opbrengstgericht werken in en door de sectie Van lesplannen naar leerdoelen Werkwijze om leerdoelen en succescriteria te formuleren

Transcriptie

1 opbrengstgericht werken in en door de sectie Van lesplannen naar leerdoelen Werkwijze om leerdoelen en succescriteria te formuleren APS en kpc-groep

2 Colofon Deze uitgave maakt onderdeel uit van de publicatie Opbrengstgericht werkin in en door de sectie. Deze publicatie is voortgekomen uit een door APS en KPC groep ingediend voorstel ten behoeve van de Call for Proposals 2012, uitgezet door School aan Zet. Utrecht, 2013 Titel: Van lesplannen naar leerdoelen. Werkwijze om leerdoelen en succescriteria te formuleren Auteur(s): Det van Gils Coördinatie: Job Christians, Gea Spaans Tekstredactie: Jenny van Rooij Vormgeving: Stephanie van Besouw (Joeri Multimedia) Fotografie: Mark Verlijsdonk (Joeri Multimedia) Deze uitgave is digitaal beschikbaar via

3 DEZE UITGAVE De publicatieserie Opbrengstgericht werken in en door de sectie bevat de volgende titels: Scan voor de sectie Interventielijst voor de sectie om het opbrengstgericht werken te versterken De volgende uitgewerkte interventies: 1. Opbrengstgericht leidinggeven aan de sectie 2. Opbrengstgericht werken onderwerp van gesprek maken in de gesprekkencyclus 3. Werken met de sectie aan een OGW-cultuur 4. Afspraken maken in de sectie over de manier van opbrengstgericht werken in de klas 5. Opbrengstgerichte lessen. Een aanpak 6. Doelen stellen en succescriteria formuleren voor leerlingen. Informatie over doelen en succescriteria 7. Van lesplannen naar leerdoelen. Werkwijze om leerdoelen en succescriteria te formuleren 8. Feedback en evaluatie om leerprocessen van leerlingen te bevorderen 9. Toetsanalyse door leerlingen 10. Met leerlingen reflecteren op de toets 11. Met leerlingen eigen leeropbrengsten in beeld krijgen 3

4 INHOUDSOPGAVE Het onderdeel Van lesplannen naar leerdoelen. Werkwijze om leerdoelen en succescriteria te formuleren bevat de volgende hoofdstukken: Inleiding 1. Vaststellen van essentiële overkoepelende doelstellingen van het vak 2. Vaststellen van leerdoelen voor vakonderwerpen en vaardigheden 3. Vaststellen van leerdoelen voor lessen Bijlage 1 - De spin Bijlage 2 - De kern Bijlage 3 - Vragenformulie leerdoelen (criteria van Hattie en Timberley, 2007) Bijlage 4 - Beschrijving opbrengstegerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang 20. Bijlage 5 - Leerdoelen van de les(sen) Literatuur

5 INLEIDING Beter presteren vergt van scholen een ontwikkeling naar opbrengstgericht werken. Dit betekent werken aan het maximaliseren van onderwijsprestaties, heldere en ambitieuze doelstellingen hebben, daar doelgericht aan werken, (tussen)prestaties meten en analyseren, en de (les)aanpak aanpassen wanneer dat nodig is. Om dit op scholen voor elkaar te krijgen is een cruciale rol weggelegd voor de vaksectie. Deze groep heeft als doel om het maximale uit elke leerling te halen. Als secties meer opbrengstgericht werken versterkt dat het opbrengstgericht werken van de hele school. Om secties te ondersteunen bij de ontwikkeling naar opbrengstgericht werken zijn een aantal hulpmiddelen ontwikkeld: Een scan voor de sectie als zelfevaluatie-instrument om zicht te krijgen op de aspecten waarop de sectie al opbrengstgericht werkt en de aspecten waarop de sectie nog meer aan het begin staat. Een interventielijst waarmee de sectie zicht krijgt op mogelijke interventies om aspecten van opbrengstgericht werken verder te ontwikkelen. Elf uitgewerkte interventies die direct in de sectie inzetbaar zijn. Deze interventies zijn voorzien van een instructie voor de sectieleider/sectieleden en bevatten concreet werkmateriaal voor de sectiebijeenkomsten en in de klas. Voor u ligt de uitgewerkte interventie: Van lesplannen naar leerdoelen. In de praktijk blijkt dat doelen vaak gericht zijn op in de les geplande activiteiten (bijvoorbeeld: je krijgt eerst een inleiding over paragraaf 3 en dan ga je de opgaven 5 tot en met 12 maken) in plaats van op de gewenste leeropbrengst (bijvoorbeeld: na afloop van de les kun je voorbeelden geven van voedselketens en ben je in staat om het energieverval daarin te verklaren). Voor vaksecties is het dan ook belangrijk om zicht te krijgen op de gemeenschappelijke, overkoepelende doelen die voor het vak gesteld worden en om het met elkaar eens te worden over de manier waarop kwalitatief goede leerdoelen (voor vakonderwerpen én voor lessen) geformuleerd worden, hoe deze gecommuniceerd worden naar leerlingen en op welke manier leerlingen en leraar kunnen nagaan of de gestelde leerdoelen gehaald zijn. 5

6 Deze interventie beschrijft drie instrumenten die u afzonderlijk of achtereenvolgens met een sectie kunt inzetten: 1. Vaststellen van essentiële, overkoepelende doelstellingen voor het vak 2. Vaststellen van leerdoelen voor vakonderwerpen en vaardigheden 3. Vaststellen van leerdoelen voor lessen 6

7 HOOFDSTUK 1 Vaststellen van essentiële, overkoepelende doelstellingen voor het vak Algemene beschrijving De sectieleden bepalen met elkaar, met behulp van een aantal grafische hulpmiddelen, wat de algemene, overkoepelende leerdoelen zijn voor het betreffende vak. Ingang voor het gesprek hierover zijn de vragen: Wat is echt belangrijk in het vak? Welke overkoepelende concepten willen we overdragen? Het kan hierbij zowel gaan om vakconcepten ( het belang van literatuur, gevolgen van de relatie oppervlakte/inhoud ) als om vaardigheden ( een hoofdvraag kunnen opdelen in deelvragen, hoofd- en bijzaken kunnen onderscheiden, met respect voor elkaar kunnen samenwerken ). Het is mogelijk om deze fase over te slaan en direct over te gaan tot het stellen van doelen voor de onderwerpen en vaardigheden van het vak. Het nut van bovenstaande werkwijze kan echter zijn dat de sectie een basis vaststelt voor het onderwijs in het vak. Deze basis kan vervolgens weer als leidraad genomen worden bij het vaststellen van de leerdoelen voor de verschillende onderdelen van het vak (zie punt 2 hieronder) en de lesdoelen (zie punt 3 hieronder). Ook kunnen vanuit de geformuleerde overkoepelende doelen leerlijnen opgesteld worden. Dat kan u als sectie helpen om de doelen regelmatig aandacht te geven in de lespraktijk van alledag. Ten slotte kan de werkwijze ook ingezet worden voor contact tussen verschillende secties om duidelijk te krijgen welke doelstellingen door meerdere secties als belangrijk gezien worden, en dat kan weer leiden tot betere samenwerking en afstemming. 7

8 Instructie en materiaal Doelgroep Secties Tijd 45 minuten Benodigd materiaal Grafische hulpmiddelen (zie bijlage 1 en 2) Werkwijze Vanuit individuele overzichten wordt een sectieoverzicht samengesteld. Beoogde opbrengst Overzicht van de essentiële overkoepelende concepten van het vak. Om tot een totaaloverzicht te komen krijgt elk lid van de sectie eerst gelegenheid om de in zijn ogen belangrijkste vakconcepten op een rij te zetten. Daarna worden de individuele lijsten met elkaar vergeleken en wordt er een totaaloverzicht van de belangrijkste concepten samengesteld. Deze concepten worden vervolgens geformuleerd als doelstellingen (gericht op gewenste leeropbrengst). Toepassing in de praktijk: Elke individuele leraar geeft in de spin (zie bijlage 1) aan welke algemene doelstellingen (concepten die overgebracht moeten worden) voor het vak belangrijk zijn. Met behulp van de vormgever de kern (zie bijlage 2) wordt, eerst in tweetallen en vervolgens met de totale sectie, vastgesteld welke de belangrijke algemene doelstellingen voor het onderwijs in het vakgebied zijn. 8

9 HOOFDSTUK 2 Vaststellen van leerdoelen voor vakonderwerpen en vaardigheden Algemene beschrijving Voor leerlingen is vaak niet duidelijk wat de relatie is tussen de verschillende onderdelen van een vak en wat de gewenste leeropbrengst voor elk onderdeel is. Aan de hand van concrete onderwerpen wordt geoefend met het formuleren van kwalitatief goede en duidelijke leerdoelen voor de betreffende onderwerpen. Hetzelfde wordt gedaan voor de vaardigheden die voor het vak belangrijk zijn. De leerdoelen zijn niet gericht op geplande activiteiten (je maakt de opdrachten 3 en 4), maar op gewenste leeropbrengst (na deze les ben je in staat om breuken met elkaar te vermenigvuldigen). Als hulpmiddel bij het formuleren van de doelen kunt u als sectie gebruikmaken van een vragenformulier leerdoelen en een beschrijving opbrengstgerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang (zie bijlage 3 en 4). Deze hulpmiddelen kunnen eventueel ook als onafhankelijk in te zetten instrumenten gebruikt worden door secties. Bijvoorbeeld bij een gesprek over opbrengstgericht werken. Ze kunnen ook dienen als hulpmiddelen bij het opstellen van leerlijnen. 9

10 Instructie en materiaal Doelgroep Secties Tijd Ca. 60 minuten Benodigd materiaal Vakmethode(n) en grafische hulpmiddelen (zie bijlage 3 en 4) Werkwijze Via verdeling van vakonderwerpen wordt, door een vaksectie, een verzameling leerdoelen samengesteld. Eventueel kan een individuele leraar ook volgens de beschreven werkwijze aan de slag. Beoogde opbrengst Geformuleerde leerdoelen voor een aantal vakonderwerpen. En consensus over de manier waarop de leerdoelen beschreven worden. Het is vanzelfsprekend niet mogelijk om in één bijeenkomst voor alle onderwerpen uit het vak kwalitatief goede doelstellingen te formuleren. Het is wél mogelijk om het met elkaar eens te worden over de criteria waaraan goede opbrengstgerichte doelstellingen moeten voldoen en om voor een aantal onderwerpen de doelstellingen vast te stellen. Een totaaloverzicht kan daarna in de loop van de tijd ontstaan doordat individuele sectieleden bij de start van een nieuw onderwerp, de doelstellingen voor het betreffende onderwerp formuleren en aan de sectiegenoten voorleggen. Daarna kunnen die doelstellingen, eventueel na bijstelling, vastgesteld worden en worden toegevoegd aan het overzicht. Voor sommige vakonderwerpen worden zowel doelstellingen geformuleerd voor de onderbouw als voor de bovenbouw. Toepassing in de praktijk: Een aantal vakonderwerpen (eventueel onder- en bovenbouw apart) wordt verdeeld over de sectieleden. Elke leraar formuleert leerdoelen voor het gekozen vakonderwerp. Hij maakt daarbij gebruik van het Vragenformulier leerdoelen (zie bijlage 3) en het formulier Beschrijving opbrengstgerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang (zie bijlage 4). Daarna worden de beschreven leerdoelen door alle sectieleden doorgenomen en, eventueel na bijstelling, vastgesteld. 10

11 HOOFDSTUK 3 Vaststellen van leerdoelen voor lessen Algemene beschrijving De sectieleden werken, individueel of bijvoorbeeld per jaarlaag, aan het opstellen van leerdoelen voor afzonderlijke lessen. De leerdoelen zijn gericht op de gewenste leeropbrengst en niet op geplande activiteiten. Per leerdoel worden ook de criteria beschreven die kunnen aangeven in hoeverre het leerdoel bereikt is. Op deze manier kan ook aan leerlingen duidelijkheid gegeven worden over wat er van hen verwacht wordt en op welke manier zij kunnen controleren of ze de beschreven doelstelling(en) behaald hebben. Instructie en materiaal Doelgroep Secties Tijd Ca. 60 minuten Benodigd materiaal Vakmethode(n) en grafische hulpmiddelen (zie bijlage 3, 4 en 5) Werkwijze Leraren formuleren de leerdoelen voor de komende lessen. De leerdoelen worden aan de sectieleden voorgelegd en eventueel bijgesteld. Beoogde opbrengst Geformuleerde leerdoelen voor een aantal lessen. En consensus over de manier waarop de leerdoelen beschreven worden. 11

12 Alle leden van de sectie stellen de leerdoelen op voor (de) lessen van de weken die volgen. Het is vanzelfsprekend weer de bedoeling dat de leerdoelen niet gericht zijn op geplande activiteiten, maar op de gewenste leeropbrengst. Als hulpmiddel kan gebruik worden gemaakt van een schema waarin de leerdoelen en succescriteria kunnen worden weergegeven (zie bijlage 5), het Vragenformulier leerdoelen met criteria van Hattie en Timberley (2007) (zie bijlage 3) en het formulier Beschrijving opbrengstgerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang (zie bijlage 4). De geformuleerde leerdoelen worden in tweetallen bekeken en eventueel bijgesteld. Toepassing in de praktijk: Elke individuele leraar stelt, met behulp van het format Leerdoelen voor de les(sen) (zie bijlage 5), de gewenste leeropbrengsten vast voor de lessen van de komende week/weken. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van de opgestelde leerdoelen voor de verschillende vakonderwerpen. Ook worden de succescriteria opgesteld (hoe leerlingen kunnen controleren of zij de leerdoelen werkelijk behaald hebben). De formats worden in tweetallen doorgenomen aan de hand van het Vragenformulier leerdoelen (bijlage 3) en het formulier Beschrijving opbrengstgerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang (bijlage 4). De sectieleden functioneren hierbij voor elkaar als critical friends. Daarna worden de leerdoelen vastgesteld. Het opstellen van leerdoelen voor de lessen wordt wekelijks herhaald en leidt tot een totaaloverzicht. 12

13 BIJLAGE 1 De spin... 13

14 14

15 BIJLAGE 2 De kern Zet in de kern de doelstelling(en) die u heel belangrijk vindt. Zet in de ring Ook belangrijk de doelstellingen die u belangrijk vindt en zet de overige doelstellingen in het gebied Mooi meegenomen. Mooi meegenomen Ook belangrijk De kern 15

16 16

17 BIJLAGE 3 Vragenformulier leerdoelen (criteria van Hattie en Timberley, 2007) Beantwoord voor elk van de geformuleerde leerdoelen de volgende vragen en stel de leerdoelen zo nodig bij. VRAAG 1 Is het leerdoel gericht op de gewenste leeropbrengst en niet op een geplande activiteit? Dus niet: Het leerdoel is dat de teksten worden gelezen en de opdrachten 1 t/m 25 worden gemaakt. Maar: Het leerdoel is dat je kunt beschrijven waarom kringlopen essentieel zijn in de natuur en dat je een relatie kunt leggen tussen verschillende kringlopen. Of: Het leerdoel is dat je in je eigen woorden uit kunt leggen hoe de gebeurtenissen aan het eind van de dertiger jaren tot WO II hebben geleid. VRAAG 2 Is het leerdoel voor leerlingen duidelijk en transparant omschreven en maar op één manier te interpreteren? VRAAG 3 Zijn de succescriteria goed omschreven? Op welke manier kan aangetoond worden dat leerlingen het doel gehaald hebben? Als het leerdoel past op een leerlijn kan de leerlijn gebruikt worden als instrument om aan te geven in hoeverre de leerling het doel bereikt heeft. Als er voor het leerdoel een of meerdere rubrics ontworpen kunnen worden, kunnen deze dienen als instrument om aan te tonen in hoeverre de leerling het leerdoel bereikt heeft. 17

18 VRAAG 4 Is het leerdoel gericht op oppervlakkig leren (onthouden en/of begrijpen) of op diep leren (gebruiken van het geleerde)? Gebruik voor het beantwoorden van deze vraag het formulier Beschrijving opbrengstgerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang (bijlage 4). Vergelijk de formulering van het leerdoel met de beschrijvingen op dit formulier. VRAAG 5 Is het leerdoel voor alle leerlingen motiverend? Wordt er rekening gehouden met niveauverschillen tussen de leerlingen? Pas het leerdoel eventueel aan zodat bijvoorbeeld heel goede leerlingen een motiverend extra leerdoel krijgen en de leerlingen die de stof moeilijk vinden een gelaagd leerdoel waarin verschillende stappen aangegeven worden. 18

19 BIJLAGE 4 Beschrijving opbrengstgerichte doelstellingen oppervlakkig leren en leren met diepgang 19

20 Opbrengstgerichte doelstellingen die gericht zijn op oppervlakkig leren (onthouden en/of begrijpen) Onthouden Je kunt benoemen, beschrijven Je kunt vertellen hoe Je kunt de stappen aangeven van Je kunt definities geven van Je kunt de woorden, begrippen, jaartallen, namen reproduceren Je kunt de regels opzeggen voor Begrijpen Je kunt in eigen woorden weergeven Je uitleggen hoe Je kunt voorbeelden geven van Je kunt verklaringen geven voor Je kunt aangeven wat niet thuishoort bij Je kunt berekenen (met geoefende regels) Je kunt verwijswoorden aangeven voor Je kunt een samenvatting geven van Opbrengstgerichte doelstellingen die gericht zijn op leren met diepgang (gebruiken van het geleerde) Je kunt classificeren, rubriceren Je kunt relaties aangeven tussen Je kunt aantonen hoe Je kunt aangeven wat er gebeurt als (als, dan ) Je kunt voorspellen hoe Je kunt patronen vaststellen van Je kunt beargumenteren hoe Je kunt de kenmerken analyseren van Je kunt een brief opstellen met als onderwerp Je kunt een ontwerp maken voor Je kunt een onderzoeksopzet maken voor de probleemstelling (inclusief hypothese) Je kunt bewijzen voor je conclusies aangeven Je kunt beargumenteerde keuzes maken Je kunt een artikel/essay schrijven over Je kunt een bouwplan maken voor Je kunt (in een andere taal dan Nederlands) een brief schrijven waarin je verduidelijkt 20

21 BIJLAGE 5 Leerdoelen voor de les(sen) 21

22 LES KLAS/GROEP ONDERWERP LEERDOELEN (De gewenste opbrengst is: aan het eind van de les zijn de leerlingen in staat om...) SUCCESCRITERIA (Wat toont aan dat de doelstelling behaald is?) BEOORDELINGS-MODEL (Bijvoorbeeld leerlijn) 22

23 literatuur Hattie, J. & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77,

24 School aan Zet Lange Voorhout EE Den Haag Postbus CN Den Haag