NIERZIEKTEN ALGEMENE BEHANDELING VAN CHRONISCHE NIERSCHADE

Transcriptie

1 ALGEMENE INFORMATIE

2 INHOUD DE NIEREN Anatomie van de nieren Functies van de nieren Gevolgen van slecht werkende nieren Symptomen van een slechte nierfunctie NIERZIEKTEN Algemene indeling Frequente oorzaken van nierproblemen Nierfalen of nierinsufficiëntie DIAGNOSE Diagnose via bloedafname Diagnose via urineonderzoek Diagnose via echografie van de nieren Diagnose via nierbiopsie Diagnose via genetisch onderzoek ALGEMENE BEHANDELING VAN CHRONISCHE NIERSCHADE 21 2

3 ANATOMIE VAN DE NIEREN DE NIEREN ANATOMIE VAN DE NIEREN De nieren zijn boonvormige organen die zich links en rechts achteraan naast de wervelzuil bevinden. Ze zijn 10 tot 12 cm groot en wegen elk ongeveer 200 gram. De nieren werken samen als een soort waterzuiveringsstation om het plasmawater te zuiveren. Daarom worden ze rijkelijk van bloed voorzien. Bij elke hartslag wordt een vierde van de bloedstroom naar de nieren geleid via twee grote bloedvaten die haaks van de buikslagader aftakken. De geproduceerde urine wordt via urineleiders naar de blaas gebracht. nier slagader urineleider blaas 3

4 ANATOMIE VAN DE NIEREN Wanneer we de nier van dichterbij bekijken, zien we een schors (of cortex) en een merggedeelte (medulla). In de schors bevinden zich de nierfiltertjes (glomeruli) en in de piramides van het merggedeelte vinden we de nierbuisjes (tubuli). Alle nierbuisjes monden uit in een kelkvormig verzamelsysteem (pyelum). Van daaruit vertrekt de urine via de urineleider naar de blaas. nierschors met nefronen niermerg nierslagader nierader nierbekken urineleider 4

5 ANATOMIE VAN DE NIEREN De nierfilters zijn dan vergelijkbaar met een vergiet: ze laten een belangrijk deel van het plasmawater weglekken naar de buisjes. Om die reden hebben ze een halfdoorlaatbaar vlies dat de bloedcellen en de plasma-eiwitten tegenhoudt. Uit de ruwe urine recupereren de nierbuisjes alle nuttige stoffen, zoals suiker, veel zouten en nog meer vocht. Ze bepalen de eind- samenstelling van de urine onder invloed van tal van hormonen. Per nierfilter kan de bloedtoevoer en -afvoer fijn geregeld worden, zodat niet te veel maar ook niet te weinig vocht verwijderd wordt. bloed in bloed uit recyclage urine 5

6 FUNCTIES VAN DE NIEREN FUNCTIES VAN DE NIEREN Een goede nierwerking is levensnoodzakelijk. We hebben de nieren zelfs zo nodig dat we er twee hebben gekregen. In normale omstandigheden hebben ze echter zoveel reserve dat we er ook één kunnen missen. De hoofdfuncties van de nier kunnen als volgt kort worden samengevat: A Afvalstoffen verwijderen B Bloeddruk op peil houden C Correctie van de zuurtegraad D Activering van vitamine D E Productie van Erytropoëtine A B D C E afvalstoffen verwijderen regeling bloeddruk correctie van zuurtegraad van het bloed vitamine D erytropoëtine 6

7 FUNCTIES VAN DE NIEREN AFVALSTOFFEN VERWIJDEREN De nier verwijdert honderden verschillende afvalstoffen tegelijk. Slechts enkele daarvan worden in de dagelijkse praktijk gemeten. Eén van die afvalstoffen is creatinine, een afbraakproduct van de spieren. De hoeveelheid afvalstoffen in het bloed maakt het mogelijk de nierwerking te meten. Globaal genomen is de nierwerking dus slechter naarmate de hoeveelheid creatinine in het bloed groter is. Veel afvalstoffen komen uit de voeding. Bekende afvalstoffen zijn ureum, kalium en fosfor. REGELING BLOEDDRUK De nier regelt de bloeddruk op twee manieren: door de hoeveelheid vocht in het lichaam te regelen en door hormonen af te scheiden. CORRECTIE VAN ZUURTEGRAAD VAN HET BLOED De zuurtegraad van het bloed moet binnen nauwe grenzen blijven opdat het lichaam optimaal zou functioneren. Zowel de nieren als de longen spelen daarin een belangrijke rol. VITAMINE D Vitamine D wordt naar haar actieve vorm omgezet in de nier. Deze vitamine is nodig voor een goede botontwikkeling. ERYTROPOËTINE De nier produceert erytropoëtine, een hormoon dat noodzakelijk is voor de aanmaak van rode bloedcellen in het beenmerg. Het hormoon is het bekendst onder zijn afkorting epo. Topsporters misbruiken het hormoon om betere prestaties te kunnen leveren. 7

8 GEVOLGEN VAN SLECHT WERKENDE NIEREN GEVOLGEN VAN SLECHT WERKENDE NIEREN Nieren zijn sterke organen, maar met veroudering neemt hun functie langzaam af. De afname merkt u zelf niet op, want u kan zich nog steeds goed voelen ondanks een achteruitgaande nierfunctie. Dit heeft vaak als gevolg dat een vroegtijdige opsporing onmogelijk is. Wanneer de nieren onvoldoende gaan functioneren, kunnen onder andere bloedarmoede (anemie), hoge bloeddruk (hypertensie) en beenderontkalking (osteoporose) optreden. 8

9 SYMPTOMEN VAN EEN SLECHTE NIERFUNCTIE SYMPTOMEN VAN EEN SLECHTE NIERFUNCTIE Als de nieren slecht of zelfs helemaal niet meer functioneren, geeft het lichaam allerlei signalen. De belangrijkste signalen, verbonden aan de functies van de nieren, staan hieronder vermeld. VERWIJDEREN VAN OVERTOLLIG VOCHT Bij een belangrijke vermindering van de nierwerking wordt overtollig vocht en zout soms onvoldoende verwijderd, waardoor het lichaam vocht vasthoudt. Dit kan leiden tot: - Veel minder plassen, waardoor het vocht zich zal opstapelen in het hart en de bloedvaten. - Kortademigheid, gezwollen enkels (oedemen) en hoge bloeddruk wanneer het hart en de bloedvaten te veel belast worden. - Longoedeem en hartfalen in een later stadium. Aanpak: - Heel belangrijk: zoutbeperking! - Vochtinname beperken wanneer u minder of niet meer plast. De hoeveelheid wordt individueel bepaald door de arts. hoge bloeddruk oedeem kortademigheid 9

10 SYMPTOMEN VAN EEN SLECHTE NIERFUNCTIE VERWIJDEREN VAN AFVALSTOFFEN De afvalstoffen kunnen zich opstapelen. Dit kan leiden tot: - Klachten van vermoeidheid - Concentratieproblemen - Misselijkheid, braken en verminderde eetlust - Krampen - Jeuk, hoofdpijn - Verstoring van de elektrolytenbalans kan ook gevaarlijk zijn voor de spieren en het hart (kalium). Aanpak: - Het is aan te raden om bepaalde voedingsmiddelen te beperken en een dieet te volgen. De diëtiste zal u daarover praktisch advies geven. 10

11 SYMPTOMEN VAN EEN SLECHTE NIERFUNCTIE REGELING BLOEDDRUK De bloeddruk is ontregeld, wat zich meestal uit in hoge bloeddrukwaarden. Aanpak: - Een goede bloeddrukcontrole in de thuissituatie (meten is weten) - Correcte inname van de medicatie, voorgeschreven door de arts. - Beperking van de zoutinname. AANMAAK VAN ERYTROPOËTINE (EPO) Door een tekort aan epo zal het lichaam onvoldoende rode bloedcellen aanmaken, wat leidt tot bloedarmoede (anemie). Dit leidt tot: - Lusteloosheid - Moeheid - Verminderde lichamelijke conditie Aanpak: - Bij een belangrijk tekort wordt epo onderhuids ingespoten om bloedarmoede te bestrijden. De inspuiting gebeurt met een frequentie van eenmaal om de vier weken tot eenmaal per week. Het is niet de bedoeling om de anemie helemaal te verhelpen, maar er wordt gestreefd naar een hemoglobinewaarde van 10 tot 11 g/dl. - Het is eveneens belangrijk dat het ijzergehalte in het bloed op peil is zodat er een goed transport van zuurstof door de rode bloedcellen kan plaatsvinden. 11

12 SYMPTOMEN VAN EEN SLECHTE NIERFUNCTIE AANMAAK VAN VITAMINE D Stoornissen in de hoeveelheid vitamine D hebben calciumproblemen en een afwijkende werking van de bijschildklieren tot gevolg. Dit kan dan op zijn beurt weer aanleiding geven tot: - Botontkalking - Vaatverkalking - Verkalking buiten het bot, bv. bloedvaten Aanpak: - De hoeveelheid vitamine D aanvullen met behulp van medicatie. OPMERKING Alle ziekten die vermoeidheid veroorzaken, zoals nierziekten, gaan gepaard met een vermindering van de seksuele functies. Bij de mannen kan de potentie verminderen en bij de vrouwen kan de menstruatie stoppen en de zin in seks afnemen. Het nemen van voorbehoedsmiddelen blijft noodzakelijk. 12

13 NIERZIEKTEN NIERZIEKTEN ALGEMENE INDELING De normale nierwerking kan in het gedrang komen door diverse oorzaken. Nierziekten worden vaak ingedeeld volgens de plaats, dus of het probleem voor, in of na de nier gelegen is: VOOR DE NIER Zoals eerder gezegd heeft de nier veel bloedtoevoer nodig. Die toevoer kan in het gedrang komen wanneer de bloedvaten die naar de nier lopen vernauwd of verstopt geraken, bv. door aderverkalking. Ook een erg zwakke hartspier kan ervoor zorgen dat de nier onvoldoende bloedtoevoer krijgt. IN DE NIER Ook de haarvaatjes van de nier kunnen verstoppen. Dat komt vaak voor bij suikerziekte (diabetes) of bij hoge bloeddruk. Soms worden de nierfiltertjes (glomeruli) zelf ziek. Dergelijke nierziekten worden met de gezamenlijke noemer glomerulonefritis benoemd en hebben uiteenlopende oorzaken. Ten slotte kunnen de verzamelbuisjes van de nier ook ziek worden. Dat komt wel eens voor bij gebruik van bepaalde medicatie of bij nierinfecties. Ook de aangeboren afwijking polycystische nieren hoort daarbij. NA DE NIER Het is evident dat de nierwerking niet normaal kan verlopen als de urine niet goed kan afvloeien. Klassieke oorzaken zijn een vergrote prostaat bij mannen of een tumor in de buik die de urineleiders platdrukt. Voor het oplossen van zulke problemen wordt bijna altijd de hulp van een uroloog ingeroepen. 13

14 FREQUENTE OORZAKEN VAN NIERPROBLEMEN FREQUENTE OORZAKEN VAN NIERPROBLEMEN HOGE BLOEDDRUK/VAATVERKALKING Jarenlange hoge bloeddruk kan nierbeschadiging veroorzaken. De haarvaatjes in de nier geraken geleidelijk aan overbelast, waardoor de nierfiltertjes uitvallen. Bovendien is de algehele vaatverkalking die optreedt bij mensen met hoge bloeddruk nefast voor de nieren. Dat geeft vaak aanleiding tot verschrompeling van de nieren. De correcte regeling en controle van de bloeddruk kunnen het proces van nierschade vertragen. DIABETES MELLITUS Diabetes of suikerziekte is een vaak voorkomende oorzaak van nierproblemen. In eerste instantie veroorzaakt diabetes eiwitverlies in de urine. Om het eiwitverlies af te remmen wordt meestal in een vroegtijdig stadium al medicatie voorgeschreven. Het goed regelen van de glycemiewaarden en het volgen van een suikervrij dieet zijn cruciaal. GLOMERULONEFRITIS Glomerulonefritis is een verzamelnaam voor verschillende nierziekten. Sommige types geven abrupt nierfalen. Andere types geven aanvankelijk slechts eiwitverlies in de urine, soms met het optreden van oedemen tot gevolg. Dat laatste wordt het nefrotisch syndroom genoemd. Er is bijna altijd een nierbiopsie nodig om tot een precieze diagnose te komen. 14

15 FREQUENTE OORZAKEN VAN NIERPROBLEMEN POLYCYSTISCHE NIEREN Dit is een erfelijke aandoening waarbij de nieren (en vaak ook de lever) op volwassen leeftijd geleidelijk aan meer cysten gaan vertonen. De cysten kunnen aanleiding geven tot pijn wanneer er een bloeding of infectie in gebeurt. Als de cysten het gezonde nierweefsel meer en meer verdringen, komt de normale nierwerking in het gedrang, waardoor nierfalen kan optreden. De kans op overerving van polycystische nieren is 50%. normale nier polycystische nier 15

16 NIERFALEN NIERFALEN OF NIERINSUFFICIËNTIE Bij elk van de eerder genoemde oorzaken van nierproblemen kunnen de nieren dermate ziek zijn dat ze hun functies (voornamelijk het verwijderen van vocht en afvalstoffen) niet meer kunnen uitvoeren. Dat heet nierfalen. Nierfalen kan abrupt (acuut) of traag (chronisch) optreden. ACUTE NIERINSUFFICIËNTIE De diagnose van acute nierinsufficiëntie wordt vaak gesteld bij een spoedopname. Het overvalt de patiënt. Bijna elke vorm van acute nierinsufficiëntie moet verder onderzocht en behandeld worden in het ziekenhuis. Soms is nierfunctievervangende therapie of dialyse noodzakelijk. Veel vormen van acuut nierfalen zijn volledig of gedeeltelijk geneesbaar, zodat de nieren hun taak weer kunnen opnemen en de nierfunctievervangende therapie weer gestopt kan worden. Soms blijft het nierfalen permanent en is nierfunctievervangende therapie blijvend nodig. CHRONISCHE NIERINSUFFICIËNTIE Chronische nierinsufficiëntie zien we bij patiënten met een gekende traag evoluerende nierziekte. Uiteindelijk kan het opstarten van nierfunctievervangende therapie nodig zijn. Is de patiënt al langer gekend bij de nefroloog, dan wordt er nierzorgbegeleiding voorzien door het nierzorgteam. 16

17 DIAGNOSE DIAGNOSE DIAGNOSE VIA BLOEDAFNAME Via een bloedafname kunnen verschillende afwijkingen als gevolg van een nierziekte opgespoord worden. Ze hangen nauw samen met de hoger vermelde nierfuncties: - meten van de hoeveelheid afvalstoffen: ureum, creatinine, kalium, fosfor - meten van de hoeveelheid natrium - meten van de zuurtegraad in het bloed (bicarbonaat) - opsporen van stoornissen in de calcium/fosfor verhouding - te veel of te weinig vitamine D, te veel of te weinig bijschildklierhormoon (parathormoon of PTH) - opsporen van bloedarmoede als gevolg van te weinig erythropoëtine (epo) of ijzer Aan de hand van het serumcreatinine in het bloed wordt een schatting gemaakt van de nierfunctie (klaring uitgedrukt in milliliter per minuut). Hoe hoger het creatinine, hoe lager of slechter de functie of klaring van de nieren. Zo kunnen we de ernst van de nierziekte in kaart brengen. STADIUM 1 STADIUM 2 STADIUM 3A STADIUM 3B STADIUM 4 STADIUM 5 nierbeschadiging met normale of goede nierfunctie licht nierfalen matig nierfalen ernstig nierfalen eindstadium nierfalen klaring 130 ml/ minuut klaring 90 ml/ minuut klaring 60 ml/ minuut klaring 45 ml/ minuut klaring 30 ml/ minuut klaring 15 ml/ minuut klaring 0 ml/ minuut 17

18 DIAGNOSE DIAGNOSE VIA URINEONDERZOEK Urineonderzoek kan gebeuren aan de hand van een vers urinestaal en/of een urineverzameling. VERSE URINE Om rode en witte bloedcellen en infecties in de urine op te sporen is een vers staal nodig. Zo n staal wordt best in het laboratorium zelf gegeven en niet thuis. Via het staal kunnen we ook de hoeveelheid eiwit, natrium en creatinine meten. De verhouding van eiwit en creatinine stelt ons in staat om te schatten hoeveel eiwitverlies er is over 24 uur. URINEVERZAMELING Een urineverzameling duurt 24 uur. Door gedurende die tijd urine te verzamelen, kunnen we een precies beeld krijgen van de nierwerking (hoeveelheid uitgescheiden afvalstoffen) en van eventueel proteïneen albumineverlies. Die laatste zijn vaak een weerspiegeling van de ernst van een nierziekte. De onderstaande grafische voorstelling illustreert de ernst van urinair eiwitverlies. STADIUM 1 STADIUM 2 STADIUM 3 NORMAAL HOOG NORMAAL MICRO- ALBUMINURIE MACRO- PROTËINURIE NEFROTISCHE PROTEÏNURIE mg/g 0 g/g albumine/creatinine proteïne/creatinine 18

19 DIAGNOSE DIAGNOSE VIA ECHOGRAFIE VAN DE NIEREN Echografie werkt met ultratonen en niet met X-stralen. Deze ultratonen worden met een echosonde doorheen het lichaam gestuurd en al dan niet teruggekaatst. Er wordt gel op de huid gesmeerd om het geluid beter te geleiden. De beelden worden door een computer op een scherm gezet. Met een echografie kunnen we beoordelen of er effectief twee nieren aanwezig zijn. Sommige mensen worden immers met slechts één nier geboren. Andere zaken die nagekeken worden: - grootte van de nieren - doorbloeding van de bloedvaten - afvloei van de urine naar de blaas - aanwezigheid van tumoren of andere nierletsels 19

20 DIAGNOSE DIAGNOSE VIA NIERBIOPSIE In veel gevallen kan men maar een juiste diagnose stellen door een stukje nierweefsel onder de microscoop te onderzoeken. Daarvoor wordt, onder begeleiding van het beeld van een echotoestel, de nier met een fijne naald aangeprikt om een heel klein cilindertje nierweefsel weg te nemen. Het onderzoek gebeurt tijdens een hospitalisatie onder lokale verdoving. Na de nierbiopsie moet de patiënt 24 uur in bed blijven. De patiënt blijft meestal een drietal dagen in het ziekenhuis. In een zeldzaam geval kan immers een bloeding rond de nier optreden, waarvoor behandeling nodig kan zijn. DIAGNOSE VIA GENETISCH ONDERZOEK Voor erfelijke nieraandoeningen kan het nuttig zijn om, samen met UZ Leuven, naar het juiste gendefect te zoeken. 20

21 ALGEMENE BEHANDELING. ALGEMENE BEHANDELING VAN CHRONISCHE NIERSCHADE Doordat (chronische) nierschade over het algemeen niet herstelt, ligt het doel van de behandeling dus niet op het genezen van de ziekte, maar wordt de focus gelegd op: - het vertragen van de achteruitgang van de nierfunctie - het voorkomen van complicaties - het leren omgaan met de ziekte Dit gaat gepaard met een grote verantwoordelijkheid die de patiënt zelf dient op te nemen, en dat is niet altijd even gemakkelijk. Het is hierin zeer belangrijk kennis te hebben van de nierziekte en van de leefstijlfactoren die de nierfunctie kunnen beïnvloeden, zoals: - rookstop - voldoende lichaamsbeweging - zoutbeperking, dieet,... Uiteraard is het belangrijk om hierin de juiste begeleiding en ondersteuning te ontvangen van de verschillende zorgverleners. Wanneer de nieren voor minder dan ±10 procent werken, ontstaat er een levensbedreigende toestand en is nierfunctievervangende behandeling noodzakelijk. Dat kan door dialyse, waarbij we twee vormen onderscheiden: - Hemodialyse in het ziekenhuis of thuis - Peritoneale dialyse 21

22 ALGEMENE BEHANDELING. De twee dialysesoorten hebben hun voor- en nadelen. De keuze hangt af van iemands medische en persoonlijke situatie. Verder zal bekeken worden of de patiënt in aanmerking komt voor een niertransplantatie. De nier kan afkomstig zijn van een overleden of een levende donor. 22

23 NOTA S. VRAGEN EN PERSOONLIJKE NOTA S Op deze pagina kan u alle vragen die u wilt stellen, noteren. 23

24 MEER INFORMATIE Tel. secretariaat nefrologie: vzw Jessa Ziekenhuis Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt, Versie Mei object-id 18287