Social rhythm therapy voor mensen met een bipolaire stoornis
|
|
- Anke Simona Kok
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Social rhythm therapy voor mensen met een bipolaire stoornis Jan van Blarikom lezing lotgenoten contact, maandag 7 april Een van de opvallende kenmerken van een depressieve stoornis en de bipolaire stoornis is de ontregeling van het biologisch ritme. Het slaap en waak ritme op de eerste plaats raakt verstoord. De depressieve patiënt heeft s ochtends een gebrek aan energie, wanneer hij eigenlijk uitgerust wakker zou moeten worden. De manische patiënt heeft s avonds nog een overmaat aan energie, wanneer de biologische klok voor vermoeidheid zou moeten zorgen. Het niveau aan energie, de eetlust, onze lichaamstemperatuur, ons vermogen tot concentratie en de stemming zelf zijn allemaal verbonden aan een ritme van ongeveer 24 uur. 1 Zoals de hele wereld een dag en een nacht kent, een ritme van 24 uur waarin het leven zich afspeelt, zo kent ons lichaam ook een biologische dag een biologische nacht en biologische schemerfasen die de overgang van de dag naar de nacht en omgekeerd weergeven. 2 In dit verband spreken we ook van het circadiane ritme. Het eigen (innerlijke) biologische ritme van de mens wordt afgestemd op de omgeving door zeitgebers. Dit is een van oorsprong Duits woord dat in de internationale literatuur wordt gebruikt om te verwijzen naar de signalen uit de omgeving die helpen onze biologische klok af te stemmen op de omgeving. De opkomst en de ondergang van de zon, de aanwezigheid van licht, in het algemeen, is een belangrijke fysieke zeitgeber. Maar zeker niet de enige. Want ons dagelijks leven volgt niet de opkomst en ondergang van de zon, door de seizoenen heen. We moeten (doordeweeks) altijd op het zelfde moment opstaan. De wekker is een zeitgeber, de geur van verse koffie, op die manier ontwaken we uit onze biologische schemering. Minstens net zo belangrijk zijn de sociale zeitgebers. De eerste ontmoeting met een ander mens op de dag. Je kind uit zijn bed halen. Op je werk komen, je vrije tijd of dagbesteding beginnen. s Avonds met andere mensen de maaltijd delen. Nog even samen wat drinken. Gaan slapen. Zo is onze hele dag vastgelegd in activiteiten al dan niet gedeeld met anderen. Het uitgangspunt van de social rhythm therapy is nu dat de aanwezigheid van sociale zeitgebers zorgen voor een goede afstemming van de biologische klok. De afwezigheid van sociale zeitgebers of verstoringen van de dagelijkse regelmaat - men spreekt dan van zeitstörers zijn daarentegen verantwoordelijk voor een ontregeling van de biologische klok. Voorbeelden van tijdverstoringen zijn het verlies van werk waardoor je dagelijkse ritme er anders komt uit te zien of extra werk, bijvoorbeeld een parttime job naast je studie, waardoor er ook een ander dagelijks ritme ontstaat. De veronderstelling 3 is vervolgens dat het verlies van sociale zeitgebers of de aanwezigheid van zeitstörers kunnen leiden tot een nieuwe depressieve of manische episode bij mensen die daar gevoelig voor zijn. (Dat zijn de mensen waarvan bekend is dat ze leiden aan een recidiverende depressieve stoornis of een bipolaire stoornis). De eerste vraag die we ons moeten stellen of deze veronderstelling hoe plausibel die ook mag klinken juist is.
2 Verstoring van het biologisch ritme versus een verstoring van de dagelijkse regelmaat De vraag is 4 of de verstoring van onze dagelijkse regelmaat leidt tot een ontregeling van onze biologische ritme. In dat geval zou dit een eerste stap in de richting zijn van de social rhythm therapy. Of dat een verstoring van het biologische ritme leidt tot een verstoring van de dagelijkse regelmaat. In dat laatste geval, zitten we weer bij de klassieke opvatting van de depressieve en manisch-depressieve stoornis; een innerlijke ontregeling leidt tot een ontregeling in het dagelijks functioneren. Bij gezonde mensen is er inderdaad sprake van dat dagelijkse omstandigheden de biologische regelmaat beïnvloeden. We kunnen zelfs zeggen dat het een belangrijk kenmerk is van gezondheid dat we ons met ons lichaam weten aan te passen aan veranderingen in de omgeving. Hierbij kunnen we verwijzen naar een aantal fascinerende onderzoeken waarbij verandering in het biologische ritme bijvoorbeeld een daling van de cortisol spiegel, die samenhangt met de biologische dag 5 - geheel bepaald werden door sociale zeitgebers, en vooral door de aanwezigheid van andere mensen en activiteiten met andere mensen. 6 De hele dag stellen we onze biologische klok af op signalen uit de omgeving, vaak zonder dat we er erg in hebben: geluiden op straat, de drukte van het verkeer, de thuiskomst van huisgenoten, het zingen van de vogels, geluiden van potten en pannen in de keuken. 7 Veranderingen van zomer en wintertijd, verhuizingen naar een ander land, ander werk of een andere relatie vragen van ons aanpassingen van ons biologisch ritme, omdat deze veranderingen dikwijls samenhangen met een ander tijdstip van eten, slapen en opstaan. Opvallend is nu dat mensen die lijden aan een depressieve stoornis minder gevoelig zijn veranderingen in de dagelijkse omgeving dan een gezonde mensen. Uit onderzoek is gebleken dat regelmatige dagelijkse activiteiten in de aanwezigheid van andere mensen bij een gezonde controle groep leidden tot een (verwachte) daling van de cortisolspiegel, deze daling bleef echter uit bij de groep (unipolaire) depressieve patiënten. 8 Deze uitkomst zet vraagtekens bij de gevoeligheid voor mensen met een depressieve stoornis voor een verstoring van de dagelijkse regelmaat omdat verandering van dagelijkse activiteiten weinig invloed lijkt te hebben. Of je zou moeten argumenteren dat een verandering in regelmaat unipolaire patiënten wel in een depressie kunnen brengen, maar dat die dagelijkse omgeving vervolgens geen invloed meer heeft. Uit ander onderzoek wat we nu verder zullen bespreken blijkt dit echter niet zo te zijn. 2
3 Hoe gevoelig zijn bipolaire patiënten voor een verstoring van de dagelijkse regelmaat? De nodige onderzoeken laten zien dat ingrijpende levensgebeurtenissen aan depressieve en aan manische episoden voorafgaan. 9 De vraag blijft wat de impact is van deze gebeurtenissen is: gaat het om de gebeurtenis zelf of de ontregeling van het dagelijks leven die erop volgt. Bijvoorbeeld een echtscheiding is een ervaring van verlies, die zowel een depressieve als manische episode kunnen uitlokken. Maar een echtscheiding betekent ook vaak een verandering in dagelijkse regelmaat; s ochtends je bed niet meer uitkomen of s avonds laat gaan slapen, verandering in eetgewoontes. In een onderzoek bij 39 bipolaire patiënten door Malkoff-Schwartz et al 10 uit 1998, werden belangrijke levensgebeurtenissen ook gescoord op de mate dat ze de dagelijkse regelmaat verstoorde. Het ging om een score van 1-4 (1; duidelijke verstoring 4; geen verstoringen). Voorbeelden zijn: 1; terugkeer van werken in Afrika, 2; een parttime job naast een volledige studie beginnen, 3; verhuizing, een been breken, vakantie, een parttime job verliezen. Er werd dus redelijk streng gescoord er moest duidelijk sprake zijn van een forse inbreuk op de dagelijkse regelmaat. Wat bleek dat mensen met een bipolaire stoornis én een manische episode, 8 weken voorafgaand (dat ze manisch werden) vaker een forse inbreuk op hun dagelijkse regelmaat hadden ervaren. (Vergeleken met een neutrale 8 weken controle periode in het jaar voorafgaand aan de episode). Dat ging alleen op voor de bipolaire patiënten met een manische episode niet met een depressieve episode. Dus een ontregeling van het dagelijkse leven lijkt vooral het risico op een manische episode te verhogen. Dat werd bevestigd in een voortzetting van het onderzoek in Vier groepen patiënten werden vergeleken: bipolaire patiënten met een manische fase, met een depressieve fase of een gemengde (cycling) fase en patiënten met een (unipolaire) recidiverende depressieve stoornis. Opnieuw bleek dat enkel de bipolaire patiënten met een manische fase, in de onmiddellijk voorafgaande periode, meer gebeurtenissen met een forse inbreuk op de dagelijkse regelmaat hadden ervaren, dan in een voorafgaande controle periode. Uit deze onderzoeken komt duidelijk naar voren dat het vooral de bipolaire patiënten zijn die gevoelig zijn voor een ontregeling van de dagelijkse regelmaat én dat zij hierop reageren met een manische episode. De social rhythm therapy is dus duidelijk meer van toepassing voor bipolaire patiënten dan unipolaire patiënten. 3
4 Wat is het effect van social rhythm therapy? Onderzoek van Frank et al 12. uit 2005 heeft aangetoond dat de social rhythm therapy effect heeft bij mensen met een manisch-depressieve stoornis. Dat effect zit niet in een eerder herstel van de manische (of depressieve) episode. Het effect ontstaat vooral op langere termijn: de episode vrije periodes (dus de periodes zonder een manische of depressieve episode) worden langer. En in een periode van 2 jaar onderhouds fase was er minder vaak sprake van terugval. Opvallend is dat wanneer de behandeling start in de acute fase van een manische of depressieve episode (of net erna) deze het meest effect heeft. Het effect van de social rhythm therapy lijkt inderdaad (zoals verondersteld) voort te komen uit een verbetering van de dagelijkse regelmaat. Vooral de samenhang tussen een verbetering van de dagelijkse / sociale regelmaat tijdens de acute behandelfase en een verminderd risico op terugval (later) is opmerkelijk. Blijkbaar zijn patiënten net na een acute manische of depressieve fase het meest gemotiveerd een nieuw sociaal ritme te ontwikkelen dat het risico op terugval kan verminderen. Wat houdt social rhythm therapy nu in? Voor een deel is deze therapie niets anders dan aandacht voor goede slaapgewoontes 13. Regelmatige tijden van gaan slapen en opstaan. Alert zijn op middelen (cafeïne, stimulerende drankjes) die je uit de slaap kunnen houden. Niet sporten voor het slapen, want dat stimuleert juist de lichamelijke activiteit. Je bed gebruiken om te slapen en niet om tv te kijken huiswerk te maken of langere periodes te lezen. Verder is voorlichting belangrijk: hoe een manische fase kan ontstaan door een ontregeling van het dagelijkse leven. Oorspronkelijk was er in de therapie een kaart met 17 items, die is inmiddels terugebracht tot 5. Hierin wordt in een weekschema de tijd vastgelegd van de volgende activiteiten: 1) Opstaan 2) Eerste contact met een andere persoon 3) Begin van werk / school / dagbesteding / huishouden 4) Avondeten 5) Slapen Opvallend is dat als tweede punt het contact met een ander persoon staat. Wanneer je alleen woont kan dat ook een telefonisch contact zijn. Bedenk hierbij, zoals dat uit onderzoek naar voren gekomen is, dat juist het contact met andere mensen een belangrijke sociale zeitgeber is. 4
5 Een belangrijk deel van de verdere therapie bestaat eruit, de gewenste regelmaat beschreven in de social rhythm kaart te bereiken. Bijvoorbeeld op tijd opstaan en de dag starten met een activiteit. Onderdeel van de therapie zijn ook interpersoonlijke elementen. De officiële naam van de therapie is eigenlijk: Interpersonal and Social Rhythm Therapy. Welke conflict en verlies ervaringen zijn er met andere mensen. En, belangrijk bij mensen met een bipolaire stoornis, welke verlies ervaar jezelf ten opzichte van je oude zelf toen je nog geen last had van een bipolaire stoornis en de toekomst veelbelovend en zonder zorgen leek. daarmee hangt dan weer samen het genoegen nemen met (kleinere) doelen, zoals op tijd je bed uitkomen of in ieder geval iedere dag een uur in de tuin werken, die vroeger vanzelfsprekend waren. De social rhythm therapy is ook een echte geïndividualiseerde therapie. Want het gaat er vooral om dat therapeut en patiënt er samen achter komen, wat nu de belangrijkste zeitstörers zijn en hoe te voorkomen dat deze de dagelijkse regelmaat overhoop halen. Dat kan ook een combinatie zijn van seizoensinvloeden (voorjaar of herfst) en een extra belasting op het werk. Een premenstruele periode en de stress van een tentamen. In de therapie wordt gekeken hoe de gevolgen van deze verstoringen van het dagelijkse / sociale leven kunnen worden opgevangen. 5
6 Literatuur 1 Frank, E. (2005) Treating bipolar disorder. A clinician s guide to interpersonal and social rhythm therapy. New York: Guilford Press. (p. 3) 2 Goodwin, F.K. & Jamison, K.R. (2007) Manic Depressive Illness. Bipolar Disorders and Recurrent Depression. Second Edition. Oxford: Oxford University Press. (p. 662). 3 Voor het eerst geformuleerd door: Ehlers, C., Frank, E., & Kupfer, D. (1988). Social zeitgebers and biological rhythms. Archives of General Psychiatry, 45, Voor de kritische bespreking van deze vraag steun ik sterk op het review artikel van: Grandin, L., Alloy, L. & Abramson, L. (2006) The social zeitgeber theory, circadian rhythms, and mood disorders: review and evaluation. Clinical psychology review, 26, Dit volgens Goodwin & Jamison, echter het verloop van de cortisol spiegel is complexer, met ook (gedurende de dag) korte pieken en dalen. In grote lijnen: begint de spiegel vanaf 2 uur s nachts te stijgen bereikt een hoogtepunt rond 8 uur s ochtends, om dan weer geleidelijk aan te dalen (met aantal uitschieters) tot een minimumwaarde tussen Aschoff, J., Fatranska, M., Giedke, H. et al (1971) Human circadian rhythms in continuous darkness: entrainment by social cues. Science, 171, Winget, C., Vernikos-Danelis, J., & Beljan, J. (1975) Synchrony of physiological rhythms is regulated by social zeitgebers. The Physiologist, 18, Vernikos-Danelis, J., & Winget, C. (1979) The importance of light, postural and social cues in the regulation of the plasma cortisol rhythm in man. Chronopharmacology; proceedings of the Satelite Symposium of the 7 th Congress of Pharmacology: Paris. (pp ) 7 Breedveld, K., Cloïn, M., & Broek, A., van den, (2002) Ruimte voor tijd. Sociaal en cultureel planbureau: Den Haag. (p. 15). 8 Stetler, C., Dikckerson, S., & Miller, G., (2004) Uncoupling of social zeitgebers and diurnal cortisol secretion in clinical depression. Psychoneuroendocrinology, 29, Grandin, L., Alloy, L. & Abramson, L. (2006) The social zeitgeber theory (p. 684). 10 Malkoff-Schwartz, S., Frank, E., Anderson, B., et al (1998) Stressful live events and social rhythm disruption in the onset of manic and depressive bipolar episodes. Archives of General Psychiatry, 55, Malkoff-Schwartz, S., Frank, E., Anderson, B. et al (2000) Social rhythm disruption and stressful life events in the onset of bipolar and unipolar episodes. Psychological Medicine, 30, Frank, E., Kupfer, D., Thase, M. et al. (2005) Two-year outcomes for interpersonal and social rhythm therapy in individuals with bipolar I disorder. Archives of General Psychiatry, 62, Frank, E. (2005) Treating bipolar disorder. (p. 92) 6
Chronobiologie en de bipolaire stoornis
Chronobiologie en de bipolaire stoornis Rixt Riemersma-van der Lek, psychiater Polikliniek voor bipolaire stoornissen Universitair Medisch Centrum Groningen Email: r.f.riemersma@umcg.nl GGNet Symposium
Nadere informatieregio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl n Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat
Nadere informatieNiet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid. Jeugd en Gezin Gooi en Vechtstreek
Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat is ongeveer een derde van ons hele leven. Er zijn wel verschillen in de behoefte aan slaap. Waar de
Nadere informatieLife. Chart. Sociaal Ritme Meter
Life & Chart Sociaal Ritme Meter Wat is SRT? SRT staat voor Sociaal Ritme Therapie en is een gedragstherapie voor mensen met een bipolaire stoornis. Deze therapie richt zich op het stabiliseren van het
Nadere informatieWat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg
Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl
Nadere informatieLife Chart & Sociaal Ritme Meter
Life & Chart Sociaal Ritme Meter Wat is SRT? SRT staat voor Sociaal Ritme Therapie en is een gedragstherapie voor mensen met een bipolaire stoornis. Deze therapie richt zich op het stabiliseren van het
Nadere informatiePsychologische behandeling van bipolaire patiënten. Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden
Psychologische behandeling van bipolaire patiënten Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden Omgaan met stessoren (1) Stressgevoeligheid Stress Generation theory The
Nadere informatieGewoon moe of toch niet zo gewoon?
LATER voor LATER Gewoon moe of toch niet zo gewoon? Jacqueline Loonen Guido Haex 31-10-2015 Gewoon moe? Wat is vermoeidheid? Vermoeidheid is een subjectief gevoel. Bij gezonde personen is vermoeidheid
Nadere informatieOchtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1. Naam: Datum:
Ochtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1 Naam: Datum: Kies bij iedere vraag het antwoord dat het beste bij u past. Zet een cirkeltje om het antwoord dat het beste aangeeft hoe u
Nadere informatieVragenlijst Horne-Östberg, aangepast voor kinderen in de bovenbouw van de basisschool.
AWBR ACADEMIE ONTWIKKELTEAM BREINVRIENDELIJK LEREN Vragenlijst Horne-Östberg, aangepast voor kinderen in de bovenbouw van de basisschool. Horne, J.A.; Östberg, O. (1976). A self-assessment questionnaire
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieBijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI / , 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI 10.1007/978-90-368-1003-6, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 50 neem de regie over je depressie Bijlage 1 Beloopstabel
Nadere informatieStadiëring en interepisodisch functioneren bij Bipolaire Stoornissen
Stadiëring en interepisodisch functioneren bij Bipolaire Stoornissen Ralph Kupka hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum Academische Zorglijn Bipolair, GGZinGeest Altrecht Bipolair Stabiel
Nadere informatieMw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN
Slapen is geen geringe kunst: je moet er de hele dag voor wakker blijven Friedrich Nietzsche, Duits dichter en filosoof (1844-1900) Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN SEIN en
Nadere informatieBert Garssen Helen Dowling Instituut, begeleiding bij kanker, Bilthoven
De invloed van psychologische factoren op het ontstaan van kanker Bert Garssen Helen Dowling Instituut, begeleiding bij kanker, Bilthoven Uitgangspunt Zijn er fysiologische mechanismen die zouden kunnen
Nadere informatieHaïti. Anneke Vinke, 19 januari 2010
Haïti Anneke Vinke, 19 januari 2010 Opzet Korte introductie Feiten en verder Morgen... PAUZE --> daarna vragen/discussie 2 Situatie: RAMP in Haïti TV beelden & leed: zien van pijn van kinderen niet te
Nadere informatiePREMIUM LIGHT GLASSES. Lichttherapie met Propeaq WINTERBLUES
PREMIUM LIGHT GLASSES Lichttherapie met Propeaq WINTERBLUES INHOUDSOPGAVE 2 INHOUDSOPGAVE 3 LICHTTHERAPIE BIJ WINTERBLUES 4 LICHTTHERAPIE MET PROPEAQ 30 MINUTEN EXTRA EFFECT 5 WINTERBLUES 6 OORZAKEN VAN
Nadere informatie4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria
4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria Stappen 1 t/m 4 betreffen Depressie, stappen 5 en 6 betreffen Apathiesyndroom STAP 1. Bepaal of de volgende hoofdsymptomen voorkomen.
Nadere informatieWeer stabiel? Tijd om het signaleringsplan te ontwikkelen of bij te stellen
Weer stabiel? Tijd om het signaleringsplan te ontwikkelen of bij te stellen T.H. Daggenvoorde Dimence, SCBS Bipolaire Stoornissen Symposium Stabiel en dan? November 2017 Achtergrond Bipolaire stoornis.
Nadere informatieWat is het doel van lichttherapie? Ochtendmensen en avondmensen
Lichttherapie U bent onder behandeling bij een psycholoog van het slaapcentrum. In verband met uw slaapklacht krijgt u lichttherapie. Tijdens deze therapie wordt een speciale lamp gebruikt om uw biologische
Nadere informatieSlaapproblemen en het ouder wordende brein. Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag
Slaapproblemen en het ouder wordende brein Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag 4 oktober 2012, Current Biology Oktober 2012: Archives of General Psychiatry 28 september 2012:
Nadere informatieGeen energie, moe, ernstig vermoeid, uitgeput Bij (ex) oncologische patienten. Joyce Vermeer 21 September 2018
Geen energie, moe, ernstig vermoeid, uitgeput Bij (ex) oncologische patienten Joyce Vermeer 21 September 2018 Oefening Ga eens met je blik naar binnen Let op de beweging van je adem. Hoe is het eigenlijk
Nadere informatieVMDB workshop presentatie 17 december 2016
VMDB workshop presentatie 17 december 2016 Chronotherapeutische interventies Dr. Marijke C.M. Gordijn, chronobioloog Chrono@Work B.V. & Gelifes Instituut, RijksUniversiteit Groningen Dr. Ybe Meesters,
Nadere informatie7 tips. voor een betere nachtrust
7 tips voor een betere nachtrust Word jij 90 jaar oud en heb je een goede nachtrust? Dan heb je 32 jaar van je hele leven geslapen. Zonde van je tijd? Juist niet! In dit E-book lees je waarom slaap onmisbaar
Nadere informatieDepressie na een beroerte
Afdeling: Onderwerp: 6B Neurologie 1 Voor wie is deze folder bedoeld? Deze informatiefolder is bedoeld voor zowel patiënten die in het Ikazia Ziekenhuis zijn opgenomen en/of hun naasten. Door middel van
Nadere informatieMelatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen
Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Door Sandra Kooij Nieuwsbrief voor Patiënten, Programma ADHD bij volwassenen, jaargang 4, nummer 2, mei 2008. De meerderheid (zo'n 70%) van
Nadere informatieDOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer
DOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer IEDEREEN MOET LANGER DOOR 2 Doorfeesten tot in de late uurtjes? OOK
Nadere informatieSlaap en Slaap-waak ritmiek van pubers
Slaap en Slaap-waak ritmiek van pubers Gerard A. Kerkhof prof.em. Universiteit van Amsterdam Slaap Centrum MCH, Den Haag Facta, Utrecht 26.1.2016 (Peter van Straaten, 2013) Item nummer Gemiddelde scores
Nadere informatieManisch depressief of bipolaire stoornis
0000 2027 - SV - oktober 2012 Manisch depressief of bipolaire stoornis campus Sint-Vincentius Sint-Vincentiusstraat 20 2018 Antwerpen tel. 03 285 20 00 fax 03 239 23 23 www.st-vincentius.be GasthuisZusters
Nadere informatieWil jij minderen met social media?
Wil jij minderen met social media? Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2016 Hulpboekje social media 1 Hoe sociaal zijn social media eigenlijk? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt op social media.
Nadere informatieSAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104
Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,
Nadere informatieKlinische chronotherapie bij uni- en bipolaire depressie
Klinische chronotherapie bij uni- en bipolaire depressie CNN Symposium 24 april 2015 Rixt Riemersma- van der Lek Guyonne Schuch Dennis Sikkens Benno Haarman Ybe Meesters Opbouw presentake Literatuurstudie
Nadere informatieOnderzoeksopzet en -verantwoording
Onderzoeksopzet en -verantwoording Doelgroep: Nederlanders en Vlamingen van 18+. Steekproef: Werving: De steekproef bestaat uit in totaal 1019 completes, gespreid in de volgende subgroepen: Nederlanders
Nadere informatieImmuun Activatie in Relatie tot Manische Symptomen in Depressieve Patiënten. Karlijn Becking MD-PhD student, UMCG
Immuun Activatie in Relatie tot Manische Symptomen in Depressieve Patiënten Karlijn Becking MD-PhD student, UMCG Introductie Disbalans Pro-inflammatoire staat Destabilisatie Gevoeligheid voor stress Monocyt
Nadere informatieStemmingsstoornissen. Bij mensen met een verstandelijke beperking Kentalis- 25 november 2016 Carmen van Bussel
Stemmingsstoornissen Bij mensen met een verstandelijke beperking Kentalis- 25 november 2016 Carmen van Bussel Inhoud 1. Casus Mark 2. De context: psychiatriebij mensenmet eenvb 3. Stemmingsstoornissen
Nadere informatieVERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht
VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht GEDRAG: De wijze waarop iemand zich gedraagt, zijn wijze van doen, optreden
Nadere informatieCollege s wel/niet s morgens vroeg?
College s wel/niet s morgens vroeg? Gerard A. Kerkhof prof.em. Universiteit van Amsterdam Slaap Centrum MCH, Den Haag Topdag, FACTA 12.2.2015 Tijd van inslapen (doordeweeks) 40 30 % 20 10 0 < 22: 22: -
Nadere informatieBedplassen. PIPO-poli voor kinderen met plas- en poepproblemen Vrouw Moeder Kind-centrum
Bedplassen PIPO-poli voor kinderen met plas- en poepproblemen Vrouw Moeder Kind-centrum Inleiding 's Nachts of 's ochtends een nat bed, niet durven logeren bij vriendjes, een schoolkamp of vakantie die
Nadere informatieDe kwaliteit van de omgeving (leefomstandigheden en voorzieningen) bepaalt in hoge mate de kwaliteit van de ontwikkeling van het kind.
Gastdocent: Drs. Fernando Cunha (Child Support Europe) Ontwikkelingspsycholoog Gezondheidspsycholoog (BIG) Kinder- en Jeugdpsycholoog (NIP) Onderwijsspecialist In dienst van kinderen, jongeren en hun ouders
Nadere informatieInterpersoonlijke en sociaalritmetherapie. voor patiënten met een bipolaire stoornis
Interpersoonlijke en sociaalritmetherapie in een groep voor patiënten met een bipolaire stoornis Marije de Kruiff (m.dekruiff@psyq.nl) is psychiater, IPT-therapeut en supervisor en groepspsychotherapeut
Nadere informatieSLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB
Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB 11-06-2018 Slaapquiz: 1) Je hersenen rusten tijdens je slaap 2) Sommige mensen dromen nooit tijdens hun slaap
Nadere informatieStress, depressie en cognitie gedurende de levensloop
SAMENVATTING Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop Inleiding Cognitief functioneren omvat verschillende processen zoals informatieverwerkingssnelheid, geheugen en executief functioneren,
Nadere informatieKinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu. Delayed sleep phase syndroom
Delayed sleep phase syndroom Wat is het delayed sleep phase syndroom? Delayed sleep phase syndroom is een aandoening waarbij kinderen en volwassenen een slaapwaakritme hebben waarbij ze op een veel later
Nadere informatiePeriodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD)
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1160 Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic limb movement
Nadere informatieHet verlichte brein. Overzicht. Overzicht. Epidemiologie. Cannabis als veelbelovend antipsychoticum? Matthijs Bossong
Het verlichte brein als veelbelovend antipsychoticum? Matthijs Bossong Postdoctoral Research Fellow Institute of Psychiatry King s College London De grootte van het risico hangt samen met de mate van gebruik,
Nadere informatieVermoeidheid als laat effect na behandeling van kanker
Vermoeidheid als laat effect na behandeling van kanker Jacqueline Loonen, Annet Bongaerts Radboudumc Expertisecentrum Late effecten na Kanker 18-11-2017 Wat is vermoeidheid? Vermoeidheid is een subjectief
Nadere informatieAdviezen om beter te slapen
Adviezen om beter te slapen U heeft last van slapeloosheid. Dit is een veel voorkomende klacht, waarvoor vaak geen duidelijke oorzaak te vinden is. In deze folder leest u tips om beter te kunnen slapen.
Nadere informatieChronotherapie bij stemmingsstoornissen
Chronotherapie bij stemmingsstoornissen Refereermiddag Dimence 26 september 2017 Rixt Riemersma-van der Lek Psychiater FACT Winschoten Onderzoeker UCP-UMCG Chronotherapie - Chronotherapie is in feite iedere
Nadere informatieKOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen
KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?
Nadere informatieEen slapeloze scholier, wat kun je ermee? Dr. Sigrid Pillen Kinderarts kinderneuroloog Kempenhaeghe, Heeze
Een slapeloze scholier, wat kun je ermee? Dr. Sigrid Pillen Kinderarts kinderneuroloog Kempenhaeghe, Heeze Stappenplan Hoeveel slaap nodig? Ochtend- of avondmens? Slaaphygiëne? Oorzaak of gevolg? Ontspannen
Nadere informatieInformatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater
Informatieavond Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Bipolaire Stoornis Bipolaire Stoornis = Manisch Depressieve Stoornis (MDS) Algemeen Ziekteverschijnselen Beloop
Nadere informatieStemmingsschommelingen. de baas. werkboek. Bipolaire stoornis
werkboek Waar of niet waar? Om een bipolaire stoornis te behandelen, hoef je alleen maar je medicatie in te nemen. Als een depressie of manie eenmaal is begonnen, kun je er niets meer aan doen. Als je
Nadere informatiePeriodieke beenbewegingen van de slaap
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic
Nadere informatieAUTISME CENTRAAL AUTISME CENTRAAL. Auti goed gevoel vragenlijst
Auti goed gevoel vragenlijst Achtergrond: De Auti goed gevoel vragenlijst is ontwikkeld naar aanleiding van een artikelenreeks in het tijdschrift Autisme Centraal over het in kaart brengen en het nastreven
Nadere informatieMoeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen
Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Marcel Smits, neuroloog-somnoloog 1,2 1: Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Multidisciplinair expertise centrum voor slaapwaak stoornissen
Nadere informatieDocumentaire vrijheid Depressie
Documentaire vrijheid Depressie Anna Diouf en Rianne Horning MM2A 1 Inhoudsopgave Inleiding Het onderzoek Voice-over Filmplan Storyboard 2 Inleiding De afgelopen 4 weken hebben we in duo s een mini-documentaire
Nadere informatieSlaapadviezen. Havenziekenhuis. Bij slapeloosheid
Slaapadviezen Bij slapeloosheid Heeft u moeite met inslapen en/of doorslapen? In deze folder leest u een aantal tips voor een goede nachtrust. Ga voor uzelf na of u deze slaapadviezen echt toepast en neem
Nadere informatieVier op de tien slaapt slecht Bijlage
1) Grafieken en tabellen Vier op de tien slaapt slecht Bijlage Grafiek 1: Stellingen over slaap (totale groep 3.297 personen) Kijk naar jezelf (op een gemiddelde dag) en duid aan in welke mate je het eens
Nadere informatiePsychologie en psychotherapie van de bipolaire stoornis
e s s a y Psychologie en psychotherapie van de bipolaire stoornis r. w. k u p k a, d. d e b e e n besproken boeken Johnson, S.L., & Leahy, R.L. Psychological Treatment of Bipolar Disorder Guilford Publications,
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/39582 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39582 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hegeman, Annette Title: Appearance of depression in later life Issue Date: 2016-05-18
Nadere informatieAl een paar maanden voel ik me somber en lusteloos. Ik heb echt nergens zin in.
Depressie Introductie Iedereen is wel eens somber of heeft een dipje. Dat hoort bij het leven. Mensen die lijden aan een depressie zijn echter voor langere tijd somber. Ze hebben geen interesse in de mensen
Nadere informatieOmgaan met nachtdiensten
Omgaan met nachtdiensten ALLES OVER WISSELENDE SLAAPDIENSTEN Week 7.2 RAOUL DE BRUIN OVERWINSLAPELOOSHEID.NL Omgaan met nachtdiensten De wereldeconomie is in de laatste jaren flink veranderd waardoor de
Nadere informatieRusteloze benen restless legs syndrome (RLS)
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1159 Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort RLS) is een
Nadere informatieNederlandse verkorte weergave: Verborgen littekens in recidiverende depressies?
Oorspronkelijk artikel: Elgersma, H. J., Glashouwer, K.A., Bockting, C.L.H., Penninx, B.W.J.H.Penninx, de Jong, P.J. (2013). Hidden scars in depression? Implicit and explicit self-associations following
Nadere informatiePsychotherapie voor Depressie werkt! Maar hoe?
Psychotherapie voor Depressie werkt! Maar hoe? Effecten en Werkingsmechanismes van Cognitieve Therapie en Interpersoonlijke Therapie voor Depressie Dr. Lotte Lemmens Maastricht University Psychotherapie
Nadere informatiePreventie van depressie bij adolescenten: wat is de beste weg? Dr. Daan Creemers Gz-psycholoog/onderzoekscoordinator K&J GGZ Oost Brabant
Preventie van depressie bij adolescenten: wat is de beste weg? Dr. Daan Creemers Gz-psycholoog/onderzoekscoordinator K&J GGZ Oost Brabant Film: fragmenten Iedereen depressief (VPRO) Wat is een depressie?
Nadere informatieMEUBELEN VRANKEN. By Gy 2012
MEUBELEN VRANKEN By Gy 2012 Hoeveel slaap hebben we nodig? U realiseert het zich misschien niet altijd, maar we brengen gemiddeld een derde deel van ons leven in bed door. Goed en genoeg slapen is een
Nadere informatieAdviezen om beter te slapen
Slaapcentrum Slingeland Medische psychologie en Maatschappelijk werk Adviezen om beter te slapen i Patiënteninformatie Slingeland Ziekenhuis Algemeen U heeft last van slapeloosheid. Dit kan invloed hebben
Nadere informatiePsychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen
Psychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen 1 oktober 2014 Marielle van den Heuvel, Gezondheidszorgpsycholoog Afdeling Medische Psychologie Orbis Medisch Centrum Inhoud
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38787 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Koenders, Manja Title: Tangled up in mood : predicting the disease course of bipolar
Nadere informatieDe Life-Chart methode en bipolaire stoornis: Inzicht en behandeling
BCNBP Hot Topics 17/10/2014 De Life-Chart methode en bipolaire stoornis: Inzicht en behandeling Lieve Beheydt, Dr. Jonne Oldenburg Overzicht Inleiding Diagnose Behandeling Wetenschap Toekomst Livianos-Aldana
Nadere informatieAlgemene folder Zorgprogramma Bipolaire Stoornissen
Voor wie? Deze folder is bedoeld voor mensen die de diagnose bipolaire stoornis hebben gekregen of waarbij er een sterk vermoeden is dat er van een bipolaire stoornis sprake zou kunnen zijn. Het vraagt
Nadere informatieSLAAP HYGIENE VOOR TOPSPORTERS. Dr. Melanie Knufinke
SLAAP HYGIENE VOOR TOPSPORTERS Dr. Melanie Knufinke AANBEVOLEN HOEVEELHEID AANBEVOLEN HOEVEELHEID SLAAP Leeftijdsgroep: 7 tot 10 uur per nacht SPORTERS: waarschijnlijk meer (9-10) Fullagar et al. (2014)
Nadere informatieMelatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen
Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen Samenvatting Inslaapproblemen komen veel voor bij kinderen en hebben negatieve gevolgen voor gezondheid,
Nadere informatieGIDS. voor een. rustige nacht
GIDS voor een rustige nacht Lekker geslapen? Lekker slapen en uitgerust wakker worden. Voor veel mensen is het een verre droom. Naar schatting één op de vijf mensen in ons land kampt geregeld met slaapproblemen.
Nadere informatieRusteloze benen. restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort
Nadere informatieE. Snippe en F. Bos
Disclosure belangen sprekers De mogelijke waarde van smartphone-based dagboekonderzoek voor de klinische praktijk (potentiële) belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met
Nadere informatieRegistratierichtlijn. E003 Beroepsgebonden depressie
Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut AMC/UvA Postbus 22660 1100 DD Amsterdam tel. 020 566 5387 e mail: ncvb@amc.nl 2 CAScode: P652 Van deze richtlijn is een achtergronddocument Omschrijving
Nadere informatieBipolaire stoornis. it is mijn groep
Opm. Groepen-1.2012 def:opzet 14-02-2012 12:42 Pagina 67 D it is mijn groep In deze rubriek wil de redactie collegae aan het woord laten die aan de hand van een format hun groep beschrijven. Als zevende
Nadere informatieHoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3
Samenvatting Depressie is een ingrijpende ziekte, onder andere vanwege haar sterk recidiverende karakter. Veel mensen die eenmaal depressief zijn geweest, worden dat vaker. Bovendien lijkt de kans op depressie
Nadere informatiePsychotherapeutische behandelmogelijkheden voor bipolaire stoornissen
o v e r z i c h t s a r t i k e l Psychotherapeutische behandelmogelijkheden voor bipolaire stoornissen Een overzicht van gerandomiseerde en gecontroleerde onderzoeken b. v a n d e n b e r g, e. a. m.
Nadere informatieZwangerschap en bipolaire stoornis avontuur voor patient en behandelaar. Anja Stevens
Zwangerschap en bipolaire stoornis avontuur voor patient en behandelaar Anja Stevens 14 december 2013 Inhoud Inleiding Kinderwens Zwangerschap Bevalling Kraambed en daarna Zwangerschapsplan Vaders Take
Nadere informatieInformatiebrochure voor patiënten/verzorgers
JOUW HANDLEIDING VOOR ABILIFY (ARIPIPRAZOL) Informatiebrochure voor patiënten/verzorgers Datum van herziening: oktober 2013 2013-08/LuNL/1731 Inleiding Jouw dokter heeft bij jou de diagnose bipolaire I
Nadere informatieDepressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist
Depressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist Dopamine Ziekte van Parkinson: minder dopamine Dopamine is een signaalstof die de communicatie tussen hersencellen
Nadere informatieDepressie na een hartinfarct en risico op nieuwe hartklachten
Depressie na een hartinfarct en risico op nieuwe hartklachten Marij Zuidersma Promotoren: Peter de Jonge, Johan Ormel, Henk Jan Conradi Interdisciplinary center for psychiatric epidemiology University
Nadere informatie4. Ik ben bang dat langdurige slapeloosheid ernstige gevolgen heeft voor mijn lichamelijke gezondheid. mee eens : : : : : : mee oneens
Bijlagen Alle formulieren die u in dit boek hebt leren gebruiken, zijn hier nog eens opgenomen. U kunt ze kopiëren en gebruiken op het moment dat u ze weer nodig hebt. 98 verbeter je slaap HOUDING EN GEDACHTEN
Nadere informatie, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis
2015041635, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 5 Consultatiedocument Farmacotherapeutisch Kompas voor registratiehouders Graag reactie voor 30 november 2017 van de registratiehouders die
Nadere informatieAppendix Hoofdstuk 13 Tabellen wetenschappelijke onderbouwing farmacotherapie van ouderen met een bipolaire stoornis
3 4 Appendix Hoofdstuk 3 Tabellen wetenschappelijke onderbouwing farmacotherapie van ouderen met een bipolaire stoornis Zoals beschreven in hoofdstuk 3.5. Tabel Lithium bij ouderen. N leeftijd (range)
Nadere informatieDoen bij Depressie Alzheimer café Maarheeze, 11 juni 2014. Dr. Roeslan Leontjevas
Doen bij Depressie Alzheimer café Maarheeze, 11 juni 2014 Dr. Roeslan Leontjevas Doen bij Depressie: effectief depressie aanpakken Dr. Roeslan Leontjevas - psycholoog - onderzoek aan Radboud Universitair
Nadere informatieVragenlijst PP Voorbespreking (cliëntversie)
1. Algemene dagelijkse levensbehoeften Zorg je zelfstandig voor je persoonlijke verzorging, eten en drinken, toilet, opstaan en naar bed gaan, aan- en uitkleden? Ben je hier tevreden Wil je meer, minder
Nadere informatieLeven met een depressie
Leven met een depressie Geef om je hersenen Leven met een depressie In een dipje zitten we allemaal weleens. Maar wat als iemand iedere dag opnieuw somber en neerslachtig opstaat en naar bed gaat? En interesse
Nadere informatieSLAAP BIJ OUDEREN. - Tips voor een goede nachtrust-
SLAAP BIJ OUDEREN - Tips voor een goede nachtrust- Aandacht voor het slapen is belangrijk. Tijdens de slaap kan je lichamelijk en geestelijk herstellen. Er worden bovendien reserves opgebouwd om de volgende
Nadere informatieSlaap is opgebouwd uit verschillende fases. Samenwerking proces S en proces C
Slaap is opgebouwd uit verschillende fases Behandeling van slapeloosheid met cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-i) Slaapcycli gedurende de nacht 30 mei 2018 Saskia van Liempt, ouderenpsychiater
Nadere informatieMindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht
Mindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht Flip Kolthoff, psychiater Radboud Universitair Centrum voor Mindfulness, GGZ Noord-Holland-Noord Flip Kolthoff, VUmc, 20-01-2012 1 Inleiding Flip Kolthoff,
Nadere informatieDoen bij Depressie. Module 1 Fase 4 - Behandelen. Dagprogramma en Plezierige-Activiteiten-Plan
Bijlage 5 Doen bij Depressie Module 1 Fase 4 - Behandelen Dagprogramma en Plezierige-Activiteiten-Plan gebaseerd op het Plezierige-Activiteiten-Plan uit de richtlijn voor verzorgenden Het begeleiden van
Nadere informatieNo part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.
Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding)
Nadere informatieProfessioneel Slapen Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit! De rol van slaap bij prestaties
Professioneel Slapen Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit! De rol van slaap bij prestaties Pons Jan Vermeer 17 april 2018 ponsjan@durevole.nl 0623755180 Presteren in de sport Presteren op de werkvloer
Nadere informatieAchtergrondinformatie. Hoe is het beloop van vermoeidheid na kanker? Internationale literatuur Prevalentie: uitgezet tegen tijd sinds behandeling
Achtergrondinformatie Ongeveer 99% van alle patiënten ervaart tijdens de behandeling van Drie maanden na de behandeling van heeft 2-4% van de ziektevrije patiënten last van ernstige Hoe is het beloop van
Nadere informatieOnze cliënten aan het woord
Onze cliënten aan het woord Instrument om ervaringen van cliënten in kaart te brengen Naam cliënt : Naam invuller vragenlijst : Woning cliënt : Datum : 1 Toelichting Inleiding Naam instelling wil graag
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
Nadere informatie