M Wie waagt die wint? Risiconemers in het MKB. drs. R.M. Braaksma dr. J.P.J. de Jong

Transcriptie

1 M Wie waagt die wint? Risiconemers in het MKB drs. R.M. Braaksma dr. J.P.J. de Jong Zoetermeer, september 2008

2 Wie waag die wint? Risiconemers in het MKB Volgens de vakliteratuur is ondernemerschap onlosmakelijk verbonden met het nemen van risico's. Omdat dit zou leiden tot meer innovatie en economische groei, proberen beleidsmakers via subsidies en fiscale regelingen ondernemers aan te zetten tot meer investeringen in risicovolle projecten. Enquête-onderzoek van EIM laat zien dat ondernemerschap méér is dan uitsluitend risico's nemen: ook management, kansen zien en benutten, en innoveren zijn rollen die door een meerderheid van de ondernemers in het MKB worden herkend. Wel suggereren de resultaten dat het voor beleidsmakers de moeite loont om ondernemers aan te moedigen die (gecalculeerde) risico's willen nemen. Ondernemers met de intentie om komend jaar te investeren in risicovolle projecten, scoren hoger op alle onderscheiden innovatiekenmerken, en blijken in de afgelopen drie jaar ook significant vaker te zijn gegroeid in termen van werkgelegenheid. Eén op de vijf ondernemers in het Nederlandse MKB denkt het komende jaar te investeren in risicovolle projecten. 1 Inleiding Ondernemen gaat gepaard met risico's nemen, zo is de algemene opvatting in theorie en praktijk. Cantillon (1734) beschouwde ondernemers als personen die het risico van winst of verlies dragen 1. Daarop aansluitend hebben velen benadrukt dat ondernemend gedrag onlosmakelijk is verbonden met het nemen van risico's. Ondernemers investeren tijd en middelen in het nastreven van kansen waarvan op voorhand niet zeker is of deze zullen slagen. Het is zeer goed mogelijk dat zij hun investeringen uiteindelijk niet beloond zien. Ondernemers nemen doorgaans beslissingen onder onzekerheid, met onvolledige informatie. Het maatschappelijke belang van ondernemers die risico's nemen is groot. Door meer risico te nemen brengen zij meer innovaties voort, waarbij vooral radicale innovaties belangrijk worden geacht omdat deze markten en bedrijfstakken uit hun evenwicht brengen, en daarmee grote invloed hebben op de ontwikkeling van de werkgelegenheid en de algemene welvaart. Ondernemers die risico's nemen zorgen voor meer innovatie, waardoor uiteindelijk ook meer kennisspillovers zullen optreden. Voor de rijksoverheid is dit reden om risicovolle, innovatieve activiteiten van bedrijven te stimuleren met subsidies en fiscale maatregelen. Hierdoor wordt het (financiële) risico van ondernemende, innovatiegerichte activiteiten verlaagd. Doelstelling EIM heeft geanalyseerd in hoeverre ondernemers in het midden- en kleinbedrijf (MKB) daadwerkelijk risico's nemen, en of het veronderstelde ver- 1 Cantillon, R. (1734), Essai sur la nature du commerce en general (Essay on the nature of general commerce), (H. Higgs, transl.), MacMillan, London. 2

3 band tussen risico's nemen, innovatie en gerealiseerde groei van bedrijven kan worden aangetoond. Data Hiervoor is gebruik gemaakt van de dataset Determinanten van Bedrijfsprestaties. Deze dataset is in 2006 ontwikkeld en wordt jaarlijks geactualiseerd middels een telefonische enquête onder MKB-ondernemers. Als aspecten van bedrijfsvoering worden innovatie, concurrentiedruk, strategie, marketing, HRM en ondernemerschap onderscheiden. Ook in 2008 zijn deze gegevens weer verzameld 1. In de enquête is gevraagd of ondernemers van plan zijn om het komende jaar te investeren in risicovolle projecten: zeker, waarschijnlijk of niet. Daarmee is een actuele indicator verkregen van de mate waarin ondernemers bereid zijn om risico's te nemen. Opbouw Met de beschikbare data kon worden geanalyseerd in welke mate MKBondernemers het komende jaar risico willen gaan nemen, en wat de samenhang is met hun wijze van ondernemerschap, innovativiteit en gerealiseerde groei. We werken dit in de navolgende hoofdstukken verder uit. 2 Intentie tot risico nemen Van alle MKB-ondernemers gaf in mei/juni % aan het komende jaar te willen investeren in risicovolle projecten. Daarbij zei 12% dit zeker te zullen gaan doen, en 8% waarschijnlijk. Vier van de vijf ondernemers in het MKB zijn niet van plan risico's te gaan nemen (figuur 1). Dat MKBondernemers in meerderheid geen risico's nemen, is goed verklaarbaar met hoe ondernemerschap kan worden gedefinieerd, namelijk in brede of enge zin. Volgens de brede definitie is ondernemerschap gelijk aan het bezit van een eigen bedrijf. Iedereen die is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel, wordt dan als ondernemer beschouwd. Ondernemerschap staat dan gelijk aan de activiteiten van een persoon met het doel zich een inkomen te verschaffen door met een bepaalde combinatie van arbeid, kapitaal en kennis een bedrijf te leiden of in stand te houden. Dit hoeft níet noodzakelijkerwijs gepaard te gaan met risico's nemen. 1 Deze gegevens werden verzameld in een telefonische enquête die is afgenomen in de maanden mei en juni Voor meer informatie over de monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties, zie tabblad datasets. 3

4 figuur 1 Bereidheid van MKB-ondernemers om komend jaar in risicovolle projecten te investeren 12% 8% 80% Zeker Waarschijnlijk Niet Bron: EIM monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties, mei/juni In enge zin is ondernemerschap een proces van kansen zien, beoordelen en realiseren. In dit geval is het bezit van een eigen bedrijf geen voldoende voorwaarde: de betreffende persoon moet zich ondernemend gedragen voordat van ondernemerschap wordt gesproken. Het is een proces van het creëren van iets nieuws en waardevols, door tijd en benodigde middelen te investeren, onder acceptatie van financiële, psychische en sociale risico's, en onder de verwachting daarvan de vruchten te plukken: financieel, persoonlijke bevrediging, onafhankelijkheid, et cetera. In dit geval is ondernemerschap naar verwachting wel verbonden met het nemen van risico's en het realiseren van innovaties 1. Overigens is de intentie van ondernemers om risico te nemen ongelijk verdeeld over verschillende sectoren. In kennisintensieve sectoren zoals commercieel speur- en ontwikkelingswerk, IT-bedrijven en ingenieursbureaus is dit veel gebruikelijker. Naarmate de technologische turbulentie in sectoren hoger is, is de noodzaak om bezig te zijn met vernieuwing waarschijnlijk groter, en zijn de uitkomsten van ondernemende activiteiten met meer onzekerheid omgeven. In de bijlage bij dit rapport presenteren we de intentie om risico's te nemen naar sector. 1 Zie: Shane, S. & S. Venkataraman (2000), The promise of entrepreneurship as a field of research, Academy of Management Review, 26(1), En: Hisrich, R.D. & M.P. Peters (2002), Entrepreneurship, New York: McGraw-Hill Irwin. 4

5 3 Risico's en rollen van ondernemers Vanzelfsprekend draait ondernemerschap niet alléén om risico's nemen. In het werk van vooraanstaande wetenschappers als Richard Cantillon, Jean- Baptiste Say, Alfred Marshall, Joseph Schumpeter, Frank Knight en Israel Kirzner zijn verschillen te constateren in de vermeende plaats van ondernemers in het economische systeem, hun rol in bedrijven en hun taken: zie tabel 1 1. tabel 1 Opvattingen over de positie, rol en taken van ondernemers Positie van de ondernemer Rol van de ondernemer Auteur in het economische systeem in een bedrijf Taken van de ondernemer Cantillon arbitrageur die evenwicht geen mening arbitrage en risico's nemen bereikt Say coördinator van productie leider, manager en coör- toepassen van kennis, expe- en distributie dinator rimenteren (en inherent risico lopen) Marshall leverancier van producten werkgever, manager en controleren, verantwoorde- en als bijproduct innovatie coördinator lijkheid nemen en risico's lo- en vooruitgang pen Schumpeter creatieve vernietiger van evenwicht, groeimotor diegene die nieuwe combinaties uitvoert winstmogelijkheden zoeken, doelen opstellen, en introduceren van nieuwe combinaties Knight drager van onzekerheid, verantwoordelijke voor op zich nemen van het onver- oorzaak van vooruitgang richting, controle en be- zekerbare bedrijfsrisico sluiten, telkens als er onzekerheid is Kirzner agent die tendens naar nemer van beslissingen ontdekken en exploiteren van evenwicht veroorzaakt winstmogelijkheden (maar nooit bereikt) Uit de tabel blijkt dat auteurs aanzienlijk van mening te verschillen over de rol van een ondernemer in een bedrijf. Volgens Van Dijk en Thurik 2 komt dat met name omdat zij verschillende antwoorden geven op de volgende drie vragen: Is een ondernemer iemand die risico's neemt? Is een ondernemer een innovator? En creëert een ondernemer evenwicht, of wordt dat evenwicht juist verstoord door de activiteiten van een ondernemer? 1 Ontleend aan Praag, Mirjam van, Determinants of successful entrepreneurship, Amsterdam, 1996 (Thesis Publishers), en Bob van Dijk en Roy Thurik, Entrepreneurship: visies en benaderingen, EIM, Zoetermeer 1995 (Research Report 9510/N). 2 O.c., 11. 5

6 Vier rollen Op grond van het voorgaande onderscheidt EIM vier rollen van ondernemers 1 : manager: bedrijfsmatig handelen, iemand die productiefactoren combineert marktzoeker: ontdekken en benutten van marktmogelijkheden, iemand die kansen ziet en benut innovator: nieuwe dingen doen of bestaande dingen anders doen, iemand die vernieuwingen invoert op het terrein van producten, productieprocessen, markten en organisatie risiconemer: voor eigen rekening en risico zaken doen, iemand die onder onzekerheid handelt en op basis van inschattingen beslissingen neemt. Risico's nemen is derhalve één van de vier rollen van ondernemers, naast management, kansen zien en benutten, en innoveren. De onderscheidende kenmerken van deze rollen worden in figuur 2 in kaart gebracht. figuur 2 Rollen en kenmerken van ondernemers Manager: bedrijfsmatig handelen - management en besturing - bedrijfsvisie en -doelen - beheersinstrumenten - efficiencyverhoging/ bedrijfsprocessen optimaliseren - kostenbeheersing - HRM-beleid - samenwerking Innovator: nieuwe dingen doen of bestaande dingen anders doen - nieuwe producten/diensten - nieuwe processen/technieken - nieuwe (samenwerkings)vormen van dienstverlening - nieuwe interne organisatie Onder- nemen Risiconemer: voor eigen rekening en risico zaken doen - starten/stoppen - contractvrijheid - winst behalen - investeren - nieuwe producten/diensten marktonderzoek - nieuwe processen/technieken concurreren - nieuwe (samenwerkings)vormen van proces afstemmen op klant - kwaliteitszorg en klanttevredenheid dienstverlening - nieuwe interne organisatie marketing Marktzoeker: ontdekken en benutten van marktmogelijkheden Toepassing op MKB-ondernemers In de monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties is voor elke rol gevraagd of de ondernemer deze herkent in zijn/haar eigen stijl van ondernemen. Uit tabel 2 blijkt dat ondernemers in het MKB de vier rollen in meerderheid herkennen en in meerderheid op zichzelf van toepassing achten (eerste kolom). Klaarblijkelijk zijn alle rollen relevant; ondernemerschap wordt gezien als combinatie van management, kansen zien en benutten, in- 1 Bosma, Niels, Mirjam van Praag en Gerrit de Wit, Determinants of successful entrepreneurship, EIM, Zoetermeer En: Ivanova, Elissaveta, en Petra Gibcus, The decisionmaking entrepreneur; literature review, EIM, Zoetermeer 2003 (SCALES-paper N200219). 6

7 noveren en risico's nemen. Gevraagd naar de belangrijkste rol zegt 27% het nemen van risico's als zodanig te beschouwen. tabel 2 Rollen van MKB-ondernemers en verband met intentie om te investeren in risicovolle projecten Komend jaar investeren in Kenmerkend voor risicovolle projecten Rol eigen stijl Belangrijkste rol wel niet manager 84% 30% 23% 32% marktzoeker 73% 21% 19% 21% innovator 70% 22% 23% 21% risiconemer 66% 27% 35% 25% 100% 100% 100% Bron: EIM monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties, mei/juni Het ligt voor de hand dat ondernemers die risico willen nemen ook vaker van mening zijn dat hun stijl van ondernemerschap hierdoor wordt gekenmerkt. Uit tabel 2 blijkt dat dit inderdaad het geval is. Risiconemers, die het nemen van (gecalculeerde) risico's beschouwen als de voor hen meest typerende van de vier ondernemersrollen, hebben significant vaker plannen voor risicovolle projecten in het komende jaar, en omgekeerd. Bij degenen die zichzelf primair beschouwen als 'manager' is het omgekeerde het geval. 4 Risico's en innovatie Er is ook gekeken of intenties om te investeren in risicovolle projecten verband houden met de innovatieve inspanningen van MKB-bedrijven. Daartoe is een zevental indicatoren uit de monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties onder de loep genomen: productinnovatie: er zijn (geen) nieuwe producten of diensten op de markt gebracht procesinnovatie: productie- of leveringsmethoden zijn (niet) verbeterd of vernieuwd netwerken: men maakt (geen) gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen 1 innovatieve samenwerking: men werkt voor vernieuwing (niet) samen met andere bedrijven of instellingen gespecialiseerde innovatiemedewerkers: er zijn (geen) medewerkers aanwezig die in hun dagelijks werk bezig zijn met vernieuwingsinspanningen vernieuwingsbudget: er is (g)een vernieuwingsbudget/er zijn hiervoor (geen) middelen gereserveerd. 1 Bijvoorbeeld via universiteiten, concurrenten, leveranciers of adviseurs. 7

8 Alle indicatoren houden positief verband met de intentie van ondernemers om te investeren in risicovolle projecten. Bij het aanhouden van vernieuwingsbudgetten en de aanwezigheid van gespecialiseerde innovatiemedewerkers is het verschil tussen beide groepen het grootst (figuur 3). figuur 3 Verband tussen innovatiekenmerken van MKB-bedrijven en intentie van ondernemers om te investeren in risicovolle projecten 0% 25% 50% 75% 100% productinnovatie 23% 47% procesinnovatie 36% 54% netwerken 36% 53% innovatieve samenwerking 25% 44% gespecialiseerde innovatiemedewerkers 24% 52% vernieuwingsbudget 9% 25% Intentie om te investeren in risicovolle projecten: geen intentie wel intentie Bron: EIM monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties, mei/juni De resultaten ondersteunen de opvatting dat er een positief verband is tussen de mate waarin ondernemers risico's willen nemen enerzijds, en innoveren anderzijds. Dit is niet heel verrassend: iets nieuws op poten zetten levert immers bijna per definitie projecten op waaraan risico's inherent zijn, en omgekeerd zijn projecten risicovol als er onzekerheid bestaat over de opbrengsten, wat bij innovaties vaak het geval is. 5 Risico's en groei Een laatste vraag is of het nemen van risico's ondernemers ook betere resultaten oplevert. Met de beschikbare data hebben we kunnen analyseren in hoeverre er samenhang is met de groei van MKB-bedrijven in de afgelopen drie jaar. In de enquête gaven ondernemers aan of het aantal werkzame personen in hun bedrijf de afgelopen drie jaar was toegenomen, gelijk gebleven, of afgenomen. Dit bleek van toepassing op achtereenvolgens 28%, 63% en 9% van de geënquêteerden. Vergelijken we deze percentages tussen de twee groepen van risiconemers, dan zien we een duidelijk verschil (figuur 4). Ondernemers die aangeven het komende jaar te investeren in 8

9 risicovolle projecten, hebben de afgelopen drie jaar veel vaker groei gerealiseerd dan ondernemers zonder risicovolle projecten in de pijplijn. figuur 4 Verband tussen ontwikkeling werkgelegenheid MKB-bedrijven en intentie van ondernemers om te investeren in risicovolle projecten 0% 25% 50% 75% 100% toename 24% 46% gelijk 48% 66% afname 6% 10% Intentie om te investeren in risicovolle projecten: geen intentie wel intentie Bron: EIM monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties, mei/juni De causaliteit van het gevonden verband is net als bij de innovatiekenmerken niet goed te bepalen. Het is goed denkbaar dat bedrijven waar de intentie bestaat om risico's nemen daarvan ook de vruchten plukken, en beter presteren dan ondernemers die onzekerheid mijden. Maar er is ook een alternatieve verklaring, namelijk dat voor bedrijven die in de afgelopen drie jaar goed hebben gepresteerd beter financiële condities aanwezig zijn om vervolgens te gaan investeren in risicovolle activiteiten. Waarschijnlijk speelt een combinatie van beide factoren een rol. De analyse toont in elk geval aan dat realisatie van groei en bereidheid tot risico's nemen met elkaar verbonden zijn. De positieve relatie tussen de intentie van ondernemers om risico's te nemen en de mate waarin zij innovatie en groei realiseren is voor de economische ontwikkeling van groot belang. Pogingen van beleidsmakers om met subsidies en fiscale maatregelen ondernemers aan te zetten tot méér risicovolle activiteiten kunnen op basis van deze studie positief worden beoordeeld. 9

10

11 BIJLAGE I Verschillen naar sector Wanneer MKB-bedrijven in 58 sectoren worden gerangschikt naar het aandeel ondernemers dat komend jaar (zeker of waarschijnlijk) wil investeren in risicovolle projecten, dan blijkt een bovengemiddelde proportie aanwezig te zijn in vrij sterk uiteenlopende sectoren: delen van de industrie (machines, transportmiddelen), handel (handelsbemiddeling, groothandel in intermediaire goederen), en dienstverlening (exploitatie onroerend goed en bankwezen). Maar de belangrijkste categorie in de bovenste regionen kan worden gevat onder de noemer van kennisintensieve bedrijvigheid: speuren ontwikkelingswerk, media en entertainment, ingenieurs- en architectenbureaus, computerservices en IT. Wie in deze sectoren succes wil boeken is kennelijk meer geneigd - of door omgevingsomstandigheden gedwongen - om risico te nemen. De intentie om risico's te nemen is daarentegen laag bij uiteenlopende vormen van dienstverlening en detailhandel, alsmede in de horeca en de agrarische sector. Hier leveren risicovolle projecten kennelijk minder een bijdrage aan het vermogen om te concurreren. Zie tabel 3. tabel 3 Intentie van MKB-ondernemers om komend jaar te investeren in risicovolle projecten, naar sector Sector Percentage MKB-ondernemers speur- en ontwikkelingswerk 51 genotmiddelenindustrie 47 machine-industrie 46 media en entertainment 43 groothandel in intermediaire goederen 40 transportmiddelenindustrie 39 architecten-, ingenieurs- en ontwerpbureaus 39 handelsbemiddeling 38 exploitatie onroerend goed 36 computerservices en IT 35 reclamebureaus 34 bankwezen 34 basismetaalindustrie 33 groothandel in investeringsgoederen 32 verhuur 32 metaalproductenindustrie 30 uitzendbureaus 28 groothandel in duurzame consumptiegoederen 28 chemie, rubber- en kunstoffenindustrie 27 akkerbouw 26 slachterijen, vlees- en zuivelverwerking 25 11

12 Sector Percentage MKB-ondernemers grond-, weg- en waterbouw 24 dienstverlening t.b.v. vervoer 24 papier- en papierwarenindustrie 24 detailhandel in textiel, kleding en schoeisel 23 advies-, PR- en economische onderzoeksbureaus 23 bouwinstallatiebedrijven 22 autogroothandel 22 goederenvervoer over land 21 groothandel in agrarische producten en levende dieren 21 kunsten 21 hout, bouwmaterialen, meubelindustrie 21 instrumenten elektrotechnische en optische apparaten 20 personenvervoer 20 persoonlijke diensten, kapsalons, wasserijen, schoonheidsverzorging 18 burgerlijke en utiliteitsbouw 18 logies 17 zakelijke diensten beveiliging reiniging keuring 17 voedingsmiddelenindustrie 17 juridische diensten 16 groothandel in voedings- en genotmiddelen 16 veeteelt 15 autodetailhandel en benzineservice 15 dienstverlening t.b.v. landbouw 14 textiel-, kleding- en lederindustrie 14 grafische industrie 14 post en communicatie 13 verzekerings- en pensioenwezen 13 detailhandel in woninginrichting, DHZ, verf en huishoudelijke artikelen 13 detailhandel in voedings- en genotmiddelen 12 scheep- en luchtvaart 11 makelaars 11 maaltijden en dranken 11 afwerkbedrijven 10 tuinbouw 10 detailhandel in overig non-food 6 administratieve diensten 5 markt- en straathandel 1 Bron: EIM monitor Determinanten van Bedrijfsprestaties, mei/juni