Hard in de zorg? Groepsreflectie-instrument morele stress

Transcriptie

1 Meer weten? Hard in de zorg? Groepsreflectie-instrument morele stress Céline Baele, Dorine Coolen & Herlinde Dely Een initiatief van Howest - onderzoekscluster Verpleegkunde in samenwerking met Woonzorggroep GVO Met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 1

2 Productfiche Groepsreflectie Morele stress KORTE OMSCHRIJVING: Deze methodiek kan door een gespreksleider ingezet worden om deelnemers in teamverband te laten reflecteren over ervaringen in de zorg die hen een gevoel van voldoening geven en ervaringen waarbij zij morele stress ervaren. Door deze ervaringen met elkaar te delen wordt ingezet op bespreekbaarheid. DOELSTELLINGEN: De deelnemers leren de term morele stress kennen. De deelnemers leren morele stress bij zichzelf herkennen. Morele stress wordt bespreekbaar gemaakt. De deelnemers krijgen erkenning voor hun gevoel van morele stress én van voldoening. De deelnemers hebben het gevoel niet alleen te staan. DOELGROEP(en): Teams De gespreksleiding wordt bij voorkeur opgenomen door een neutraal persoon. Een teamverantwoordelijke kan dit gesprek leiden, maar deze mag geen drempel vormen voor de deelnemers om vrijuit te spreken. Tijdens de groepsreflectie wordt aan de deelnemers immers gevraagd om persoonlijke ervaringen te delen. ORGANISATIE: Aantal deelnemers: 4 tot 10 deelnemers, 1 gespreksleider Duur: 90 min (eventueel iets korter bij beperkt aantal: interactie vraagt minder tijd) Materiaal: Een rustige ruimte waar men niet gestoord kan worden Handleiding voor de gespreksleider Werkwijze in 9 fiches (te gebruiken tijdens de groepsreflectie) Emotielijst en waardenlijst A3 blad, rode, groene en gele post-its, schrijfgerei Een krijt- of flipoverbord, alcoholstiften Waar en wanneer inzetten: - Deze methodiek kan ingezet worden tijdens een team- of werkgroepvergadering. - Bij voorkeur (maar geen vereiste) na afname van de situationele vragenlijst ( Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 2

3 ERVARINGEN: Door er eens over te spreken, te reflecteren...kan je meer afstand nemen (verpleegkundige, vrouw) Het ging over situaties die je niet zo gemakkelijk op tafel legt, maar als je daarvoor eens de kans krijgt, en er wordt eens over nagedacht, dan kan dat heel helpend zijn (zorgkundige, vrouw) morele stress opwekken bij mijn mensen. (zorgcoördinator, vrouw) Wanneer er ruimte gemaakt wordt voor je verhaal, kan je er ook eens écht bij stilstaan. (verzorgende, vrouw) We zijn er voorstander van om deze groepsreflectie op regelmatige basis te doen, om eens meer stil te staan bij de manier waarop onze medewerkers de zorg ervaren (zorgcoördinator, vrouw) Het gaf enorm veel voldoening voor mijn team, zelfs al hebben we niet naar oplossingen toegewerkt. Ik kreeg er een sterker team door terug. (leidinggevende, man) morele stress opwekken bij mijn mensen. (zorgcoördinator, vrouw) Wanneer er ruimte gemaakt wordt voor je verhaal, kan je er ook eens écht bij stilstaan. (verzorgende, vrouw) Situaties van morele stress moeten bespreekbaar kunnen zijn op een veilige manier. Als zorgverlener moet je je gevoelens daarover kunnen uiten zonder dat er geoordeeld wordt. Dat zorgt ervoor dat je leert reflecteren en die situaties leert herkennen. (verpleegkundige, man) morele stress opwekken bij mijn mensen. (zorgcoördinator, vrouw) We hebben heel wat hulpbronnen om met morele stress om te gaan, uitgewisseld (leidinggevende) De medewerkers waren erg positief en waren vragende partij om dit te herhalen. (zorgcoördinator) Achteraf krijg je er een sterker team van (leidinggevende, man) Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 3

4 Handleiding voor de gespreksleider Groepsreflectie morele stress Neem deze handleiding voor het organiseren van de groepsreflectie grondig door. Ze bevat interessante informatie die je ter voorbereiding kan gebruiken om het gesprek vlot te doen verlopen. Tijdens de groepsreflectie zelf kan je de handige fiches (zie verder) gebruiken, waarop alle informatie en de richtvragen per stap wordt opgelijst. De groepsreflectie bestaat uit 5 stappen, die opgelijst worden in 9 fiches: - Stap 1: Verwelkoming (10 ) FICHE 1 - Stap 2: Wat is morele stress (5 ) FICHE 2 - Stap 3: Voorbeelden van goede zorg en morele stress op post-its (5 ) FICHE 3 - Stap 4: Bespreking en verdieping o Verdieping goede zorg (20 ) FICHE 4 o Verdieping morele stress (20 ) FICHE 5 o Herkennen van morele stress (10 ) FICHE 6 o Hulpbronnen bij morele stress (5 ) FICHE 7 o Ethische groeikracht (5 ) FICHE 8 - Stap 5: Meta-gesprek (5 ) FICHE 9 Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 4

5 Stap 1: Verwelkoming (10 ) - Zorg dat je niet gestoord kan worden (zorg voor een rustig lokaal, zet de telefoon even uit, ). - Creëer een goede sfeer: praat eerst wat over koetjes en kalfjes, zorg dat er iets te drinken voorhanden is. - Stel de deelnemers gerust door te communiceren over het doel van dit gesprek. o Het doel van dit gesprek is samen reflecteren over momenten van goede zorg en momenten waarop je het gevoel hebt geen goede zorg te kunnen verlenen (= morele stress). Door deze ervaringen met elkaar te delen en er over te reflecteren worden ze in team bespreekbaar. - De deelnemer zal enkel persoonlijke ervaringen willen delen wanneer hij/zij het gevoel heeft dat hij/zij vrijuit kan vertellen. Daarom is het scheppen van een sfeer van veiligheid en vertrouwen belangrijk. o Wijs op de vertrouwelijkheid van het groepsgesprek. o Heb respect voor elkaars verhaal en beleving: luister wanneer iemand aan het woord is, laat elkaar uitspreken, geef niet onmiddellijk een reactie en spreek geen oordeel uit. o De deelnemers mogen zelf kiezen hoever ze willen gaan in het delen van ervaringen. Formuleer duidelijk de verwachting dat iedereen participeert, maar duid liever geen personen aan. (duid liever geen personen aan). o Communiceer dat wat in deze oefening verteld zal worden geen invloed heeft op enige vorm van evaluatie. o Deel mee dat er geen goede of foute antwoorden zijn, maar dat het gaat om wat de deelnemers persoonlijk ervaren. Belangrijk hierbij te vermelden is dat niet elke situatie bij iedere zorgverlener morele stress opwekt, dit is heel persoonlijk en hangt af van de context. Kortom, geen of weinig morele stress ervaren wil niet automatisch zeggen dat de zorgverlener niet betrokken is. o Toon oprechte interesse, geef erkenning en oordeel niet. - Communiceer dat dit geen oplossingsgericht gesprek is, maar een reflectiegesprek. Het is niet de bedoeling dat iemand een casus naar voor brengt en dat de verwachting gecreëerd wordt dat hij/zij op het einde van het gesprek naar buiten zal gaan met een oplossing. Maak als gespreksleider dan ook geen beloftes die je niet kan nakomen. Eventueel kan je naar aanleiding van een casus uit deze groepsreflectie besluiten om effectief bepaalde acties of veranderplannen uit te denken. Dit kan op een ander moment plaatsvinden. - Let op dat dit gesprek geen spuwen van frustraties wordt. Veeg de uitgesproken frustraties niet direct onder de mat, maar blijf wel steeds het doel van dit gesprek voor ogen houden. M.a.w. je kan erkenning geven, dan weet de zorgverlener dat hij gehoord wordt, en tegelijkertijd aangeven dat dit niet de bedoeling is van dit gesprek, waarna je het concrete doel nog eens kan herhalen. - Schets hoe het gesprek zal verlopen (zie fiches voor een overzicht) en hoeveel tijd jullie hebben voor het gesprek (+/- 90min). - Vraag of er nog vragen zijn vooraleer jullie van start gaan en geef aan dat ze na het gesprek steeds bij jou terecht kunnen. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 5

6 Tip Tweede gespreksleider Het kan interessant zijn om een tweede moderator in te schakelen, bijvoorbeeld om de timing en/of het proces in de gaten te houden of om achteraf samen te reflecteren over het groepsgesprek. Stap 2: Leg uit wat morele stress is (5 ) Morele stress is het wrange gevoel (een gevoel van frustratie, machteloosheid, verontwaardiging, ) dat je ervaart wanneer je jouw waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk kan brengen. Kortom, wanneer je als zorgverleners niet de goede zorg kan verlenen die je zou willen verlenen. Zoals blijkt uit de definitie, gaat het bij morele stress steeds om de eigen beleving van de zorgverlener en zijn of haar persoonlijke visie op goede zorg. Dit is een getuigenis van morele stress, ervaren door een zorgkundige in de ouderenzorg: Er is een bewoner bij ons die niet veel verzorgingswerk vraagt, maar hij vertelt heel graag. Hij begint dan met zijn verhaal, maar ik heb er vaak gewoon geen tijd voor. Het is zo spijtig dat ik die man moet afkappen. Ik wil naar die man luisteren, maar dan weet ik dat ik veel te laat ga zijn. En dan sta ik een beetje te trappelen aan de deur want ik moet echt verder gaan doen. Dat frustreert, ik vind dat een heel vervelend gevoel. In de bovenstaande getuigenis vindt de zorgkundige het belangrijk om naar het verhaal van de bewoner te kunnen luisteren, maar voelt zij zich belemmerd om dit te doen, omdat het zo druk is. In deze getuigenis gaat het niet om het feit dat de zorgverlener veel werkdruk ervaart (= gewone werkstress), maar om het feit dat zij het gevoel heeft niet te kunnen handelen naar haar waarden en visie op goede zorg, namelijk tijd nemen om naar het verhaal van de bewoner te luisteren. Dit veroorzaakt morele stress. Het is belangrijk dat de deelnemers van in het begin goed het verschil kennen tussen gewone werkstress, emotionele stress en morele stress. Morele stress is een diepere vorm van stress: als zorgverlener raakt deze vorm van stress je meer omdat het echt gaat over iets dat tegen jouw waarden en visie op goede zorg in gaan. Bij gewone werkstress en emotionele stress is dit niet noodzakelijk het geval. In de kaders hieronder wordt het onderscheid tussen gewone werkstress, emotionele stress en morele stress weergegeven aan de hand van getuigenissen. Deze voorbeelden kan je gebruiken om aan de deelnemers het verschil tussen de drie vormen van stress uit te leggen. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 6

7 Morele stress Ik heb het soms moeilijk met de zorg, ik heb het gevoel dat ik tekortschiet. Ik neem dan vaak ook veel extra tijd bij een bewoner om het toch goed te kunnen doen En dan komt daar commentaar op van andere collega s. Achter de rug, al roddelend in de gang. Verschrikkelijk. Dit is morele stress, men kan niet handelen naar de waarden en visie op goede zorg (= tijd nemen om het goed te doen). De belemmerende factor is hier het wakend oog van de collega s. Ik vind het moeilijk om te zeggen, maar ik heb echt een enorme afkeer tegenover een bepaalde bewoner. Wanneer hij iets vraagt, moet ik mezelf echt verplichten om vriendelijk te antwoorden. Ik merk ook dat ik minder snel iets voor hem zal doen dan voor een andere bewoner. Ik vind dat wel vervelend van mezelf, want eigenlijk moet je iedere bewoner gelijk behandelen en ik merk dat ik dat niet doe. Ik voel me daar soms wel slecht bij Dit is morele stress, men kan niet handelen naar de waarden en visie op goede zorg (=gelijkwaardige behandeling van iedere bewoner). De belemmerende factor is hier de antipathie tegenover de bewoner. Ik heb het soms moeilijk met de zorg, ik heb het gevoel dat ik tekortschiet. Ik neem dan vaak ook veel extra tijd bij een bewoner om het toch goed te kunnen doen En dan komt daar commentaar op van andere collega s. Achter de rug, al roddelend in de gang. Verschrikkelijk. Werkstress In het woonzorgcentrum waar ik werk, werken heel weinig verpleegkundigen. Onze extra taken als verpleegkundige worden echter niet meegerekend bij de inroostering. Als we bijvoorbeeld met vier zorgverleners staan in de vroege dienst, dan moet ik evenveel werk doen als mijn collega s verzorgenden, maar dan moet ik ook al het verpleegkundige werk er tussen nemen. Diensten van vier personen, waarvan één iemand verpleegkundige is, moeten dan hollen om rond te geraken. Dan moet ik naar daar lopen om spuiten te geven, ik moet naar ginds lopen om de wondzorg te doen, ik moet naar boven lopen om de dokter te bellen of medicatie toe te dienen. Dat alles moet je ertussen nemen, waardoor al het werk dat je ook moet doen, blijft liggen Dan krijg je van die momenten dat je denkt: dit moet nog gedaan worden, dat moet ook nog gedaan worden, maar je kan niet op honderd plaatsen tegelijk zijn. Dit is geen morele stress, maar gewone werkstress. Deze zorgverlener heeft het enorm druk maar maakt geen expliciete vermelding van handelingen die ingaan tegen de eigen waarden en visie op goede zorg. Werkstress (een hoge tijdsdruk) is dan wel geen morele stress, maar kan ook erg belastend zijn! Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 7

8 Emotionele stress Mijn moeder, die tot voor kort bij me inwoonde, is sinds enkele weken opgenomen in het woonzorgcentrum waar ik ook werk. Ik heb het daar erg moeilijk mee. Ze zit op een andere afdeling dan de mijne, omwille van haar dementie, maar ik passeer verschillende keren per dag langs haar leefruimte en dan merk ik dat ik steeds hoop dat ik haar zal zien. Ik ben constant aan het denken aan hoe het met haar gaat, of ze al gegeten zou hebben, of ze wel goed slaapt Dit is geen morele stress, maar emotionele stress. Je vindt het niet leuk dat je steeds denkt aan je moeder wanneer je aan het werk bent, je bent bezorgd en het liefst van al zou je voortdurend willen controleren of alles wel goed met haar gaat. Dit is echter geen morele stress omdat het niet gaat over handelingen die ingaan tegen jouw waarden of visie op goede zorg. Ik heb het vaak moeilijk wanneer een bewoner overlijdt Dat raakt me, want je hebt meestal wel een band met je bewoners opgebouwd. Een overlijden kan heel erg stresserend zijn, maar is een voorbeeld van emotionele stress. Tip Concrete voorbeelden Bovenstaande uitleg wordt toegankelijker, concreter en levendiger wanneer je gebruik maakt van voorbeelden uit de eigen voorziening en/of je eigen ervaring. Stap 3: Voorbeelden van goede zorg en morele stress op post-its. (5 ) Het is belangrijk dat er van in het begin correcte voorbeelden gegeven worden van morele stress. Dit wil zeggen voorbeelden van morele stress en geen voorbeelden van gewone werkstress of emotionele stress. Je kan dit opvangen door in deze stap nog eens te herhalen dat morele stress gaat om een kloof tussen belangrijke waarden en visie op goede zorg, en de realiteit. In dit deel van het groepgesprek peil je naar voorbeelden van: - Goede zorg: geef eens een voorbeeld van een moment waarop je echt het gevoel had: nu ben ik goede zorg aan het verlenen. - Morele stress: geef eens een voorbeeld van een moment waarop je een wrang gevoel had omdat je waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk kon brengen, een moment waarop je niet de goede zorg kon verlenen die je wou verlenen. Vraag de deelnemers om ervaringen waarbij ze voldoening hadden, waarbij ze het gevoel hadden goede zorg te kunnen verlenen, op een groene post-it te schrijven. Vraag de deelnemers om hun ervaringen van morele stress op een rode post-it te schrijven. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 8

9 Tip Voorbereiding Je kan als gespreksleider aan de deelnemers vragen om op voorhand eens na te denken over eigen voorbeelden van goede zorg en morele stress. Op die manier geef je hen de kans zich voor te bereiden. Dit kan er voor zorgen dat de groepsreflectie vlotter verloopt en/of minder mondige teamleden meer geneigd zullen zijn het woord te nemen. Stap 4: Groepsreflectie (20 goede zorg, 20 morele stress, 10 herkennen, 10 hulpbronnen, 5 ethische groeikracht) Aan de hand van de post-its wordt er ingegaan op momenten van goede zorg en momenten van morele stress. Er wordt gevraagd deze momenten kort te beschrijven. Daarna wordt er verdiepend ingegaan op het voorbeeld. Deze verdieping gebeurt via een onderverdeling in feiten, hoogtepunt/hittepunt, handeling, gevoel/beleving, visie en waarden. Bij een voorbeeld over morele stress wordt ook gepeild naar de eventuele belemmerende factor die de zorgverlener het gevoel gaf dat er geen goede zorg kon worden verleend. De concrete vragen worden in de fiches (vanaf pagina 15) opgelijst. Opmerking: Een groepsreflectie organiseren is niet gemakkelijk. Niet alleen de deelnemers moeten wennen aan de term morele stress, ook de gespreksleider moet wat ervaring opbouwen. Het kan dan goed zijn om de verdieping bij een eerste groepsreflectie weg te laten, en de deelnemers enkel te laten spreken over hun ervaringen van voldoening en hun ervaringen van morele stress. Bij een volgende groepsreflectie kan er dan verdiepend gewerkt worden. Theorie Moreel beraad Het verdiepingsgedeelte van de groepsreflectie is gebaseerd op de techniek van moreel beraad. Moreel beraad is een gestructureerd en methodisch groepsgesprek over een morele vraag naar aanleiding van een concrete ervaring. De deelnemers buigen zich samen over een ethische kwestie. Ervaringen van morele stress lenen zich uitstekend tot casus in een moreel beraad. Binnen een moreel beraad wordt verdiepend gepeild naar o.a. feiten, gevoelens, handeling diezelfde elementen werden in deze groepsreflectie opgenomen. Meer weten over moreel beraad? Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 9

10 Verdiepingsvoorbeelden momenten van goede zorg en momenten van morele stress Als voorbereiding op deze verdiepende gesprekstechniek vind je hieronder twee uitgewerkte voorbeelden. Uiteraard is er niet één oplossing en zijn de antwoorden op de vragen volledig persoonsafhankelijk. 1. Voorbeeld van een moment van goede zorg s Morgens hebben wij als verzorgenden weinig tijd, dan is het echt rush rush rush. De mensen met een hoge zorggraad gaan op dat moment ook voor. Julia is een bewoner die eigenlijk niet echt zorgbehoevend is, maar ik heb wel de indruk dat ze wat depressief is, ze mist haar huis en haar man. Omdat Julia geen speciale verzorging nodig heeft is het soms zo dat ze op een dag soms nauwelijks iemand ziet. Ik vind dit al langer vervelend. Gisterennamiddag, tussen mijn paperassen door, heb ik toch beslist eens bij haar langs te gaan. Mijn hoofdverpleegkundige bevestigde dat dit een goed idee was. Julia was zo blij mij te zien en eens te kunnen babbelen. Ik heb echt aandacht kunnen geven aan een bewoner aan wie ik die al zo lang wou geven. Ze vertelde mij over haar man en haar geboortestad. Dit deed ons beiden deugd. Feiten Hoogtepunt Gevoel / beleving Wat was er voor jou daarin belangrijk? (waarden/visie Julia is niet zorgbehoevend, wel depressief. Ze heeft niet veel contact omdat zorgbehoevenden vaak voorrang krijgen. Ik heb toch even de tijd gevonden om langs te kunnen gaan. Er voor kunnen kiezen om Julia voorrang te geven. Opluchting Voldoening Blijdschap Tevredenheid Kunnen doen wat ik al lang wou doen, weten hoe het met Julia gaat, aandacht geven. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 10

11 2. Voorbeeld van een moment van morele stress Ik krijg vaak een slecht gevoel bij de maaltijden. Een voorbeeld: laatst was ik een dementerende bewoner aan het helpen met eten. Alle andere bewoners aan de tafel waren al klaar. Ik was de enige die nog bezig was en dan begint iedereen alle tafels al af te ruimen en terug aan het werk te gaan, en ik zat daar nog met mijn bewoner. Ik kreeg toen een heel nerveus gevoel: moet ik nu snel doordoen en mijn collega s gaan helpen of op het tempo van de bewoner verder gaan met het eten geven? Terwijl je dan verder gaat met eten geven krijgt je het gevoel: doe ik nu iets verkeerd door wat meer tijd te nemen? Een ambetant gevoel: ik zou meer tijd willen nemen maar iedereen ruimt af en ik zou dat beter ook beginnen doen, om mijn collega s te helpen. Feiten Hittepunt Gevoel / beleving Tijdens de maaltijd was ik een bewoner aan het eten geven terwijl de collega s al aan het afruimen waren. Dilemma: moet ik nu rustig eten blijven geven of mij beginnen haasten? Nerveus Frustratie Machteloos Schuldgevoel Ambetant Handeling Visie/ waarden Belemmerende Factor Ik ben rustig doorgegaan met eten geven. Ik wil de bewoner niet nerveus maken. Ik vind het belangrijk dat de bewoner in alle rust en op eigen tempo kan eten. Angst voor afkeuring van collega s Collegialiteit (ik wil hen gaan helpen) Tip Visualiseren Je kan deze onderverdeling via kolommen op een bord visualiseren en de antwoorden van de deelnemer erop neerschrijven. Tip Emotielijst en waardenlijst (beiden achteraan deze bundel) Wanneer je merkt dat de deelnemers moeite hebben met het benoemen van hun emoties en waarden kan je steeds gebruik maken van de emotielijst en waardenlijst om hen hierbij te ondersteunen. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 11

12 Morele stress als ethische groeikracht Er wordt bewust op het einde gepeild naar morele stress als ethische groeikracht (in hoeverre kan morele stress ook iets positiefs teweegbrengen?) om zo met een positieve noot te eindigen en te wijzen op het belangrijke punt dat morele stress op zich niet negatief is. Situaties van morele stress zullen er altijd zijn, het zou erg zijn dat morele stress er niet is. Dan denk ik, geef je ook geen goede zorg. Dan stel je niets meer in vraag. Je moet jezelf toch op een goede manier in vraag blijven stellen. ( ) In het heetst van de strijd - op het moment zelf - heb je misschien wel het gevoel van ik geef hier niet de zorg die ik zou willen geven. Maar achteraf, vind ik, ga je er betere zorg door gaan geven omdat je er over reflecteert. Wanneer een zorgverlener morele stress ervaart toont dit aan dat hij moreel betrokken is, hij zich door de zorg laat raken en ziet wat er op het spel staat. Het positieve van de aanwezigheid van morele stress is dat je er heel wat uit kan leren: het kan leiden tot reflectie op het eigen handelen, het handelen van anderen en het in vraag stellen van de kwaliteit van de zorg. Dit laatste kan je zeker in de groep vermelden: Zorgverleners die morele stress ervaren zijn over het algemeen betrokken zorgverleners. Het is de chronische vorm (frequent en intens voorkomen, niet weten hoe er mee om te gaan, ) van morele stress die zorgt voor negatieve effecten als burn-out, uitstroom en een dalende kwaliteit van de zorg. Het is dan ook die chronische vorm die we in de gaten moeten houden. Stap 5: Meta-gesprek Maak nog even tijd om bij de deelnemers te polsen naar hun ervaringen. Hoe hebben ze deze groepsreflectie beleefd? Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 12

13 Wat na de groepsreflectie? Deze groepsreflectie is zeker geen losstaand instrument dat bij wijze van spreken éénmaal toegepast wordt en dan opnieuw in de kast verdwijnt. Deze methodiek moet gekaderd worden in een (op de organisatie afgestemd) traject waarin men wil werken rond het thema morele stress. Onderaan vind je enkele suggesties om vervolg te geven aan de groepsreflectie. Naast onderstaande suggesties biedt de groepsreflectie ook een taal om over ervaringen van goede zorg en morele stress te spreken en kan je bepaalde elementen uit de methodiek ook informeel inzetten in gesprekken met medewerkers (bijvoorbeeld door te polsen naar het hittepunt tijdens een gesprek). Tip Verankering in teamvergadering Tijdens het ontwikkelingstraject van dit instrument koos één organisatie ervoor om het thema morele stress op de agenda te plaatsen van de teamvergaderingen. Ze starten de teamvergadering met voorbeelden van morele stress én goede zorg. Tip Start met teamworkshops De groepsreflectie is een instrument om morele stress bespreekbaar te maken. Na de groepsreflectie kan je overgaan tot methodieken om morele stress te hanteren door het organiseren van workshops. Inspiratie daarvoor kan je vinden in de methodiekenbundel op Tip Integratie in dagelijkse communicatie De groepsreflectie biedt een taal en een methode om over ervaringen van goede zorg en morele stress te praten. Dit kan waardevolle inzichten opleveren, die je, als leidinggevende kan inzetten in de dagelijkse communicatie met je medewerkers. Zo kan je bijvoorbeeld het onderscheid leren maken tussen morele stress en gewone werkstress of emotionele stress; op een andere manier luisteren naar het verhaal van je medewerker (niet oordelen, geen oplossingsmachine willen zijn, erkenning geven, ); doorvragen op de beleving en onderliggende waarden i.p.v. enkel stil te staat bij de feiten; peilen naar positieve (goede) momenten van zorg in plaats de focus enkel te leggen op de negatieve ervaringen, etc. Ook medewerkers onderling kunnen deze taal en inzichten hanteren. Als leidinggevende kan je je medewerkers daarin stimuleren. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 13

14 Aandachtspunten en valkuilen Morele stress is geen gewone werkstress of emotionele stress. Het onderscheid tussen werkstress en morele stress is niet altijd onmiddellijk duidelijk voor de medewerkers, maar is cruciaal voor het goede verloop van de reflectiesessie. De begeleider moet dit kader dan ook goed schetsen (dit staat beschreven bij de handleiding bij het instrument). Eventueel kan een eigen voorbeeld van morele stress worden gegeven. Niet-oplossingsgericht De medewerkers keken in eerste instantie naar mij: Wat ga je eraan doen? Maar ik kan ook niet alles oplossen en dat weten ze ook. Maar ik heb het gevoel, doordat het nu eens gezegd geweest is, dat er al een andere (positievere) sfeer hangt. (leidinggevende) De groepsreflectie is per definitie niet oplossingsgericht. Het explorerende/coachende karakter van de groepsreflectie is net de sterkte. Naar concrete oplossingen zoeken is meer iets voor een gewoon teamoverleg. Morele stress kan ook niet altijd opgelost worden. Dat neemt niet weg dat er actiepunten kunnen voortvloeien uit de groepsreflectie, zelfs al is dat niet de uiteindelijke doelstelling. Vraag eventueel na of het team nood heeft aan het zoeken naar oplossingen. Een concreet voorbeeld: Een deelnemer aan de groepsreflectie stelde zich ethische vragen over het feit dat de deur van het lokaal bleef openstaan tijdens de overdracht. In dit geval lag het voor de hand om met het team te beslissen om in het vervolg de deur dicht te laten. Deze oplossing was nooit het doel van de groepsreflectie, maar is er wel uit voortgekomen. Andere gevallen van morele stress zijn minder gemakkelijk weg te werken. De doelstelling is eerder dat een signaal wordt gegeven vanuit de leidinggevende en de organisatie, dat morele stress bespreekbaar is, dat medewerkers hun beleving over de zorg kunnen en mogen delen. Als begeleider moet je je overtuiging dat je team tot concrete oplossingen moet komen, uitschakelen, loslaten en overgaan tot coachen. (leidinggevende) Persoonlijke beleving Wat voor de ene persoon morele stress oplevert, doet dat niet voor een andere persoon. Iedereen gaat ook op een andere manier om met morele stress. Zorg dat de deelnemers respect tonen voor het verhaal van de medewerker die aan bod is. Het gaat om de eigen, persoonlijke beleving: het verhaal van de zorgverlener hoeft niet tegengesproken te worden. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 14

15 GROEPSREFLECTIE FICHE 1 10 minuten Verwelkoming Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 15

16 GROEPSREFLECTIE FICHE 2 5 minuten Wat is morele stress? Leg aan de deelnemers uit wat morele stress is. Geef eventueel enkele voorbeelden. Morele stress is het wrange gevoel dat je ervaart wanneer je jouw waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk kunt brengen Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 16

17 GROEPSREFLECTIE FICHE 3 5 minuten Individueel nadenken over momenten van goede zorg en momenten van morele stress Vraag aan de deelnemers om een ervaring van goede zorg en een ervaring van morele stress te noteren o groene post-it: 1 ervaring van goede zorg (kernwoord) o rode post-it: 1 ervaring van morele stress (kernwoord) Laat hen de post-its op een A3 blad in het midden van de tafel kleven Links: groene post-its Rechts: rode post-its Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 17

18 GROEPSREFLECTIE FICHE 4 Groepsreflectie Momenten van goede zorg 20 minuten Vraag aan 3 personen hun groene post-its toe te lichten. o Beschrijf de situatie: Feiten (Wat is er feitelijk gebeurd?) Hoogtepunt (Wat is het cruciale moment, de essentie, waar draaide het om?) Gevoel / beleving (Wat betekent de situatie persoonlijk voor jou? Wat deed dat met jou? Hoe voelde je je?) Wat was er voor jou daarin belangrijk (visie, waarden)? o Visie op goede zorg in het algemeen: Wat is goede zorg voor jou? Wat vind je belangrijk in de zorg? Welke waarden zitten daar achter? Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 18

19 GROEPSREFLECTIE FICHE 5 Groepsreflectie Momenten van morele stress 20 minuten Vraag aan 3 personen hun rode post-its toe te lichten. o Beschrijf de situatie: Feiten (Wat is er feitelijk gebeurd?) Hittepunt (Wat is het cruciale moment, de essentie, waar draaide het om? Wanneer was het moment dat het begon te wringen?) Gevoel / beleving (wat betekent de situatie persoonlijk voor jou? Wat deed dat met jou? Hoe voelde je je?) Handeling (Wat heb je zelf gedaan of wat had je willen doen?) Visie (Waarom heb je zo gehandeld of zou je willen gehandeld hebben? Wat heeft jou gemotiveerd/gedreven? Op grond van welke onderliggende redenen / overtuigingen/ waarden? Wat is voor jou van belang?) Belemmerende factor (Hoe komt het dat het niet mogelijk was om op dat moment goede zorg te verlenen?) Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 19

20 GROEPSREFLECTIE FICHE 6 Groepsreflectie Herkennen van morele stress 10 minuten Peil bij de deelnemers naar hoe zij morele stress bij zichzelf herkennen - Hoe merk je aan jezelf dat je morele stress hebt? Welk effect heeft dat op jou? Wat voel je dan? Welke gedachten schieten er door je hoofd? Hoe uit dit zich in je gedrag? - Herken je ook morele stress bij je collega s? Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 20

21 GROEPSREFLECTIE FICHE 7 Groepsreflectie Hulpbronnen 10 minuten De deelnemers krijgen opnieuw ongeveer 2 minuten de tijd om op een gele post-it een antwoord te formuleren op de volgende vraag: Wat helpt er voor mij om met morele stress om te gaan? Wat doe je zelf / doe je nu al? Wat heb je daar voor nodig? Wat kunnen je collega s doen? Wat kan je leidinggevende doen? Wat verwacht je van je organisatie? De gele post-its worden in het midden van het A3-blad gekleefd en besproken. Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 21

22 GROEPSREFLECTIE FICHE 8 Groepsreflectie Morele stress als ethische groeikracht 5 minuten Peil naar mogelijke positieve elementen van morele stress - In hoeverre kan morele stress iets positief teweeg brengen, denk je? - Wat zou een mogelijk positief gevolg van een ervaring van morele stress kunnen zijn? Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 22

23 GROEPSREFLECTIE FICHE 9 Meta - gesprek 5 minuten Peil naar de ervaringen van de deelnemers: - Hoe heb je dit gesprek ervaren? - Wat vond je positief aan de groepsreflectie? - Wat vond je negatief aan de groepsreflectie? - Met welk gevoel ga je naar buiten? - Wat neem je mee? Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 23

24 24 Bijlage 1. Emotielijst EMOTIES Positieve emoties. Bij dit moment van goede zorg voelde ik mij. Aandachtig Aanwezig Blij Dankbaar Energiek Enthousiast Gelukkig Genietend Gepassioneerd Geraakt Goed gehumeurd Harmonieus in balans Levendig Meevoelend Onder de indruk Ontroerd Ontspannen Op mijn gemak Opgelucht Opgewekt Rustig Sterk Tevreden Trots Uitgelaten Verbonden Verwonderd Voldaan Vrolijk Zelfzeker Zelfbewust Zorgzaam Negatieve emoties. Bij dit moment van morele stress voelde ik mij Alert Ambetant Angstig Beschaamd Boos Droevig Gealarmeerd Gefaald Geïrriteerd Gekwetst Gelaten Geschrokken Gespannen Gewrongen Leeg Machteloos Onbekwaam incompetent Ongemakkelijk Ontgoocheld Onthutst Ontmoedigd Onrustig Onzeker Perplex Schuldig Tekort geschoten Teleurgesteld Terneergeslagen Tweestrijd Uit mijn lood geslagen Verbaasd Verontwaardigd Verward Vervreemd Zenuwachtig Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 24

25 25 Bijlage 2. Waardenlijst WAARDEN Wat vind ik belangrijk? Aandacht Actief zijn (doen) Afstemming Assertiviteit Attent zijn Authenticiteit Autonomie Begrip Bekwaamheid Beleefdheid Beleving Bereidwilligheid Beschikbaarheid Betrokkenheid Betrouwbaarheid Comfort Collegialiteit Daadkracht Dankbaarheid Deskundigheid Dienstbaarheid Duidelijkheid Eerbied Eerlijkheid Efficiëntie Eigenwaarde Empathie Enthousiasme Erkenning Familie Flexibiliteit Gastvrijheid Gedrevenheid Geduld Gehoorzaamheid Gelijkwaardigheid Geluk Genegenheid Genieten Hoop Hulpvaardigheid Humor Integriteit Interesse Inzicht Jezelf kunnen zijn Kennis Kritisch zijn Kwaliteit Leergierigheid Liefde Loyaliteit Menswaardigheid Medeleven Mildheid Moed Nauwkeurigheid Nederigheid Nieuwsgierigheid Onafhankelijkheid Ontspanning Openheid Opkomen voor anderen Oprechtheid Optimisme Plezier Privacy Professionaliteit Rechtvaardigheid Relaties Respect Samenwerking Solidariteit Stiptheid Toewijding Veiligheid Verantwoordelijkheid Verbondenheid Verdraagzaamheid Vertrouwen Verwondering Voldoening Volharding Vriendelijkheid Vrijheid Waardering Waardigheid Waarheid Welzijn Zekerheid Zelfbeheersing Zelfbescherming Zelfbeschikking Zelfkennis Zelfopoffering Zelfontplooiing Zelfstandigheid Zelfvertrouwen Zelfzorg Zorgzaamheid Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid 25