzonder vermelden. Het rapport laat ook zien dat het aantal Amsterdammers dat aan overgewicht lijdt verder is toegenomen. De aanpak van overgewicht en het bevorderen van een gezonde leefstijl zal in samenhang met vroegopsporing en behandeling van risicofactoren voor hart- en vaatziekten, toenemende aandacht van de GGD krijgen. Hierin wil de GGD nauw samenwerken met zorginstellingen en andere zorgaanbieders in de stad. Verdere analyse van de onderzoeksgegevens zal de komende tijd plaatsvinden om eventuele interventies op dit gebied te ondersteunen. Over deze en andere belangrijke zaken kunt u in dit rapport lezen. Rest mij nog de vele mensen die aan dit onderzoek hebben meegewerkt te bedanken. Ten eerste de medewerkers van zowel de GGD als het RIVM die dit onderzoek hebben uitgewerkt en

6 uitgevoerd. De coördinatoren, de medisch klinisch medewerkers en de interviewers die de respondenten hebben ondervraagd en onderzocht wil ik ook bedanken voor hun inzet. Tenslotte wil ik de respondenten bedanken, zonder hun medewerking was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Ik wens u veel leesplezier! Drs M. Verstappen Algemeen Directeur GGD Amsterdam

7 Leeswijzer Tabellen De artikelen in dit rapport zijn voorzien van tabellen waarin de belangrijkste onderzoeksresultaten worden gepresenteerd. Door het rapport heen is geprobeerd van alle onderwerpen zoveel mogelijk dezelfde soort informatie te laten zien. Zo vindt u in de meeste tabellen cijfers voor mannen en vrouwen, voor een aantal leeftijdsgroepen en voor Amsterdammers van Nederlandse, Marokkaanse en Turkse afkomst. Amsterdammers met een andere buitenlandse achtergrond zijn verzameld in de categorie overige etnische groepen. De cijfers in de tabellen betreffen, tenzij anders vermeld, percentages met de bijbehorende 95% betrouwbaarheidsintervallen (BI). Een 95% BI geeft aan binnen welke grenzen met 95% zekerheid het werkelijke percentage in de Amsterdamse (sub)populatie ligt. Significantie Een eenvoudige manier om te beoordelen of een verschil tussen bijvoorbeeld mannen en vrouwen significant is, is te kijken of de betrouwbaarheidsintervallen voor mannen en vrouwen elkaar niet overlappen. Wanneer het 95% BI voor mannen bijvoorbeeld 50,0-51,1 is en dat voor vrouwen 48,7-49,8, is er geen overlap en kan men concluderen dat het verschil significant is. Men moet voorzichtig zijn als twee betrouwbaarheidsintervallen elkaar enigszins overlappen. Men kan dan niet zondermeer de uitspraak doen dat het verschil niet significant is. Daarvoor is een meer precieze statistische toets noodzakelijk. Een laatste probleem is dat men op grond van kansfluctuatie altijd wel wat statistisch significante verbanden verwacht, een kans van één op de twintig (5%) om precies te zijn. Men moet er daarom voor waken om een enkel gevonden verschil te zeer te benadrukken, vooral als dit verschil in strijd is met de resultaten van voorgaand onderzoek. Daarom wordt in dit rapport waar mogelijk een vergelijking gemaakt met (inter)nationale referentiegegevens. Representativiteit Tot slot gaat het in dit rapport over de gezondheidstoestand en het gezondheidsgedrag van Amsterdammers: het percentage Amsterdammers met diabetes, met overgewicht, het percentage Amsterdammers dat rookt, alcohol drinkt, en meer wordt beschre-

8 ven. Dit is mogelijk doordat de onderzoeksresultaten zijn gewogen voor geslacht, leeftijd en etniciteit. In een aantal gevallen kunnen de resultaten echter niet worden gewogen omdat niet de hele onderzoeksgroep voor een analyse is gebruikt. In dat geval wordt er niet over Amsterdammers gesproken, maar over respondenten omdat de gegevens niet representatief zijn voor alle Amsterdammers.

9 Samenvatting De GGD Amsterdam verzamelt continu informatie over de gezondheid van Amsterdammers ten behoeve van het gezondheidsbeleid van de stad. Eén van de middelen die hiervoor ingezet wordt, is de Amsterdamse GezondheidsMonitor (AGM). Eens in de vier jaar voert de GGD in dit kader een grootschalig gezondheidsonderzoek uit onder de volwassen bevolking. In deze rapportage worden de resultaten beschreven van het gezondheidsonderzoek uitgevoerd in Doelstelling De doelstelling van dit gezondheidsonderzoek en de hieruit voortvloeiende onderzoeksvragen zijn in onderstaande schema weergegeven: Doelstelling: Het verkrijgen van inzicht in de gezondheid en determinanten van de gezondheid van volwassen inwoners van Amsterdam Hoe ervaren inwoners van Amsterdam hun eigen gezondheid? Wat is de prevalentie van verschillende chronische aandoeningen in Amsterdam? Wat is de prevalentie van risicofactoren en risicogedrag voor chronische aandoeningen en in het bijzonder harten vaatziekten in Amsterdam? In welke mate komen problemen op het gebied van maatschappelijke en geestelijke gezondheid voor in Amsterdam? Wat is het zorggebruik van inwoners van Amsterdam nu en wat wordt in de toekomst verwacht? Methode Het onderzoek bestond uit twee onderdelen: een vragenlijst (waarmee informatie werd verzameld over onder meer lichamelijke gezondheid en lichamelijk functioneren, zorggebruik en medicijngebruik, psychische gezondheid en leefstijlfactoren) en een lichamelijk onderzoek gericht op het objectief in kaart brengen van risicofactoren voor hart- en vaatziekten (onder meer bloeddruk, lichaamsgewicht, cholesterolgehalte, prevalentie van diabetes). Inwoners uit vijf verschillende buurten verspreid over Amsterdam, zijn uitgenodigd om aan het onderzoek deel te nemen. De buurten zijn zo gekozen dat ze gezamenlijk een representatief beeld

10 geven voor de totale Amsterdamse volwassen bevolking. Speciale aandacht is besteed aan Turkse en Marokkaanse Amsterdammers, omdat in eerder onderzoek van de GGD grote gezondheidsverschillen zijn gevonden tussen Turkse, Marokkaanse en Nederlandse Amsterdammers. Resultaten Ruim vierduizend Amsterdammers zijn uitgenodigd voor deelname aan het onderzoek. De repons bedroeg 44%. Dit betekent dat Amsterdammers van 18 jaar en ouder aan het onderzoek hebben deelgenomen. Gezond Zijn in Amsterdam Lichamelijke gezondheid: endogene risicofactoren voor hart- en vaatziekten In het onderzoek is aandacht besteed aan de volgende endogene risicofactoren voor hart- en vaatziekten: diabetes, hoge bloeddruk, een verhoogd cholesterolgehalte en overgewicht. Het percentage volwassen Amsterdammers met gediagnosticeerde diabetes wordt op basis van dit gezondheidsonderzoek geschat op 3,5%. Daarnaast is naar schatting een half procent van de volwassen bevolking, ongeveer in getal, onbekend met het feit dat zij diabetes hebben. Diabetes komt meer voor onder Turkse en Marokkaanse Amsterdammers (respectievelijk 6,1% en 8,7%). Verder neemt het aandeel mensen met diabetes in de bevolking toe met de leeftijd. Vier op de vijf diabetespatiënten heeft overgewicht, hart- en vaatziekten komen meer voor onder diabetespatiënten en diabetes heeft een negatieve invloed op het welbevinden. Verhoogde bloeddruk of hypertensie komt naar schatting onder 38% van de Amsterdammers voor. Meer dan de helft van de Amsterdammers met hypertensie is echter niet bekend met het feit dat zij een verhoogde bloeddruk hebben. Nederlandse Amsterdammers (43%) hebben vaker een verhoogde bloeddruk dan Marokkaanse (24%) en Turkse (26%) Amsterdammers. Verder neemt het aandeel mensen met hypertensie toe met de leeftijd. Amsterdammers met een verhoogde bloeddruk hebben daarnaast vaker te kampen met overgewicht en hebben vaker een onverantwoord alcoholgebruik. Een verhoogd cholesterolgehalte in het bloed (hypercholesterolemie) komt bij 22% van de Amsterdammers voor. Tweederde van de

11 Amsterdammers met een verhoogd cholesterolgehalte is daarmee niet bekend. Hypercholesterolemie komt vaker voor onder Nederlandse Amsterdammers (29%) dan onder Marokkaanse (10%) en Turkse Amsterdammers (13%). Ook voor een verhoogd cholesterolgehalte geldt dat het aandeel toeneemt met het toenemen van de leeftijd. Een verhoogd cholesterolgehalte gaat vaak gepaard met een verhoogde bloeddruk: 65% van de Amsterdammers met hypercholesterolemie heeft ook hypertensie. Tenslotte heeft naar schatting 45% van de Amsterdammers overgewicht, waarvan 31% matig overgewicht en bijna 14% ernstig overgewicht of obesitas. Het percentage Amsterdammers met overgewicht neemt toe met het stijgen van de leeftijd. Onder Marokkanen (57%) en Turken (66%) in Amsterdam komt overgewicht vaker voor dan onder Nederlandse Amsterdammers (45%). Vooral Marokkaanse en Turkse vrouwen hebben te kampen met overgewicht. In de laatste tien jaar is het voorkomen van overgewicht in Amsterdam met meer dan 10% gestegen. Lichamelijke gezondheid: vóórkomen van hart- en vaatziekten Eén op de twintig (5%) Amsterdammers heeft ooit een ernstige aandoening aan het hart- en vaatstelsel gehad. Tussen Amsterdammers van Turkse, Marokkaanse en Nederlands afkomst zijn geen significante verschillen te zien als het gaat om het voorkomen van hart- en vaatziekten. Het aandeel Amsterdammers dat ooit geconfronteerd is geweest met een ernstige hart- of vaatziekte neemt, zoals verwacht, toe met de leeftijd: onder Amsterdammers van 65 jaar en ouder bedraagt het percentage twintig procent. Daarnaast hebben Amsterdammers die ooit een hart- of vaatziekte hebben gehad aanzienlijk vaker een hoge bloeddruk (80% versus 35%), vaker een verhoogd cholesterolgehalte (58% versus 20%), diabetes (18% versus 3%) en ernstig overgewicht (33% versus 13%). Lichamelijke gezondheid: chronische aandoeningen Chronische aandoeningen van het bewegingsapparaat komen in Amsterdam veel voor: bijna een kwart van de bevolking is in het jaar voorafgaand aan het onderzoek behandeld voor minimaal één aandoening aan het bewegingsapparaat. De meest voorkomende aandoeningen zijn rugklachten en gewrichtsslijtage. Vrouwen hebben vaker aandoeningen van het bewegingsapparaat (29%) dan mannen (20%), en oudere Amsterdammers meer dan jong volwas-

12 senen. De verschillen tussen Turkse (27%), Marokkaanse (21%) en Nederlandse Amsterdammers (23%) zijn niet groot. Chronische aandoeningen van het bewegingsapparaat leiden bij ouderen (55 jaar en ouder) vaak tot beperkingen bij dagelijkse activiteiten zoals het huis schoonhouden en boodschappen doen. Gemiddeld ervaart één op de tien Amsterdammers van 55 jaar en ouder beperkingen bij dagelijkse activiteiten. De meeste problemen worden gerapporteerd met het traplopen (8% van de 55-plussers). Turkse en Marokkaanse 55-plussers geven vaker aan problemen te hebben met dagelijkse activiteiten dan Nederlandse 55-plussers. Daarnaast geeft 35% van de Amsterdamse 55-plussers aan dat zij één of meer huishoudelijke taken alleen met moeite of helemaal niet kunnen uitvoeren. Het betreft veelal het huis schoonhouden en boodschappen doen. Naast chronische aandoeningen van het bewegingsapparaat komende de volgende chronische aandoeningen regelmatig voor onder Amsterdammers: migraine (bij één op de vijf Amsterdammers, met name onder vrouwen (29%), en onder Marokkaanse (35%) en Turkse (37%) Amsterdammers), vernauwing van bloedvaten in de buik of benen (bij één op de twintig Amsterdammers, vooral onder Turkse Amsterdammers (14%)), en astma of COPD (bij één op de tien Amsterdammers). Bijna 4% van de Amsterdammers rapporteert ooit een vorm van kanker te hebben gehad. Kanker komt het meest voor onder Nederlandse Amsterdammers (7%). Psychisch welbevinden Amsterdam scoort marginaal slechter op de subjectieve maten van gezondheid dan Nederland, zowel wat betreft de algemene gezondheid als de fysieke en mentale gezondheid. Vier op de vijf Amsterdammers kwalificeert de eigen gezondheid goed tot uitstekend. Nederlandse Amsterdammers scoren, vooral als het gaat om fysieke gezondheid, beter dan niet-nederlandse Amsterdammers. Depressieve klachten en angstklachten komen bij veel Amsterdammers (circa eenderde van de volwassenen) voor. Het exacte percentage hangt af van het gebruikte meetinstrument. Turkse en Marokkaanse Amsterdammers rapporteren meer ernstige depressieve klachten of angstklachten dan Nederlandse Amsterdammers. Daarbij zijn Marokkanen minder vaak in zorg dan de Nederlandse en Turkse Amsterdammers, en gebruiken zowel Marokkanen als Turken veel minder psychofarmaca dan de Nederlandse Amster- 10

13 dammers. Deze bevindingen zijn opmerkelijk en worden nader onderzocht in het kader van een tweede fase van dit gezondheidsonderzoek. In tabel 1 zijn de belangrijkste resultaten met betrekking tot lichamelijke gezondheid en psychisch welbevinden onder elkaar gezet. Tabel 1 Resultaten uit het gezondheidsonderzoek 2004 met betrekking tot Gezond Zijn in Amsterdam (percentages, tenzij anders vermeld) lichamelijke gezondheid totaal mannen vrouwen endogene risicofactoren hart- en vaatziekten diabetes (gediagnosticeerd) 3,5 4,2 2,9 hoge bloeddruk 37,8 43,5 32,5 overgewicht 44,7 43,1 46,3 verhoogd cholesterol gehalte 22,2 25,0 19,6 hart- en vaatziekten ooit hart- of vaatziekte gehad 5,0 5,6 4,5 afgelopen jaar behandeld voor hart- of vaatziekte 3,4 4,3 2,4 chronische aandoeningen minimaal 1 aandoening bewegingsapparaat 24,0 19,5 28,5 55-plussers met minimaal 1 ADL-beperking 10,8 8,8 12,1 kanker 3,7 2,5 5,0 migraine 22,2 15,7 28,6 astma en COPD 10,0 8,6 11,6 vernauwing bloedvaten buik of benen 4,8 4,0 5,4 psychisch welbevinden gezondheidsbeleving algemeen: (zeer) goed/uitstekend 79,1 80,6 77,9 fysiek: score tov standaardpopulatie (score 50) 49,8 50,6 49,2 mentaal: score tov standaardpopulatie (score 50) 52,3 53,0 51,7 depressieve klachten of angstklachten milde klachten 36,7 35,9 37,5 ernstige klachten 5,0 4,3 5,7 11

14 Gezond Leven in een gezonde leefomgeving in Amsterdam Leefstijl Een gezonde leefstijl heeft grote invloed op de gezondheid. In het gezondheidsonderzoek is daarom aandacht besteed aan de volgende leefstijlfactoren: voeding, lichamelijke activiteit, rookgedrag, alcoholconsumptie, druggebruik en seksueel gedrag. Op het gebied van voeding adviseert de Gezondheidsraad om per dag minimaal 150 tot 200 gram groente en twee stuks fruit te eten (waarvan maximaal één stuk fruit mag worden vervangen door een glas vruchtensap). Eén op de vijf Amsterdammers voldoet aan beide normen, de helft (51%) aan de norm voor fruitconsumptie en eenderde (34%) aan de norm voor groenteconsumptie. Vrouwen voldoen vaker aan beide normen (26%) dan mannen (18%). Nederlandse Amsterdammers voldoen minder vaak aan de norm voor groenteconsumptie dan Turkse Amsterdammers. Naast voldoende groente en fruit, wordt ook aanbevolen om minimaal vijf dagen per week te ontbijten. Driekwart van de Amsterdammers voldoet aan dit advies, vrouwen meer dan mannen en ouderen meer dan jongeren. Voor lichamelijke activiteit is onderzocht welk aandeel van de Amsterdammers voldoet aan de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen (minimaal een half uur matig intensief lichamelijk actief zijn op tenminste vijf en bij voorkeur alle dagen van de week). Van de Amsterdammers voldoet 61% aan deze norm. Mannen (63%) voldoen vaker aan de norm dan vrouwen (58%), Nederlandse Amsterdammers (66%) vaker dan Marokkaanse (47%) en Turkse (40%) Amsterdammers. Met name Marokkaanse en Turkse vrouwen (35%) voldoen niet aan de norm. Amsterdammers die voldoende bewegen voelen zich over het algemeen gezonder. Roken is één van de belangrijkste gedragsgerelateerde oorzaken van ziekten. Naar schatting eenderde van de Amsterdamse volwassenen rookt. Mannen roken vaker (39%) dan vrouwen (28%). Sinds 1992 is het percentage mannen dat rookt gedaald met zes procent en het percentage rokende vrouwen met twaalf procent. Vooral onder Turkse Amsterdammers wordt nog vaak gerookt: 43%. Onder de Marokkaanse (20%) en hoogopgeleide (26%) Amsterdammers wordt het minst gerookt. Amsterdammers die roken voelen zich over het algemeen minder gezond. Bijna vier op de vijf volwassen Amsterdammers consumeert alcohol. Nederlandse Amsterdammers (92%) gebruiken (veel) vaker alcohol dan Turken (31%) en Marokkanen (15%). Belangrijker is 12

15 hoeveel alcohol men per gelegenheid consumeert en hoe vaak per week. Vijftien procent van de Amsterdammers consumeert gemiddeld drie of meer glazen alcohol per dag (met name mannen en Nederlandse Amsterdammers). Bijna één op de tien Amsterdammers wordt tot de zware drinkers gerekend (ook hier meer mannen dan vrouwen en voornamelijk Nederlandse Amsterdammers). Ruim dertig procent van de Amsterdammers gebruikt meer alcohol dan het advies voor verantwoord alcoholgebruik. Naar schatting vijftien procent van de volwassen Amsterdammers heeft in de twaalf maanden voorafgaand aan het onderzoek cannabis gebruikt. Dit geldt met name voor de jong volwassenen van 18 t/m 34 jaar (25%). Nederlandse Amsterdammers (14%) en Amsterdammers uit overige etnische groepen (20%) gebruiken vaker cannabis dan Marokkaanse en Turkse Amsterdammers (beide groepen 9%). Van de deelnemers aan het onderzoek was 88% bereid vragen te beantwoorden over seksueel gedrag. Zeven van de tien Amsterdammers had gedurende de twaalf maanden voorafgaand aan het onderzoek met anderen seksueel contact. Vier procent van de Amsterdammers heeft in het jaar voorafgaande aan het onderzoek onveilige seks gehad. Het betreft dan Amsterdammers met meerdere losse partners die geen condoom gebruiken. Mannen (5%) hebben vaker onveilig seksueel contact dan vrouwen (2%). Woonsituatie en leefomgeving Ook de (ervaren) kwaliteit van de woonomgeving heeft invloed op de (ervaren) gezondheid. Circa tachtig procent van de volwassen Amsterdammers is (zeer) tevreden met de woonomgeving en 83% (zeer) tevreden met de woning. Ondanks deze hoge tevredenheid wil toch bijna een kwart van de Amsterdammers binnen twee jaar verhuizen. Het zijn met name niet-nederlandse Amsterdammers die vanwege ontevredenheid met de huidige woning willen verhuizen. Daarentegen zijn Amsterdammers bijzonder tevreden over de voorzieningen in de buurt, zoals winkels voor dagelijkse boodschappen en de bereikbaarheid met het openbaar vervoer. Zorggebruik Tenslotte is in het gezondheidsonderzoek aandacht besteed aan het zorggebruik van de Amsterdammers. Circa veertig procent van de volwassen Amsterdammers heeft in de twee maanden voorafgaand aan het onderzoek contact gehad met de huisarts, vrouwen 13

16 (45%) meer dan mannen (33%). Marokkaanse (51%) en Turkse (47%) Amsterdammers hebben opvallend meer contact gehad met de huisarts dan Nederlandse Amsterdammers (37%). Ruim twintig procent heeft in de twee maanden voorafgaand aan het onderzoek contact gehad met een medisch specialist. Hierbij zijn geen verschillen tussen vrouwen en mannen of tussen Amsterdammers met een verschillende etnische achtergrond gevonden. Naar schatting tien procent van Amsterdammers is in het voorafgaande jaar opgenomen geweest in een ziekenhuis. Oudere Amsterdammers zijn, zoals verwacht, vaker opgenomen geweest dan jongere Amsterdammers. Daarnaast zijn Marokkaanse Amsterdammers vaker opgenomen geweest. Acht procent van de Amsterdamse volwassenen is in het voorafgaande jaar behandeld vanwege psychische problemen. Vooral Amsterdammers van middelbare leeftijd (45 t/m 54 jaar) zijn hiervoor relatief vaak (16%) onder behandeling geweest. Over het geheel genomen maken Amsterdammers met een lagere opleiding meer gebruik van genoemde zorgvoorzieningen dan Amsterdammers met een hoge opleiding. Tabel 2 geeft een overzicht van de belangrijkste bevindingen met betrekking tot leefstijl, woonsituatie en leefomgeving, en zorggebruik. 14

17 Tabel 2 Resultaten uit het gezondheidsonderzoek 2004 met betrekking tot Gezond Leven in een gezonde leefomgeving in Amsterdam (percentages) leefstijl totaal mannen vrouwen voeding voldoet aan groente- en fruitnorm 33,7 33,4 37,2 ontbijtfrequentie zoals aanbevolen 75,2 70,5 79,8 lichamelijke activiteit: voldoen aan beweegnorm 60,8 63,4 58,3 rookgedrag rookt 33,4 38,9 27,9 zware roker 13,5 16,5 10,4 alcoholconsumptie zware drinkers (gelegenheidsdrinkers) 9,7 14,8 4,6 3+ drinkers (gewoontedrinkers) 14,6 20,9 7,7 onverantwoord alcoholgebruik 31,2 32,9 29,3 druggebruik cannabis ooit gebruikt 33,7 41,4 26,1 cannabis gebruik in het laatste jaar 15,2 20,1 10,6 harddrugs ooit gebruikt 14,7 18,1 10,9 seksueel gedrag: onveilige seks 3,7 5,4 2,2 woonsituatie en leefomgeving (zeer) tevreden met de woning 83,4 83,6 83,3 (zeer) tevreden met de woonomgeving 79,8 80,8 78,7 wil binnen 2 jaar verhuizen 23,4 22,2 24,6 zorggebruik contact met de huisarts (laatste 2 maanden) 39,3 33,2 45,3 contact met een medisch specialist (laatste 2 mnd) 21,2 21,5 21,0 ziekenhuisopname (afgelopen jaar) 9,5 8,8 10,2 behandeld voor psychische problemen (afg. jaar) 8,1 7,3 8,9 Conclusie In het rapport worden de volgende conclusies getrokken betreffende eventuele doelgroepen voor het beleid. Zowel de gezondheid als het gezondheidsgedrag van mannen blijkt op veel punten aanzienlijk slechter dan bij vrouwen. Hoewel dit niet expliciet een 15

18 onderwerp van dit rapport was, wordt toch wel gevonden dat mensen met een lager opleidingsniveau een slechtere gezondheid en slechter gezondheidsgedrag hebben dan mensen met een hoger opleidingsniveau. Er kan op grond van dit rapport niet worden gesteld dat Amsterdammers van niet-nederlandse afkomst in het algemeen een mindere gezondheid of minder gezond gedrag hebben dan Amsterdammers van Nederlandse afkomst. Betreffende aandoeningen worden twee aandachtspunten benoemd. Een integrale aanpak is noodzakelijk, waarbij expliciet aandacht wordt gegeven aan de vroegopsporing van risicofactoren voor hart- en vaatziekten, gecombineerd met het verbeteren van het gezondheidsgedrag. Op grond van een aantal patronen in de onderzoeksgegevens wordt daarnaast aandacht gevraagd voor het probleem dat de zorg in Amsterdam niet voor alle groepen even effectief lijkt. De aandachtspunten voor het beleid worden in kader 1 samengevat. Kader 1 Aandachtspunten voor het volksgezondheidsbeleid naar aanleiding van de AGM doelgroepen gezondheidsbevordering voor mannen in kaart brengen en versterken aandacht voor mensen met een lagere opleiding en een lager inkomen en de relatie met gezondheid in onderzoek en beleid versterken beleid voor niet-nederlandse groepen beperken tot specifieke aandoeningen en duidelijke verschillen aandoeningen een integrale aanpak door verbetering van gezondheidsgedrag van de Amsterdammer te combineren met de vroegopsporing van risicofactoren voor onder meer hart- vaatziekten samenwerking met andere sectoren versterken voor een dergelijke aanpak ervoor zorgdragen dat verschillen in zorg tussen groepen Amsterdammers niet leiden tot verschillen in effectiviteit van zorg 16

19 1. Inleiding Hoe gezond zijn Amsterdammers? Welke gezondheidsproblemen komen in onze stad relatief vaak voor? Zijn er groepen Amsterdammers die op bepaalde gezondheidsaspecten minder goed scoren dan anderen? Welke zorgbehoeften leven er in Amsterdam of zijn er op korte of langere termijn te verwachten? Vragen waarop een antwoord noodzakelijk is om een goede invulling te geven aan het lokaal gezondheidsbeleid. Verschillende facetten van gezondheid zijn hierbij van belang zoals de lichamelijke gezondheid, de psychische gezondheid, maar ook de meer subjectieve maat van hoe mensen hun gezondheid ervaren Achtergrond De GGD Amsterdam verzamelt continu informatie over de gezondheid van Amsterdammers. Eén van de middelen die hiertoe ingezet wordt, is de Amsterdamse GezondheidsMonitor (AGM). Eens in de vier jaar voert de GGD in dit kader een grootschalig gezondheidsonderzoek uit onder de volwassen bevolking. Door middel van dit onderzoek wordt informatie verzameld over de algemene gezondheidstoestand van de inwoners van Amsterdam. Deze gegevens vormen mede de basis voor de invulling van het lokaal gezondheidsbeleid en worden gebruikt om concrete activiteiten op het gebied van gezondheidsbevordering te ontwikkelen. De voorlaatste enquête in het kader van de AGM is in 1999 en 2000 uitgevoerd [1]. In kader 1 zijn een aantal conclusies van deze enquête nog eens kort weergegeven. 17

20 Kader 1 Resultaten van de gezondheidsenquête [1] De meeste Amsterdammers (83%) voelen zich gezond. Toch was ongeveer eenderde (34%) van de Amsterdammers onder behandeling voor een chronische aandoening, en had één op de zes Amsterdammers in het jaar daarvoor ernstige psychische problemen. Op het gebied van leefstijl bleken Amsterdammers het nodige te verbeteren te hebben. Zo rookten veel van hen (39%), gebruikte 15% van hen (zeer) veel alcohol, deden zij veel te weinig aan lichaamsbeweging (driekwart bewoog te weinig) en bleek eenderde te zwaar te zijn. Als gekeken werd naar verschillen tussen bevolkingsgroepen in Amsterdam, bleek dat de gezondheid van Turkse en Marokkaanse Amsterdammers een belangrijk aandachtspunt was. Zij rapporteerden een slechtere gezondheid dan de autochtone Amsterdamse bevolking, met meer chronische aandoeningen en ook vaker beperkingen. Ook bleken zij psychisch minder gezond te zijn. Hart- en vaatziekten, net als in de rest van Nederland ook in Amsterdam de belangrijkste doodsoorzaak, kwamen onder 19% van de Amsterdammers voor en met name onder Turken. Diabetes, een belangrijke risicofactor voor hart- en vaatziekten, bleek zowel onder Turken als Marokkanen relatief vaak voor te komen. Een hoger zorggebruik werd ondanks deze slechtere gezondheidstoestand niet gevonden. Maar omdat de groep Turken en Marokkanen in Amsterdam nog vrij jong is, leek een sterke groei in de zorgvraag in de toekomst wel te verwachten. Informatie over de lichamelijke gezondheidstoestand is in de vorige gezondheidsenquête verzameld op basis van zelfrapportage. Het gebruik van zelfgerapporteerde gegevens kan invloed hebben op de gemeten prevalentie van een aantal maten voor de lichamelijke gezondheid. Denk bijvoorbeeld aan het lichaamsgewicht, dat door mensen vaak lager ingeschat wordt dan het in werkelijkheid is, maar ook aan de bloeddruk, iets wat niet iedereen van zichzelf weet. Mede om beter inzicht te krijgen in de gezondheidsverschillen tussen Turkse, Marokkaanse en Nederlandse Amsterdammers die in [2] werden gevonden, is er behoefte aan betere informatie over de lichamelijke gezondheid. 18

21 1.2. Doelstelling De doelstelling van het gezondheidsonderzoek in het kader van de AGM 2004 en de hieruit voortvloeiende onderzoeksvragen zijn in onderstaande figuur schematisch weergegeven. Doelstelling: Het verkrijgen van inzicht in de gezondheid en determinanten van de gezondheid van volwassen inwoners van Amsterdam Hoe ervaren inwoners van Amsterdam hun eigen gezondheid? Wat is de prevalentie van verschillende chronische aandoeningen in Amsterdam? Wat is de prevalentie van risicofactoren en risicogedrag voor chronische aandoeningen en in het bijzonder harten vaatziekten in Amsterdam? In welke mate komen problemen op het gebied van maatschappelijke en geestelijke gezondheid voor in Amsterdam? Wat is het zorggebruik van inwoners van Amsterdam nu en wat wordt in de toekomst verwacht? Bij het beantwoorden van deze vraagstellingen zal gekeken worden naar de verschillen tussen leeftijdsgroepen en tussen mannen en vrouwen. In het bijzonder wordt aandacht besteed aan verschillen tussen de diverse etnische groepen die in Amsterdam wonen. Naar aanleiding van de gezondheidsenquête van is er behoefte ontstaan aan meer informatie over, en waar mogelijk verklaringen voor de gezondheidsverschillen tussen Turkse, Marokkaanse en Nederlandse Amsterdammers, met name als het gaat om (risicofactoren voor) hart- en vaatziekten. Daarom wordt aan deze groepen ook in de AGM 2004 speciale aandacht besteed. 19

22 20

23 2. Methode 2.1. Onderzoeksopzet Omdat er naast de meer subjectieve vragenlijstgegevens ook behoefte is aan objectief meetbare gegevens over de lichamelijke gezondheid van Amsterdammers is het onderzoek opgedeeld in twee delen: een vragenlijstonderzoek en een lichamelijk onderzoek. De haalbaarheid van een onderzoeksopzet met deze combinatie is in 2003 in een pilot getest. De pilot was succesvol en de resultaten zijn gebruikt bij het opzetten van het gezondheidsonderzoek in Een kort overzicht van de resultaten van de pilot staat in kader 1. Kader 1 Resultaten van de AGM pilot 2003 [1] Uit de resultaten van de pilot bleek dat deze opzet haalbaar is, zowel wat betreft respons als praktische uitvoerbaarheid. De respons tijdens de pilot was 43,6%. Onder Turkse inwoners was deze zelfs verrassend goed (62,5%). Onder de Marokkaanse, maar ook onder de Nederlandse Amsterdammers was de respons minder hoog (resp. 34,0% en 41,8%). De praktische haalbaarheid van de combinatie van een vragenlijstonderzoek en een lichamelijk onderzoek op locatie was goed. Dit gold ook voor het lichamelijk onderzoek (inclusief de bloedafname), het onderdeel dat nog niet eerder in een dergelijke setting was uitgevoerd. De deelnemers waren over het algemeen positief over het onderzoek. Zij waren met name tevreden over de korte afstand tot de onderzoekslocatie en het lichamelijk onderzoek. De behoefte aan informatie over de eigen gezondheid is voor veel deelnemers belangrijk geweest bij de beslissing deel te nemen aan het onderzoek. De vergoeding lijkt van minder belang. Het minst tevreden waren de deelnemers over de lange duur (1-1½ uur) van het onderzoek. Dit was ook het verbeterpunt dat het meest door de deelnemers werd genoemd. Inwoners van vijf verschillende buurten, verspreid over Amsterdam, zijn uitgenodigd om aan dit onderzoek deel te nemen. Zij zijn schriftelijk uitgenodigd om op een bepaald tijdstip op een bepaalde datum naar het consultatiebureau van de GGD bij hen in de buurt te komen. In een informatiefolder zijn de inhoud en het doel van het onderzoek toegelicht. Een week voor de geplande afspraak hebben alle genodigden een herinneringsbrief ontvangen. In de periode van 19 april tot en met 22 juni 2004 zijn mensen uitgenodigd om deel te nemen op maandag tot en met donderdag 21

24 s avonds tussen 17:00 uur en 20:00 uur en op zaterdag overdag tussen 10:00 uur en 15:00 uur. Deelnemers hebben een respondentenvergoeding in de vorm van een cadeaubon ter waarde van 115,- ontvangen. Daarnaast hebben zij de uitslag van het lichamelijk onderzoek direct mee naar huis gekregen, de uitslagen van de bloedwaarden zijn na analyse aan de respondenten toegestuurd. Om de bekendheid van het onderzoek te verhogen, zijn op de consultatiebureaus, in buurtcentra, bij huisartsen en in gezondheidscentra posters opgehangen. Ook is op een lokale Turkse radiozender aandacht besteed aan het onderzoek. 22

25 2.2. Vragenlijstonderzoek De interviews zijn aan de hand van schriftelijke vragenlijsten afgenomen. Deze vragenlijsten zijn vertaald in het Engels, Turks en Arabisch. De speciaal voor dit onderzoek getrainde interviewers spraken allen Nederlands èn minimaal één andere taal (Engels, Turks, Marokkaans of Berbers) vloeiend. Voor aanvang van het onderzoek is in overleg met de respondent besloten in welke van deze talen het interview zou plaatsvinden. Gemiddeld heeft het afnemen van de vragenlijst ongeveer 40 minuten in beslag genomen. In de vragenlijst wordt ingegaan op de gezondheid en determinanten van gezondheid. Onder gezondheid wordt niet alleen de lichamelijke gezondheidstoestand verstaan, maar ook de psychische gezondheid en de gezondheidsbeleving. Verder gaat de vragenlijst in op leefstijl en verschillende achtergrondkenmerken. De onderwerpen die in de vragenlijst zijn opgenomen, worden in de volgende kaders beschreven. Bij het samenstellen van de vragenlijst is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van gevalideerde schalen en waar mogelijk van standaarden die in het kader van het project Lokale en Nationale Monitor Volksgezondheid 1 zijn vastgesteld. 1 een samenwerkingsverband tussen het RIVM, GGD Nederland, GGD en en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) met als doel de monitoringactiviteiten van GGD en en het RIVM op elkaar af te stemmen. Het doel van deze samenwerking is te komen tot een continue monitoring van de belangrijkste indicatoren van de gezondheidssituatie en de gezondheidszorg op lokaal en nationaal niveau. Een belangrijk onderdeel hiervan is de afstemming en standaardisatie van de lokale gezondheidsmonitoren. 23

26 Kader 2 De vragenlijst: lichamelijke gezondheid en lichamelijk functioneren onderwerp beschrijving doel chronische aandoeningen lichamelijk functioneren 55-plussers ongevallen 2 vóórkomen van en onder behandeling zijn voor verschillende chronische aandoeningen moeite met / hulp bij uitvoeren Activiteiten Dagelijks Leven (ADL) en Huishoudelijke Dagelijkse Activiteiten (HDA) het vóórkomen van letsel, vergiftiging of blessure, het ontstaan, de behandeling en de aard hiervan prevalentie van de betreffende aandoeningen en de mate van behandeling/controle hiervan inzicht in het lichamelijk functioneren en de zelfredzaamheid van 55-plussers op het gebied van algemene dagelijkse bezigheden inzicht in plotseling ontstaan letsel en met name de plek waar dit letsel is ontstaan Kader 3 De vragenlijst: zorggebruik en medicijngebruik onderwerp beschrijving doel zorggebruik medicijngebruik contact met medische hulpverleners: huisarts, specialist (poliklinisch), psychische hulpverlening, ziekenhuisopname medicijnen en vitaminepreparaten die men gebruikt (voorgeschreven en zelfmedicatie) inzicht in het gebruik van de medische zorg inzicht in het medicijngebruik Kader 4 De vragenlijst: psychische gezondheid onderwerp beschrijving doel ervaren gezondheid en kwaliteit van leven depressie en angst de (ervaren) psychische en fysieke gezondheid, gemeten met behulp van de Short Form 12 (SF12) en de Mental Health Indicator 5 (MHI5) het vóórkomen van depressie- en angstklachten, gemeten met behulp van de Kessler Psychological Distress Scale (K10) inzicht in de (ervaren) psychische en fysieke gezondheid inzicht in het vóórkomen van depressie- en angstklachten 2 de resultaten hiervan zijn niet in deze rapportage opgenomen. 24

27 Kader 5 De vragenlijst: leefstijlfactoren 3 onderwerp lichamelijke activiteit Body Mass Index (BMI) voedingsgewoonten alcoholgebruik roken druggebruik reizen en vaccinaties 3 risicofactoren hepatitis 3 seksueel overdraagbare aandoeningen (HIV test) seksuele geaardheid seksuele activiteit gezondheidsverbetering 3 beschrijving ontbijtgedrag, groente- en fruitconsumptie, vetconsumptie [2] 3 gemiddelde tijd besteed aan lichaamsbeweging tijdens woon-werkverkeer, huishoudelijke activiteiten, vrijtijdsbesteding en sporten gewicht, lengte gemiddelde consumptie van alcoholische drank gedurende de week roken (nu en in het verleden), hoeveelheid en rookwaar gebruik van soft- en harddrugs reisgedrag en vaccinaties voorafgaand aan een reis naar het buitenland medische behandelingen ondergaan in het buitenland ooit geslachtsziekten gehad en/of HIV test gedaan homo- of heteroseksueel aantal mannelijke/vrouwelijke seksuele partners in het afgelopen jaar per persoon, seksuele technieken, het condoomgebruik en achtergrond van de sekspartner(s) wensen die men heeft ten aanzien van een gezonde omgeving, de intentie om de eigen gezondheid te verbeteren en belemmerende factoren hierin doel inzicht in voedingsgewoonten als het gaat om groente, fruit- en vetconsumptie en ontbijtgedrag inzicht in beweeggedrag en het aantal mensen dat voldoet aan de beweegnorm prevalentie van overgewicht inzicht in het alcoholgebruik schatting van het aantal rokers en het rookgedrag prevalentie van cannabisgebruik, risicogedrag ten aanzien van spuiten van harddrugs reizen gemaakt naar hoogendemische landen als voorspeller voor hepatitis A, B of C voorspellers voor hepatitis B en C inzicht in het aantal mensen dat een SOA heeft gehad en/of zich op HIV heeft laten testen, seksueel risicogedrag als voorspeller voor hepatitis B voorspeller voor hepatitis A en B en andere infectieziekten inzicht in het seksuele gedrag van mensen, voorspeller hepatitis B en voor homoseksuele mannen tevens hepatitis A inzicht in mogelijke aangrijpingspunten voor het bevorderen van gezond gedrag 3 de resultaten hiervan zijn niet in deze rapportage opgenomen. 25

28 Kader 6 De vragenlijst: fysieke omgeving onderwerp woonomgeving beschrijving woonsituatie en leefomgeving, vragen uit het Woning Behoefte Onderzoek (WBO, in opdracht van het Ministerie van VROM) doel inzicht krijgen in de tevredenheid met de woonsituatie en leefomgeving, sociale cohesie, voorzieningen, overlast en problemen in de buurt Kader 7 De vragenlijst: achtergrondkenmerken onderwerp beschrijving doel persoonskenmerken geboortejaar, geslacht, geboorteland, geboorteland ouders leeftijd, geslacht en etniciteit als verklarende achtergrondvariabelen sociaal-economische positie opleiding, arbeidssituatie, inkomen sociaal-economische positie als verklarende achtergrondvariabele gezinssituatie gezinssamenstelling en grootte gezinssituatie als verklarende achtergrondvariabele 4 acculturatie 4 etnische zelf-identificatie, oriëntatie op de eigen dan wel dominante cultuur, contacten met leden van de dominante groep dan wel leden van de eigen etnische groep inzicht in de acculturatiestrategie van migranten 2.3. Lichamelijk onderzoek Het lichamelijk onderzoek is uitgevoerd door speciaal getrainde verpleegkundigen, doktersassistenten of medisch technisch medewerkers. Tijdens de training is met name aandacht besteed aan het werken volgens gestandaardiseerde protocollen. Op iedere onderzoekslocatie was een coördinator (een HBO-V verpleegkundige of arts) aanwezig, die toezicht hield op de correcte uitvoering van het vragenlijstonderzoek en het lichamelijk onderzoek. De onderdelen van het lichamelijk onderzoek zijn voornamelijk gericht op risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Overgewicht 4 de resultaten hiervan zijn niet in de rapportage opgenomen. 26

29 en vetopslag in de buikstreek zijn belangrijke risicofactoren voor diverse chronische aandoeningen, waaronder hart- en vaatziekten. Daarom is iedere respondent gewogen en zijn de lichaamslengte, de middel- en de heupomtrek gemeten. Een hoge bloeddruk is eveneens een belangrijke risicofactor voor hart- en vaatziekten en is daarom ook als objectief gemeten maat meegenomen in dit onderzoek. De bloeddruk is door middel van een duplometing bepaald met digitale bloeddrukmeters. Het serum cholesterolgehalte is een belangrijke risicofactor voor coronaire hartziekten. Een eenmalige meting van het totaal en HDL cholesterol geeft voldoende informatie over het cholesterolgehalte van een persoon. De hoeveelheid geglycolyseerd hemoglobine (HbA 1c ) in het bloed geeft een goede schatting van het gemiddelde bloedsuikergehalte in de periode vanaf 60 tot 90 dagen voor de test. Het HbA 1c -gehalte in combinatie met het (niet-nuchtere) bloedsuikergehalte leveren een goede maat voor het al dan niet vóórkomen van diabetes. 27

30 Kader 1 Lichamelijk onderzoek 5 onderwerp bloeddruk antropometrie cholesterolgehalte geglycoliseerd hemoglobine (HbA 1c ) glucosegehalte Serumbank Infectieziekten beschrijving lengte, gewicht, middel- en heupomtrek 5 diastolische en systolische bloeddruk totaal- en HDL-cholesterolgehalte van het bloed geglycoliseerd hemoglobine (HbA 1c ) als maat voor het gemiddelde bloedsuikergehalte in de 60 tot 90 dagen voor de test niet-nuchter bloedsuikergehalte afname van bloed voor opslag in een serumbank doel prevalentie van overgewicht en inzicht in de vetverdeling prevalentie van hypertensie prevalentie van een verhoogd cholesterolgehalte prevalentie van diabetes prevalentie van diabetes opslag van serum voor toekomstige analyses om infectieziekten onder de bevolking in kaart te brengen Voor de bepalingen van het cholesterolgehalte, HbA 1c en het glucosegehalte zijn drie buisjes veneus bloed afgenomen (stolbuis, NaF en EDTA). Het afgenomen bloed is direct na afname in de koelkast (maximaal 4 C) geplaatst en na afloop van een avond/dagdeel in een speciaal voor vervoer van bloed bestemde koelbox geplaatst. Het bloed is de volgende dag vóór uur s middags naar het Centraal Klinisch Chemisch Laboratorium (CKCL) van het Erasmus MC in Rotterdam vervoerd en direct bij aankomst verwerkt. Na de bepaling van de vullingsgraad en de hemolyse van de buizen, is het bloed opgewerkt tot citraatplasma en NaFplasma. Vervolgens zijn de genoemde bepalingen gedaan. De verwerking van het bloed in het laboratorium heeft meestal circa 20 uur, maar maximaal 50 uur, na afname plaatsgevonden. Na afloop van het onderzoek is de respondent gevraagd extra bloed af te staan ten behoeve van opslag in een serumbank. Dit bloed is bestemd voor een serumbank om het vóórkomen van infectieziekten onder de Amsterdamse bevolking, nu en in de toekomst, in kaart te brengen. Hiertoe zijn twee buisjes (stolbuis 5 de resultaten hiervan zijn niet in de rapportage opgenomen. 28

31 en EDTA) van 10 ml veneus bloed afgenomen. Het bloed is na afname op dezelfde wijze als het overige bloed gekoeld bewaard en de volgende dag (of binnen maximaal 50 uur) per koerier naar het streeklaboratorium van de GGD Amsterdam vervoerd. Daar is het direct na ontvangst verder verwerkt en bij -80 C, volledig geanonimiseerd, opgeslagen. Vóór deelname aan het lichamelijk onderzoek was toestemming van de respondent noodzakelijk. De respondenten moesten hiervoor twee verklaringen van toestemming tekenen. Eén voor het uitvoeren van het lichamelijk onderzoek (inclusief de bloedafname) en één voor opslag van bloed in de Serumbank Infectieziekten [3]. Deelname aan dit laatste deel van het onderzoek was ook geheel vrijwillig en stond los van deelname aan de rest van het onderzoek. Om er zeker van te zijn dat de doelstelling en het verloop van het onderzoek duidelijk waren, zijn de verklaringen van toestemming in het Engels, Turks en Arabisch vertaald en indien nodig mondeling (in de eigen taal) toegelicht. 29

32 2.4. Steekproef en respons De onderzoekspopulatie bestaat uit inwoners van Amsterdam van 18 jaar en ouder. 6 Door de gekozen onderzoeksopzet was het in praktische zin niet mogelijk een willekeurige steekproef uit de totale bevolking van Amsterdam te trekken. Het is niet haalbaar om lichamelijk onderzoek uit te voeren bij een huis-aan-huis opzet, en onderzoek op locatie kan alleen als de reisafstand voor respondenten niet te groot is. Om met de beschikbare middelen een zo representatief mogelijk beeld van de Amsterdamse bevolking van 18 jaar en ouder te krijgen, is een selectie gemaakt uit beschikbare locaties. Er zijn uiteindelijk vijf consultatiebureaus geselecteerd voor het onderzoek. Bij deze selectie is gekeken naar de bevolkingssamenstelling (leeftijd, geslacht en etniciteit) van de direct omliggende buurtcombinaties. De bevolkingssamenstelling van de buurtcombinaties die in de steekproef zijn vertegenwoordigd, komt zo dicht mogelijk in de buurt van de totale bevolkingssamenstelling van Amsterdam. De bureaus liggen in de stadsdelen Geuzenveld/Slotermeer, Amsterdam Oud-Zuid, Slotervaart/Overtoomse Veld, Westerpark en Zuidoost (zie figuur 1). Figuur 1 Buurtcombinaties waaruit de steekproef is getrokken 6 omdat voor het uitvoeren van lichamelijk onderzoek zonder toestemming van de ouder(s)/ voogd(en), de respondent minimaal 18 jaar oud moet zijn, is de minimumleeftijd voor dit gezondheidsonderzoek in vergelijking met de gezondheidsenquête verhoogd van 16 naar 18 jaar. 30

33 Per locatie is een willekeurige steekproef getrokken uit de Gemeentelijk Basisadministratie (GBA) door het Register Amsterdam. Naast uitspraken over de totale bevolking is het belangrijk dat er uitspraken kunnen worden gedaan naar leeftijd, geslacht en etniciteit. Om deze reden is de steekproef gestratificeerd naar leeftijd en etniciteit getrokken. De samenstelling van de totale steekproef is te zien in tabel 1. Tabel 1 Steekproef uit de Gemeentelijke Basisadministratie naar leeftijd en etniciteit, gezondheidsonderzoek 2004 etnische groep Nederlands Marokkaans Turks overig totaal leeftijdsgroep 18 t/m 34 jaar t/m 44 jaar t/m 54 jaar t/m 64 jaar jaar en ouder totaal Door het gestratificeerd trekken van de steekproef is deze niet meer representatief voor de totale bevolking van Amsterdam. Zo zijn bijvoorbeeld Amsterdammers van Nederlandse afkomst ondervertegenwoordigd in de steekproef. Om toch uitspraken te kunnen doen over de totale Amsterdamse bevolking is het noodzakelijk om de steekproef te wegen. Bij het wegen is de samenstelling van de steekproef vergelijkbaar gemaakt met de samenstelling van de totale Amsterdamse bevolking. Hierbij is gekeken naar geslacht, leeftijd en etniciteit 7. De percentages in dit rapport zijn over het algemeen gewogen percentages en dus representatief gemaakt voor de Amsterdamse bevolking. Als ergens ongewogen gegevens zijn gebruikt, wordt dit expliciet vermeld. 7 voor het samenstellen van de weegfactoren is voor leeftijd en etniciteit dezelfde indeling gebruikt als de indeling die ook is gebruikt voor het trekken van de steekproef. 31

34 De respons tijdens het onderzoek is 44% (zie tabel 2). De respons is aanzienlijk hoger onder vrouwen dan onder mannen. Van alle uitgenodigde vrouwen heeft ongeveer de helft aan het onderzoek deelgenomen, van alle mannen bijna vier van de tien. Als de respons wordt uitgesplitst naar leeftijd is te zien dat deze het hoogst is onder Amsterdammers van middelbare leeftijd (45 t/m 64 jaar) en het laagst onder jong volwassenen (34 jaar en jonger). Tabel 2 Respons gezondheidsonderzoek 2004 naar geslacht, leeftijdsgroepen en etnische groepen geslacht % totaal 44,0 man 39,0 vrouw 49,1 leeftijdsgroep 18 t/m 34 jaar 34,0 35 t/m 44 jaar 43,6 45 t/m 54 jaar 51,0 55 t/m 64 jaar 49,7 65 jaar en ouder 41,7 etnische groep Nederlands 45,8 Marokkaans 38,7 Turks 49,6 overig 42,1 Ook is de respons anders voor de verschillende etnische groepen. De respons is het hoogst onder Amsterdammers van Turkse afkomst, de helft van de genodigden heeft aan het onderzoek meegewerkt. De Marokkaanse inwoners van de stad hebben het minst vaak gehoor gegeven aan de oproep deel te nemen aan het onderzoek, minder dan vier van de tien van hen deden mee. De respons onder de Nederlandse Amsterdammers zit met 45,8% tussen beide groepen in en van de groep met alle mensen van een andere etnische afkomst heeft 42,1% aan het onderzoek meegedaan. 32

35 De totale respons is vergelijkbaar met de respons van 43% tijdens de pilot. Wel waren de verschillen tussen de etnische groepen tijdens de pilot groter. Maar ook toen was de respons onder Turkse inwoners het hoogst (62,5%) en onder Marokkanen het laagst (34%). Onder autochtone Nederlanders was de opkomst 42% [1]. Dat de respons onder Marokkaanse Amsterdammers het laagst is, is niet nieuw. Tijdens de gezondheidsenquête van was de respons onder de Marokkaanse groep eveneens het laagst van alle groepen [4]. Ook nu, met een vernieuwde onderzoeksopzet, blijkt het lastig deze groep Amsterdammers te bereiken voor het gezondheidsonderzoek. De huidige onderzoeksopzet lijkt wel positief effect te hebben op de respons onder Turkse Amsterdammers. Vergeleken met de voorgaande enquête is de respons onder deze groep hoger, toen was deze 43% [4]. In het REGENBOOG-onderzoek, dat in 2000 door het RIVM is uitgevoerd en waarbij ook lichamelijk onderzoek in combinatie met vragenlijstonderzoek op GGD en werd ingezet, was de totale respons in heel Nederland 28% [5]. In het Sunset onderzoek, waarbij in de periode 2001 tot en met 2003 onder Surinamers in Amsterdam eveneens een combinatie van vragenlijstonderzoek en lichamelijk onderzoek is uitgevoerd, was de respons 63% [6]. Opzet van het rapport In de volgende hoofdstukken van dit rapport worden de resultaten van het gezondheidsonderzoek 2004 besproken. Om te beginnen wordt in deel drie, met de titel Gezond Zijn in Amsterdam, uitvoerig ingegaan op de lichamelijke gezondheid en het psychisch welbevinden van Amsterdammers. In deel vier getiteld Gezond Leven in een gezonde leefomgeving in Amsterdam wordt ingezoomd op een aantal leefstijl- en omgevingsfactoren die invloed hebben op de gezondheid. Het rapport wordt afgesloten met een beschouwing, conclusies en op de resultaten van dit onderzoek gebaseerde aandachtspunten voor het volksgezondheidsbeleid in Amsterdam. 33