Beleidsplan duurzaamheid

Transcriptie

1 Beleidsplan duurzaamheid Hoe Staedion samen met bewoners het energieverbruik verduurzaamt, de energielasten verlaagt en het thuisgevoel vergroot.

2 Inhoud 1. Aanleiding: duurzaamheid is hot 3 2. Achtergronden 3 3. Visie op duurzaamheid 4 4. Positie Staedion 4 5. Strategisch kader Uitwerking : 5.1 In 2040 zijn onze woningen klimaatneutraal B als doel Aansluiten op duurzame bronnen Samenwerken aan verlaging van energielasten 8 6. Tenslotte 10 2 Beleidsplan duurzaamheid

3 1. Aanleiding: duurzaamheid is hot In november 2015 sloot de wereld een bindend akkoord over het klimaat. Samen gaan we zorgen voor minder uitstoot en voorkomen we dat de aarde teveel opwarmt. Het klimaatakkoord van Parijs is uniek en een culminatie van jaren van inspanningen door overheden en milieuorganisaties. Jaren van bewustwording; wat we nu doen kan niet zo doorgaan. Het is het ultieme vervolg op het verdrag van Kyoto uit 1997, waarin de wereld ook afspraken maakte, maar die waren niet bindend. Ook in Nederland zijn we ons bewust dat er iets anders moet. Zeker sinds juni 2015, toen Urgenda, een organisatie voor duurzaamheid en innovatie, een rechtszaak had aangespannen tegen de staat, won. Resultaat: de staat moet meer doen om uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Aedes en het Rijk sloten in 2012 het zogenaamde energiecontract waarin overeengekomen werd dat corporatiewoningen in 2020 gemiddeld een energielabel B hebben. De gemeente Den Haag wil in 2040 klimaatneutraal zijn en maakte hierover prestatieafspraken met de corporaties in de stad. Staedion ontwikkelt een integrale visie op duurzaamheid, staat in ons Ondernemingsplan Er zijn voldoende aanleidingen voor een beleidsplan duurzaamheid van Staedion. Onze visie op duurzaamheid is in februari 2016 vastgesteld. Deze visie vertalen we in dit document in een beleidsplan. Dit beleidsplan dient als handvat voor de periode Het bevat onze doelen en plannen, nader geconcretiseerd. We maken keuzes: wat doen we wel en wat ook niet. Dit beleidsplan wordt verder uitgewerkt in uitvoeringsplannen en verwerkt in bestaande processen en procedures. 2. Achtergronden Wat we al weten (bevindingen): Duurzaamheid is een containerbegrip. De noodzaak dat we (als wereld) nu moeten handelen om problemen in de toekomst te voorkomen, is duidelijk aangetoond. CO2 uitstoot is bedreigend voor het klimaat: deze moet verminderd worden. De invloedssfeer van Staedion is beperkt: we hebben veel woningen, maar de CO2 uitstoot komt niet alleen voort uit woningen. De oplossing voor het verminderen van de uitstoot komt niet (alleen) bij ons vandaan. We zijn ambitieus. We vinden het onze maatschappelijke taak om bij te dragen aan een duurzamere wereld. Onze bewoners, ook de toekomstige, hebben hier belang bij. Betaalbaarheid, voor onze bewoners, blijft prioriteit. Enkele belangrijke inzichten in duurzaamheid: Hoe hoger het energielabel (label A is hoger dan label B), hoe lager het energieverbruik, gasverbruik en de CO2 uitstoot. De theoretische besparing bij het maken van een labelstap is groter dan de werkelijke besparing. Hierdoor kan het gebeuren dat de huurprijswijziging als gevolg van de labelstap, hoger is dan de besparing op energie. Het gebruik van een duurzame bron leidt tot een forse vermindering van CO2 uitstoot. Dit kan oplopen tot een vermindering van 70%, terwijl isolatiemaatregelen tot een vermindering van ongeveer 11% CO2 uitstoot leiden. 93% van de energie die huishoudens gebruiken komt uit fossiele bronnen (gas, kolen, olie). De opzet is als volgt. Allereerst (hoofdstuk 2) grijpen we nog even terug op de bevindingen en inzichten die we verzamelden voor de visie. In hoofdstuk 3 komt nogmaals de visie aan bod, gevolgd door de huidige positie van Staedion in hoofdstuk 4. In hoofdstuk 5 volgt het strategisch kader en de uitwerking daarvan. Hoofdstuk 6 bestaat tenslotte uit een samenvatting en conclusie. 3

4 3. Visie op duurzaamheid Staedion wil samen met bewoners het energieverbruik verduurzamen, de energielasten verlagen en het thuisgevoel vergroten. 4. Positie Staedion De woningen van Staedion hebben allemaal een EPA-label 1 of Energie-index. Eind 2015 is de verdeling als volgt: A label 8% B label 18% Samen met bewoners: bewonersgedrag is mede bepalend voor de mate van besparing; we investeren in energiebewustzijn van bewoners; bewoners hebben keuzevrijheid; we ondersteunen initiatieven van bewoners. Energieverbruik verduurzamen: inzetten van duurzame bronnen, zoals zon en wind; gebruik van duurzame materialen; slimmer omgaan met energie. Energielasten verlagen: woningen naar een betere Energie-Index; bij veranderingen in de woning aandacht voor goede voorlichting; aandacht voor woonlasten (verlaging van energielasten mag niet leiden tot verhoging van woonlasten); betaalbaarheid blijft prioriteit. Thuisgevoel vergroten: comfort is belangrijk; een buurt waar mensen zich thuis voelen is duurzamer. C label 30% D label 23% E label 12% F label 7% G label 2% Totaal Staedion verdeling We hebben afspraken gemaakt met de gemeente Den Haag over het aantal labelstappen en de labelverdeling eind Ook loopt er een traject waarbij de openverbrandingstoestellen (gaskachels en geisers) worden vervangen. Dit is goed voor de veiligheid, maar ook voor de energieprestatie van de woning. Daarnaast hebben we in de wensportefeuille een ambitie opgenomen waarbij we een afname willen zien van de rode F en G-labels (0% in 2025), en een toename van de groene A en B-labels (30% in 2025). Desondanks ligt er een flinke opgave. De aanpak staat centraal in hoofdstuk EPA=Energieprestatieadvies; EPA is een energielabel voor woningen waarbij een maatwerkadvies voor eigenaren en huurders van bestaande woningen wordt afgegeven om energie te besparen. 4 Beleidsplan duurzaamheid

5 5. Strategisch kader In de aanpak richten we ons enerzijds op verbruik (als gevolg van bewonersgedrag en kenmerken van de woning) en anderzijds op duurzame materialen en bronnen. In 2040 zijn onze woningen klimaatneutraal. In 2020 hebben onze woningen gemiddeld label B. Bij renovatie een Energie-Index (EI) < 1,39 (voorheen label B). Bij planmatig onderhoud verbeteren Energie- Index. Aansluiten op duurzame bronnen. Samenwerken aan verlaging van energielasten. Gebruik van duurzame materialen. Uitwerking In 2040 zijn onze woningen klimaatneutraal Dit is het overkoepelende, lange-termijn doel van dit kader. De reden om alvast een doel voor 2040 op te nemen is dat we er vandaag de dag al rekening mee kunnen houden in onze projecten. We bouwen immers voor de toekomst en een groot deel van de huidige voorraad is er in 2040 ook nog. Definitie Een klimaatneutrale woning is voor Staedion een woning die geen CO2 uitstoot (dit kan alleen als er geen gasverbruik is), of een woning waarbij voor de CO2 uitstoot een compensatie bestaat door teruglevering van duurzaam opgewekte elektriciteit 2. Aanpak Om een klimaatneutrale woningvoorraad in 2040 te bereiken, nemen we de volgende maatregelen 3 : bij nieuwbouw voorzien we woningen niet langer van een gasaansluiting 4 ; bij de bestaande voorraad bouwen we het aantal gasaansluitingen af; we voorzien onze woningen van een mogelijkheid tot het opwekken van elektriciteit of warmte; we lichten onze bewoners goed voor over hun energiegebruik en de keuzes in de leverancier (zie onderdeel f). Wat we niet doen, omdat we dat niet bij onze rol vinden passen, is: optreden als energieleverancier; bomen planten of op een andere manier CO2 opnemen; onze huurders dwingen zaken te doen met een bepaalde energieleverancier (geen gedwongen winkelnering). Kosten De kosten van de maatregelen voor zowel Staedion als de bewoner lopen uiteen en worden inzichtelijk bij projecten en in de verdere uitwerking van het plan. Uitgangspunt is dat de woonlasten voor bewoners afnemen. Impact Hoe meer we doen, hoe groter de impact, en hoe beter voor het milieu en de beperking van de uitstoot. Wanneer het ons lukt om alle woningen die in 2040 nog voorzien zijn van een gasaansluiting ook te hebben voorzien van een mogelijkheid tot het opwekken van energie of warmte, en we onze bewoners goed hebben geïnformeerd over duurzame bronnen en de energieleveranciers, hebben we een optimale bijdrage geleverd aan de klimaatneutraliteit van onze stad. 2. Andere definities van klimaatneutraal zijn die van de gemeente Den Haag: een klimaatneutrale stad is een stad die zo min mogelijk energie gebruikt en schone energiebronnen zoals wind, water en zon stimuleert (bron: en die van het Planbureau voor de Leefomgeving: Klimaatneutraal wil zeggen dat de woningvoorraad geen CO2 uitstoot of de uitstoot compenseert door een vergelijkbare hoeveelheid CO2 bij een andere sector te vermijden; compenseren kan door de opwekking en levering van hernieuwbare energie aan een andere sector. Het gaat er dus niet om dat huishoudens CO2-arme energie van elders betrekken, maar dat ze die zelf in hun woning of directe woonomgeving opwekken. (Bron: PBL Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag: Op weg naar een klimaatneutrale woningvoorraad in Investeringsopties voor een kosteneffectieve energievoorziening. ) 3. Deze maatregelen zijn niet in alle gevallen toepasbaar, maar dat is wel het streven. 4. Uiteraard moet er dan een oplossing gevonden kunnen worden in all electric of via een duurzame warmtebron. 5

6 5.2 B als doel In 2020 hebben onze woningen gemiddeld label B, bij renovatie een Energie-Index (EI) < 1,39 (voorheen label B), bij planmatig onder-houd verbeteren we de EI en waar mogelijk gebruiken we duurzame materialen. De ambitie is dat onze woningen in 2020 gemiddeld label B hebben. Om dit te bereiken moet er behoorlijk wat gebeuren en daarmee is dit een ambitieuze doelstelling. We kiezen ervoor om veel woningen aan te passen, maar daarbij is het niet mogelijk om bij elke woning het hoogst haalbare te realiseren. We proberen goed te anticiperen op toekomstige ontwikkelingen, zodat we nu geen maatregelen nemen waar we later spijt van krijgen. Wat we al doen De verbetering van energielabels wordt nu via vier uitvoeringsmogelijkheden behaald: 1. Niet Planmatig Onderhoud Individuele centrale verwarming HR cv-installaties worden geplaatst in mutatiewoningen waar een open verbrandingstoestel aanwezig is of in onverwarmde woningen. 2. Planmatig Onderhoud Individuele centrale verwarming/warm tapwater Woningen met open verbrandingstoestellen en onverwarmde woningen worden voorzien van een HR cv-installatie of een warmte-unit. Geïnitieerd vanuit veiligheid heeft dit ook een positief effect op de Energie-Index. Elektrische boilers hebben juist een negatief effect. Mechanische ventilatie (MV)-installaties Herstellen/vervangen van bestaande mechanische ventilatie (MV) door vraaggestuurde MV (bij voorkeur CO2 gestuurd) en aanbrengen van zelfregulerende roosters (programma basiskwaliteit), en het aanbrengen van MV in complexen waar dit nog niet zit maar wel noodzakelijk is voor het binnenmilieu. Dakbedekking (plat dak) en isolatie Verhogen van de isolatiewaarde bij dakvervanging. Het streven is het niveau/eisen die gelden voor nieuwbouw (Rc 6.0 m2 K/W). Dakbedekking heeft een theoretische levensduur van 20 jaar, dus kan geconcludeerd worden dat na 20 jaar alle platte daken een hoogwaardige isolatie hebben. Kozijnen en glas Het doel is om alle woningen van Staedion te voorzien van HR++ glas met zelfregulerende roosters tijdens schilderwerk. Schilderwerk gaat maximaal 10 jaar mee, dus er kan geconcludeerd worden dat binnen 10 jaar alle woningen zijn voorzien van HR++ glas. Overige gevelelementen Vooralsnog doen we nog niets met de overige gevelelementen zoals spouwmuren of panelen. Hier zijn wel veel mogelijkheden in. Dit wordt uitgedacht in de tweede helft van Led-verlichting Bij vervanging van armaturen in gemeenschappelijke ruimtes de nieuwe armaturen voorzien van Led-verlichting. Collectieve centrale verwarming Met aannemers en installateurs zijn prestatieafspraken gemaakt die zorgen dat de installaties optimaal functioneren. Tijdens de optimalisatie worden de installaties hersteld en waar nodig vervangen. Bij vervanging wordt gekeken naar de energetisch en technisch beste oplossing. Bij sommige installaties kunnen we zelfs nog een stap verder gaan door bijvoorbeeld gasabsorptiewarmtepompen toe te voegen. 6 Beleidsplan duurzaamheid

7 3. Investeringsprojecten: integrale aanpak van de basiskwaliteit woningen woningen woningen woningen woningen Totaal woningen In de MJIR projecten is het streven om minimaal een B-label te halen, maar wel tegen een reële investering. De STEP subsidie kan hierbij helpen. Naast de aanpak van de basiskwaliteit voegt Staedion de komende jaren ook nieuwbouwwoningen toe aan haar voorraad. Gezien de eisen in het bouwbesluit hebben deze woningen sowieso een A++label. Daarmee hebben zij een positief effect op het gemiddelde label van Staedion. Risico s We zien een aantal risico s: Oude en nieuwe labelmethodiek: per 1 januari 2015 geldt het nader voorschrift en krijgen woningen een Energie-Index (EI). De EPA-labels van voor 2015 zijn echter nog 10 jaar geldig. Dat betekent dat er, tot we in zijn geheel overgaan op EI, twee systemen naast elkaar bestaan. Er is een achterstand in het verwerken van data, waardoor voor een deel van de woningvoorraad niet duidelijk is wat het energielabel (EPA) of de energie-index (EI) is. Om een label B te halen moet er flink worden geïnvesteerd, vaak zonder compensatie in de huurprijs (vanwege betaalbaarheid, prestatieafspraken en passendheid). Beschikbare technische en bouwkundige mogelijkheden. 4. Duurzame materialen Naast de genoemde projecten passen we waar mogelijk duurzame materialen toe. We verwachten dit de komende jaren ook steeds vaker voor te schrijven, net zoals nu al gebeurd met FSC-hout. In het programma van eisen voor nieuwbouw - dat momenteel wordt geactualiseerd - krijgt het toepassen van duurzame materialen een plek. Daarnaast zullen we, ook bij onderhoud, steeds vaker besparende maatregelen toepassen. Voorbeelden hiervan zijn waterbesparende douchekoppen en spoelsystemen in het toilet. Deze willen we opnemen in de basiskwaliteit Zowel de duurzame materialen en de besparende middelen zijn niet opgenomen in de begroting.

8 5.3 Aansluiten op duurzame bronnen Het gebruik van duurzame bronnen betekent een flinke beperking van CO2 uitstoot. We realiseren ons dat gebruik van een duurzame bron niet altijd betekent dat de woonlasten verminderen, maar het positieve effect op de CO2 uitstoot maakt dat we de aansluiting van onze woningen op duurzame bronnen nastreven. Het kan immers betekenen dat we financieel neutraal voor de bewoners wel een bijdrage leveren aan klimaatneutrale woningen. Zonnepanelen Staedion kiest ervoor actief in te zetten op zonnepanelen. Onze ambitie is om tijdens deze ondernemingsplanperiode ( ) minimaal woningen te voorzien van zonnepanelen. In 2016 starten we met enkele pilots. Doel is om zoveel mogelijk bewoners gelegenheid te geven tot het gebruiken van zonnepanelen, waarbij het uitgangspunt is dat de woonlasten van onze bewoners niet stijgen. Duurzame warmtenetten Het aanleggen van stadsbrede warmtenetten in combinatie met restwarmte en geothermie is de enige betaalbare optie om op lange termijn de Haagse duurzaamheidsdoelstellingen te realiseren (quote uit Bijlage energie voor de buurt welke onderdeel uitmaakt van de visie op aanpak Haags Warmte initiatief van de gemeente Den Haag). Den Haag heeft het geluk dat zij aan deze doelstelling kan werken via warmtenetten die de stad in de toekomst van duurzame warmte voorzien. Dat heeft de stad enerzijds te danken aan de potentiële warmtebronnen in de omgeving. Anderzijds komt dat door de hoge bebouwingsdichtheid die een rendabele exploitatie van warmtenetten mogelijk maakt. Het voordeel van verduurzaming via warmtenetten is dat volstaan kan worden met beperkte isolatiemaatregelen. Via aansluiten op duurzame warmtenetten in combinatie met rendabele isolatie kan een substantiële bijdrage worden geleverd aan de noodzakelijke energietransitie en CO2-reductie. Om dit te bewerkstelligen heeft de gemeente Den Haag het Haags Warmte Initiatief opgericht. Staedion onderschrijft de duurzaamheidsambitie van de gemeente, waaronder de aanpak via warmtenetten en rendabele isolatie. De aanpak via warmtenetten is interessant, omdat hierdoor het woningbezit wordt verduurzaamd op een zodanige manier dat de woonlasten voor de bewoners omlaag gaan en in principe geen investeringen hoeven te worden gedaan voor het aansluiten. Wind Wind is een duurzame bron van energie en in Nederland is veel wind. Niet voor niets is er een levendige handel in zogeheten windcertificaten, die de eigenaar garanderen dat de stroom die hij gebruikt in elk geval deels duurzaam is opgewekt. Staedion heeft vooralsnog geen plannen om zelf windmolens te exploiteren. Wel is het mogelijk om groene energie in te kopen voor de elektra van onze eigen kantoren en de collectieve installaties. 5.4 Samenwerken aan verlaging van energielasten Onze bewoners moeten betaalbaar, comfortabel en gezond kunnen wonen. Om dit te bereiken kunnen we (bewoners stimuleren om) technische maatregelen te nemen. Een lagere energierekening of een gezonder binnenklimaat worden voor een groot deel bepaald door het gedrag van huurders. Om de mede- en samenwerking van bewoners te krijgen, is het belangrijk om op het juiste moment in gesprek te gaan. Hiervoor is het van belang dat we dit zoveel mogelijk koppelen aan technische maatregelen (onderhoud, renovatie of nieuwbouw) en dat we binnen een complex de verschillende elementen uit deze memo met elkaar in relatie brengen. Woningaanpassingen Staedion heeft haar beleid voor woningaanpassingen geactualiseerd in Daarbij horen vanzelfsprekend ook duurzaamheid bevorderende maatregelen die bewoners op individuele basis en voor eigen kosten kunnen uitvoeren. Bewoners vragen hier in de regel toestemming voor. Staedion verbindt altijd voorwaarden aan haar toestemming, zo moeten installatietechnische werkzaamheden altijd worden uitgevoerd door een erkend installateur. Beleidsplan duurzaamheid

9 Enkele voorbeelden van woningaanpassingen waar een bewoner toestemming voor krijgt. slimme thermostaat (bijvoorbeeld Toon ); dubbelglas op individueel verzoek; zonnepanelen op individueel verzoek; vloerisolatie in eengezinswoningen en begane grond appartementen; thermostaatkranen op alle radiatoren. Gedragscampagne met corporaties en gemeente Den Haag Eén van de prestatieafspraken met de gemeente Den Haag is om een gerichte aanpak voor energiebesparing en gezond wonen te ontwikkelen. In 2016 wordt gestart met een onderzoek naar een effectieve aanpak. Waarmee bereiken we de beste resultaten? Op basis van dit onderzoek kan Staedion de bewonersvoorlichting verder vormgeven. Voorlichting en educatie Onze bewoners kunnen we nog beter informeren over de keuzes die zij zelf kunnen maken om de uitstoot van CO2 en de woonlasten te verminderen. Dat betekent het volgende: Bij elke renovatie/wijziging aan de installatie goede en persoonlijke voorlichting over de wijzigingen en de effecten ervan. Bewoners stimuleren om elektrisch/inductie/ keramisch te gaan koken, nadat we hebben uitgezocht of dit inderdaad beter (en goedkoper?) is. Bewoners stimuleren om duurzame materialen te gebruiken bij woningaanpassingen. Dit eventueel opnemen in de voorwaarden (bijvoorbeeld: gebruik van FSC-hout bij plaatsen dakkapel). Op verzoek van bewoners een complex laten bezoeken door een energie-expert, die advies kan geven over gebruik (en eventueel aanpassing) van bestaande installaties. Bewoners opleiden tot energiecoach en hen de kans geven/een platform bieden hun kennis te verspreiden. In 2016 starten we met een pilot. Periodiek (jaarlijks?) een duurzaamheidsprijsvraag uitschrijven voor bewoners. Budget beschikbaar stellen voor bewonerscommissies en contactpersonen om een goed plan op het gebied van duurzaamheid in te dienen. Criteria bepalen. Op de website aandacht besteden aan duurzaamheid en wat bewoners zelf kunnen doen, en wat Staedion doet. Bij de welkomstgesprekken aandacht schenken aan het thema duurzaamheid, bijvoorbeeld door het geven van een checklist energiebesparing. Organisatiebewustzijn Ook is het van groot belang dat de kennis rondom duurzaamheid en energie besparen in de organisatie breed is vertegenwoordigd. Als we actief met bewoners aan de slag willen moet Staedion wel de juiste informatie hierover kunnen verstrekken. Ook zien wij energiebewustzijn als een cultuuraangelegenheid. Het kan niet zo zijn dat medewerkers de ramen op kantoor open zetten met de verwarming aan, terwijl we de bewoners vragen om zuinig om te gaan met energie. De lijn moet eenduidig en consistent zijn om geloofwaardig te zijn. Deze punten pakken we sowieso op: inzetten op duurzame materialen bij schoonmaakcontract; afscheid nemen van de plastic bekertjes of aantonen dat plastic de duurzame keuze is en gescheiden gaan inzamelen; bij vervanging overgaan op elektrische vervoermiddelen; klimaatbeheersing kantoren op orde; apparatuur (koffieapparaten, printers, pc s, airco) na werktijd of bij geen gebruik uitzetten in plaats van stand-by.

10 6. Tenslotte Maatregelen Effect voor Geschatte kosten Kosten Effect EPA/ bewoner Staedion bewoner CO2 EI (incl. btw) Individuele cv in plaats van Meer comfort per woning Geen + + onverwarmde woning Warm tapwater in plaats van Meer comfort per woning Geen + + een geiser Toevoegen gasabsorptiewarmte- Geen per woning Geen ++ = pomp aan collectieve cv Aanbrengen van vraag gestuurde Beter binnen per woning Geen + + mechanische ventilatie klimaat Verhogen isolatiewaarde Meer comfort Eventueel bijdrage 6, = 7 + dakbedekking maar ook besparing op warmte Enkel glas vervangen door Meer comfort Eventueel bijdrage, = 7 + HR++ glas maar ook besparing op warmte Led-verlichting bij vervanging Geen 150 per armatuur Lagere kosten + = armaturen algemene ruimte algemene verlichting Zonnepanelen voor elektra Geen per woning hogere service (bij toepassing op de dit wordt op kosten, lagere individuele woning) termijn terug- energiekosten, per verdiend saldo lagere lasten Aansluitkosten duurzame warmte Geen per woning Geen in plaats van gas Slimme thermostaat Meer controle Geen, als de In potentie lagere = = bewoner dit zelf lasten, maar vraagt aanbrengt wel investering Vloerisolatie Meer comfort Geen, als de Lagere lasten, = + bewoner dit zelf maar vraagt wel aanbrengt investering Thermostaatkraan op radiator Meer controle Geen, als de In potentie lagere = = bewoner dit zelf lasten, maar vraagt aanbrengt wel investering Bewuster omgaan met energie Meer comfort Geen, behalve In potentie + = en warmte en controle voorlichting lagere lasten 6. Indien uitgevoerd bij een project, conform de notitie Huurverhoging bij projectmatige woningverbeteringen, zoals vastgesteld op 15 december Is afhankelijk van het bewonersgedrag. 10 Beleidsplan duurzaamheid

11 De maatregelen met de meeste opbrengst in termen van duurzaamheid zijn de zonnepanelen en duurzame warmte. Maar ook met andere maatregelen valt winst te behalen. Zaak is om per woning en bewoner te bekijken welke (combinatie van) maatregelen de kleinste investering vraagt, maar de grootste opbrengst oplevert. In dit beleidsplan is geschetst wat onze ambitie is en welke maatregelen we nemen om deze de komende jaren te verwezenlijken. Dit is een eerste aanzet. Dit plan moet landen in de organisatie en een vervolg krijgen in de uitvoering, in programma s van eisen en bovenal bij de collega s. Samen moeten we het goede voorbeeld geven en bij elke keuze afwegen of we de meest duurzame keuze maken. In die zin is dit beleidsplan een opdracht aan ons allemaal. 11

12 Postbus LK Den Haag telefoon staedion.nl 12 Beleidsplan duurzaamheid