Monitor Bouwketen. Daan Holtackers

Transcriptie

1 Monitor Bouwketen Daan Holtackers Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI December 2013

2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 3 1 Bouwkolom Recente ontwikkelingen Orderportefeuille Ontwikkeling omzet Ontwikkeling personeelsbestand Stand van de conjunctuur in de bouwkolom Effecten van kabinetsmaatregelen op de omzet 11 2 Architectenbureaus 14 3 Ingenieursbureaus 15 4 Bouwbedrijven 16 5 Installatiebedrijven 17 Bijlage 1: Sectoren in de keten 18 Bijlage 2: De opbouw van de monitor 19 2

3 Conclusies op hoofdlijnen In het afgelopen half jaar is de conjunctuur in de bouwketen gestabiliseerd. De bouwproductie is niet verder gedaald. Het aantal faillissementen is weliswaar nog hoog maar loopt terug en de werkloosheid nam iets af. De meerderheid van de bedrijven in de bouwketen verwachten geen verdere daling van de omzet. Wel verwachten de bedrijven nog een krimp van het personeelsbestand. In het derde kwartaal van 2013 nam het Nederlandse bbp met 0,1% toe ten opzichte van het vorige kwartaal, na het kwartaal ervoor gelijk te zijn gebleven. Na de ontwikkelingen van vorig jaar is de economie hiermee in rustiger vaarwater gekomen, maar van herstel is nog geen sprake. Ook de bouwproductie is na een lange periode van krimp nu gestabiliseerd. Ook andere indicatoren laten een positiever beeld zien. Het aantal faillissementen in de bouw is in het derde kwartaal met 25% afgenomen en het aantal personen in de uitvoerende bouw met een WW-uitkering neemt vanaf begin dit jaar iets af. Figuur 1 Verwachte ontwikkeling per sector van omzet en personeelsbestand, november 2013 omzet personeel Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia Het merendeel van de ondernemingen verwacht dat de omzet in het vierde kwartaal niet verder zal dalen. Het aandeel bedrijven dat wel uitgaat van een omzetdaling is ten opzichte van een half jaar geleden sterk afgenomen. Dit geldt het sterkst voor de bouwbedrijven in de bouwkolom. Wel verwachten de bedrijven nog een krimp van het personeelsbestand. Slechts 8% van de bedrijven verwacht een toename van het personeelsbestand. De orderportefeuille is met een tiende maand afgenomen. De ontwikkeling van de werkvoorraad lijkt te stabiliseren. Bij de architectenbureaus is de orderportefeuille nauwelijks veranderd ten opzichte van een half jaar eerder en bij de ingenieursbureaus en de bouwbedrijven staat de werkvoorraad het hele jaar op hetzelfde niveau. Bij de installatiebedrijven blijft de orderportefeuille vooralsnog wel dalen. 3

4 Stand van de conjunctuur per sector Hieronder volgen voor iedere sector de belangrijkste conclusies, waarbij de resultaten vergeleken worden met de uitkomsten van een half jaar geleden. Architectenbureaus In deze sector is de orderportefeuille gelijk gebleven. De bouwsom van nieuwe opdrachten aan architecten is volgens het CBS grofweg gestabiliseerd. Desondanks verwachten de bureaus dat hun omzet en personeelsbestand per saldo zullen afnemen. Ingenieursbureaus De orderportefeuille is met 0,2 maanden afgenomen. De verwachtingen voor de omzet en het personeelsbestand blijven per saldo negatief, maar positiever dan een half jaar geleden. De conjunctuur blijft in deze sector dus niet gunstig, maar lijkt wel enigszins te stabiliseren. Bouwbedrijven De orderportefeuille is in deze sector met 0,1 maanden gestegen; de ontwikkeling van de werkvoorraad lijkt te zijn gestabiliseerd. In de gww is de orderportefeuille zelfs toegenomen. Ook de andere indicatoren wijzen op stabilisatie: het aandeel bedrijven dat geen verandering in de omzet verwacht is toegenomen tot 66%, terwijl de werkgelegenheidsverwachting per saldo licht is afgenomen. Installatiebedrijven In deze sector is de orderportefeuille met 0,4 maanden afgenomen. De werkgelegenheidsverwachting is vergelijkbaar met een half jaar geleden, terwijl de omzetverwachting per saldo minder negatief is ten opzichte van de vorige meting. Het beeld in deze sector is hiermee nog niet verbeterd. 4

5 1 Bouwkolom In deze paragraaf wordt de conjunctuur in de bouwketen beschreven aan de hand van een drietal punten. Ten eerste worden de recente ontwikkelingen beschreven aan de hand van onderwerpen als productie, faillissementen en werkgelegenheid. Vervolgens komen de huidige orderportefeuilles in de bouwketen aan bod. Tot slot wordt een beeld gegeven van de ontwikkelingen die de ondernemingen in de bouwketen verwachten ten aanzien van hun omzet en personeelsbestand in het vierde kwartaal. 1.1 Recente ontwikkelingen Ten opzichte van het vorige kwartaal nam het Nederlandse bbp in het derde kwartaal van 2013 met 0,1% toe. De sterke krimp in het derde kwartaal van vorig jaar is sindsdien afgezwakt, gevolgd door deze bescheiden groei. De ontwikkeling van het bbp is hiermee gestabiliseerd, maar duidt nog niet op herstel. In figuur 2 is de ontwikkeling van het bbp sinds 2011 tezamen met de ontwikkeling van de toegevoegde waarde in de bouw weergegeven. Uit de ontwikkeling van de toegevoegde waarde in de bouw blijkt eveneens dat de situatie in de bouwsector is gestabiliseerd. In het tweede kwartaal verbeterde de toegevoegde waarde van een daling van 2,5% naar een stijging van 1,5%, waarmee een eind kwam aan een reeks van acht opeenvolgende kwartalen met een productiedaling. Dit lijkt een sterke verbetering, maar feitelijk was hier sprake van een inhaalslag van werkzaamheden die vanwege weersomstandigheden niet in het eerste kwartaal konden worden uitgevoerd. 1 Dit blijkt ook uit het feit dat het aantal werkenden in de bouw niet is toegenomen (zie figuur 4), evenals het aantal werkzame uren. Gecorrigeerd voor het effect van de weersomstandigheden nam de bouwproductie in het tweede kwartaal licht toe en trok in het derde kwartaal aan tot 0,7% (kwartaal op kwartaal seizoensgecorrigeerd). Figuur 2 Volumeontwikkeling van het bbp en de toegevoegde waarde in de bouw, kwartaal op kwartaal mutaties in procenten (2011 eerste kwartaal 2013 derde kwartaal) Bron: CBS 1 In het eerste kwartaal lag het aantal gewerkte uren 41 lager dan gemiddeld in dit kwartaal. 5

6 Het aantal faillissementen is in het derde kwartaal van 2013 afgenomen naar 372, hetzelfde niveau als een jaar eerder (zie figuur 3). Het aantal faillissementen is vanaf het tweede kwartaal gaan dalen. Toch ligt het aantal faillissementen in het eerste tot en met het derde kwartaal 174 (16%) hoger dan in de eerste drie kwartalen van Ten opzichte van vorig kwartaal is het aantal faillissementen met 21% afgenomen. Deze ontwikkeling bevestigt het beeld van stabilisatie van de conjunctuur in de bouw. De daling deed zich over de gehele bouw voor; in de b&u en de gww is het aantal faillissementen hierdoor onder het niveau van een jaar eerder gedaald, maar bij de gespecialiseerde bouw ligt het niveau wel nog hoger dan een jaar geleden. Figuur 3 Ontwikkeling van het aantal faillissementen in Nederland (2000 eerste kwartaal 2013 derde kwartaal) in de bouwsector (CBS-bedrijfsindeling SBI 41-43) Bron: CBS De werkgelegenheid in de bouwsector is in het derde kwartaal afgenomen naar werkenden (zie figuur 4). Ten opzichte van een jaar eerder bedroeg de afname van het aantal werkenden ( 5,4%). De daling is een vervolg op de dalende trend die sinds het eerste kwartaal van 2012 is ingezet en die vooral het aantal werknemers trof. Ten opzichte van een jaar eerder is dit aantal met afgenomen ( 8,6%). Het aantal zelfstandigen is sinds het eerste kwartaal van 2012 ongeveer op hetzelfde niveau gebleven. Volgens cijfers van het UWV is het aantal personen met een WW-uitkering in de uitvoerende bouw sinds het begin van 2013 afgenomen (zie figuur 5), na een periode van een sterke stijging vanaf het tweede kwartaal van Deze ontwikkeling sluit volgens cijfers van het CBS aan bij die van de totale werkloosheid. De aanzienlijke stijging met naar een niveau van werklozen in het eerste kwartaal van 2013 is in het tweede en derde kwartaal voortgezet, maar met stijgingen van resp is de toename minder sterk. 6

7 Figuur 4 Werkgelegenheid in de bouwsector, in personen (2008 eerste kwartaal 2013 derde kwartaal) Bron: CBS Figuur 5 Aantal personen met een WW-uitkering in de uitvoerende bouw (januari 2008 oktober 2013) Bron: UWV 7

8 1.2 Orderportefeuille De ontwikkeling van de orderportefeuilles binnen de bouwketen is in figuur 6 weergegeven. De figuur laat een gemengd beeld zien. Bij de architectenbureaus is de orderportefeuille ten opzichte van een half jaar eerder gelijk gebleven. Bij de ingenieursbureaus is er sprake van stabilisatie: over het afgelopen jaar (in november 2012 bedroeg de werkvoorraad overigens nog 3,9 maanden) schommelt de orderportefeuille rond een niveau van 4,3 maanden. Hetzelfde geldt voor de bouwbedrijven, waar de orderportefeuille op een niveau van ongeveer 5,5 maanden staat. Alleen bij de installatiebedrijven is er sprake van een sterke daling van de orderportefeuille: deze is voor het tweede opeenvolgende half jaar met vier tiende maand gedaald. Figuur 6 Orderportefeuilles in aantal maanden, per sector Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 8

9 1.3 Ontwikkeling omzet Figuur 7 toont hoe de bedrijven en bureaus in de verschillende sectoren van de bouwketen verwachten dat hun omzet in het vierde kwartaal zich zal ontwikkelen. In totaal verwachten bijna vier van de tien bedrijven een afname van de omzet. Bijna een kwart van de bedrijven verwacht een omzetstijging. Over het algemeen zijn de verwachtingen van de bedrijven over de omzetontwikkeling per saldo positiever dan een half jaar geleden. Het aandeel bedrijven dat een omzetdaling verwacht is in alle sectoren afgenomen. Bij de bouwbedrijven is het aandeel bedrijven dat verwacht dat de omzet gelijk blijft toegenomen naar 66%. In de andere sectoren is het aandeel bedrijven dat een omzetstijging verwacht toegenomen. Figuur 7 Omzetverwachting per sector november 2013 mei 2013 Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 9

10 1.4 Ontwikkeling personeelsbestand De verwachte ontwikkelingen van het personeelsbestand worden beïnvloed door de verwachtingen rond de eigen bedrijvigheid. Figuur 8 toont hoe de bedrijven in de verschillende sectoren de ontwikkeling van hun personeelsbestand inschatten. Over het algemeen is het beeld vergelijkbaar met een half jaar geleden: de verwachtingen blijven per saldo in gelijke mate negatief. Dit betekent dat veel bedrijven verwachten dat hun personeelsbestand verder zal afnemen. Alleen bij de ingenieursbureaus zijn de verwachtingen per saldo duidelijk minder negatief dan een half jaar geleden en is het aandeel bureaus dat geen verandering verwacht toegenomen naar ruim 70%. In deze sector is er sprake van stabilisatie, wat in lijn is met de omzetverwachting en de ontwikkeling van de orderportefeuille; in de andere sectoren is dit nog niet het geval. Bij de bouwbedrijven en de installatiebedrijven geeft de meerderheid aan geen afname of toename te verwachten, wat wel wijst op enige stabilisatie. Figuur 8 Verwachte ontwikkeling per sector van het personeelsbestand november 2013 mei 2013 Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 10

11 1.5 Stand van de conjunctuur in de bouwkolom De ontwikkelingen van de conjunctuurindicatoren laten zich als volgt samenvatten. Tabel 1 Verwachtingen over de conjunctuur, per schakel in de bouwketen Orderportefeuille Omzet Personeel Architectenbureaus stabilisatie afname afname Ingenieursbureaus afname afname afname Bouwbedrijven stabilisatie stabilisatie afname Installatiebedrijven afname afname afname Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia Uit de conjunctuurindicatoren komt voor het vierde kwartaal een licht negatief beeld naar voren. De ontwikkeling van de orderportefeuille bij de architectenbureaus en bouwbedrijven duidt op stabilisatie. Bij de installatiebedrijven is het beeld echter negatief. De indicatoren van de omzetverwachting wijzen per saldo nog op een afname, maar er zijn nu ten opzichte van een half jaar geleden veel meer bedrijven die een groei van de omzet verwachten. Opmerkelijk is dat ondanks de stabilisatie van de bouwproductie en de eigen orderportefeuilles veel architectenbureaus nog een verdere afname van de omzet verwachten. Ook de gemiddelde werkvoorraad van de architecten is in het afgelopen half jaar vrijwel gelijk gebleven. In deze branche zijn de vooruitzichten voor de woningmarkt gunstiger dan voor de utiliteitsmarkt. Voorlopig is er op basis van de verwachtingen van de bedrijven nog altijd geen verbetering van de conjunctuur in de bouwketen in zicht. Wel lijkt in termen van orderportefeuilles en omzetverwachtingen de bodem te zijn bereikt, terwijl het personeelsbestand volgens de bedrijven in de bouwketen voorlopig nog zal krimpen. 1.6 Effecten van kabinetsmaatregelen op de omzet Het kabinet heeft in de afgelopen periode een aantal maatregelen (energieakkoord, verhuurdersheffing, btw-maatregelen) genomen die gevolgen hebben voor de bouwsector. Voor deze rapportage is aan ondernemingen in de bouwketen gevraagd welk effect zij op hun omzet verwachten van een aantal kabinetsmaatregelen. Figuur 9 en figuur 10 geven per kabinetsmaatregel de procentuele verdeling van de antwoorden van de bedrijven. De bedrijven konden kiezen tussen de antwoordmogelijkheden zeer positief, positief, geen effect (of geen mening ), negatief en zeer negatief. Uit de figuren blijkt dat de eensgezindheid onder de deelsectoren groot is. Figuur 9 geeft de maatregelen weer die naar verwachting een positief effect hebben op de omzet, figuur 10 de maatregelen met een naar verwachting negatief effect. 11

12 Figuur 9 Verdeling van de antwoorden over de maatregelen met een naar verwachting overwegend positief effect voor de omzet, in procenten Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia Van het energieakkoord en de afschaffing van de btw-integratieheffing wordt per saldo het positiefste effect verwacht. De bouwbedrijven zijn het positiefst over het energieakkoord, terwijl de architectenbureaus het positiefst zijn over de afschaffing van de btw-integratieheffing. Ook de verwachtingen van de vereenvoudiging van de omgevingswet en van het extra onderhoudsbudget voor infrastructuur zijn per saldo positief. De installatiebedrijven hebben van deze maatregelen de minst hoge verwachtingen. Van de verruiming van de schenkingsvrijstelling tot wordt per saldo een gematigd positief effect verwacht; de meeste bedrijven verwachten geen effect. 12

13 Figuur 10 Verdeling van de antwoorden over de maatregelen met een naar verwachting overwegend negatief effect voor de omzet, in procenten Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia Naar de accijnsverhoging op diesel, die vooral relevant is in geval van transportkosten van materieel en personeel, is alleen in de bouw- en installatiesector gevraagd. Van deze maatregel wordt per saldo het negatiefste effect verwacht. Ook van de verhuurdersheffing en van de beëindiging van de btwverlaging naar 6% voor bestaande werken 2 wordt per saldo een negatief effect verwacht. Van het lagere aanlegbudget voor nieuwe infrastructuur wordt een gematigd negatief effect verwacht. Van deze maatregelen zijn de verwachtingen van de bouwbedrijven het meest negatief. 2 Inmiddels is bekend dat deze maatregel tot in 2014 voortgezet zal worden. 13

14 2 Architectenbureaus Uit paragraaf 1 is gebleken dat de orderportefeuille van de architectenbureaus met 3,3 maanden gelijk is gebleven, bijna de helft van de bureaus een omzetdaling verwacht en eveneens bijna de helft van de bureaus een krimp van het personeelsbestand voorziet. De omzetverwachting is ten opzichte van de vorige meting per saldo positiever, terwijl de werkgelegenheidsverwachting per saldo ongeveer gelijk is gebleven. Tabel 2 laat de uitkomsten van een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren zien. In de meeste marktsectoren verwachten de architecten per saldo een afnemend belang, maar in sommige sectoren wordt per saldo een bescheiden toename van het belang voorzien. In de woningsector is het beeld positiever geworden, terwijl in de kantorensector het belang naar verwachting duidelijk blijft afnemen. Uit cijfers van het CBS blijkt dat de bouwsom van nieuwe opdrachten is afgenomen, maar de daling is gering. Bij de nieuwbouw van woningen en al bestaande utiliteitsbouw is de bouwsom toegenomen. De veranderingen ten opzichte van een half jaar geleden zijn niet groot. Tabel 2 Ontwikkeling van het belang van architectenbureaus in deelsectoren van de markt; indexcijfers bouwsom nieuwe opdrachten % toename versus % afname belang in omzet architecten mei 2013 nov Orderportefeuille (aantal maanden) 3,3 3,3 Belang* per marktsector % % + % % + - Woningen 44% Kantoren 9% Winkels 4% Onderwijs 7% Gezondheidszorg 12% Stedenbouw 2% Gemengde projecten 6% Overig 10% Honorarium Bouwsom nieuwe opdrachten (index 2010 = 100) 2012-kw kw2 Totaal gebouwen Woningen Totaal Nieuwbouw Niet nieuwbouw Utiliteits- Totaal gebouwen Nieuwbouw Niet nieuwbouw * Hier worden alleen bureaus die actief zijn in de betreffende sectoren beschouwd Bron: Panteia, CBS 14

15 3 Ingenieursbureaus De orderportefeuille is bij de ingenieursbureaus met 0,2 maanden gedaald. Net als bij de vorige meting verwachten de bureaus per saldo een afname van de omzet en een krimp van het personeelsbestand, maar per saldo zijn deze positiever geworden. De conjunctuur is in deze sector hiermee nog altijd ongunstig, maar lijkt te stabiliseren. Tabel 3 toont de resultaten voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Tabel 3 Diverse conjunctuurgerelateerde indicatoren, voor de gehele branche mei 2013 nov Orderportefeuille (aantal maanden) 4,5 4,3 Totale orderontvangst (%) - toename afgelopen drie maanden - gelijk afname Totale orderontvangst (%) - toename komende drie maanden - gelijk afname Winstgevendheid (%) - toename gelijk afname Verwachting - toename 0 2 ontwikkeling tarieven (%) - gelijk afname Bron: NLingenieurs Ook uit deze tabel blijkt dat het beeld in deze sector wijst op een stabilisering van de conjunctuur. De totale orderontvangst is per saldo toegenomen en hetzelfde geldt voor de verwachte totale orderontvangst. Per saldo blijven deze indicatoren echter negatief. Het beeld betreffende de winstgevendheid en de verwachte ontwikkeling van de tarieven is niet noemenswaardig veranderd. 15

16 4 Bouwbedrijven De ontwikkelingen bij de bouwbedrijven lijken te stabiliseren. De orderportefeuille van de bouwbedrijven is nauwelijks veranderd. Het aandeel bedrijven dat geen verandering in de omzet verwacht is toegenomen tot 66%, terwijl de werkgelegenheidsverwachting per saldo licht is afgenomen. Tabel 4 toont de resultaten voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Tabel 4 Diverse conjunctuurgerelateerde indicatoren, voor bouwbedrijven (totaal en naar de deelsectoren B&U en GWW) mei 2013 nov Orderportefeuille (aantal maanden) 5,4 5,5 Geen stagnatie in Bouw onderhanden werk B&U (%) GWW Stagnatie vanwege Bouw onvoldoende orders B&U (%) GWW Orderportefeuille Bouw 5,4 5,5 (mnd.) B&U 5,3 5,3 GWW 5,5 6,0 Beoordeling orderpositie (%) - groot normaal klein Verwachte prijsontwikkeling (%) - toename gelijk afname 13 9 Bron: EIB Uit de tabel blijkt dat het aandeel bedrijven dat aangeeft stagnatie te ondervinden in onderhanden werk licht is afgenomen, evenals het aandeel bedrijven per saldo dat hun orderpositie positief beoordeelt. Het aandeel bedrijven dat aangeeft geen stagnatie te ondervinden is nu groter dan het aandeel dat aangeeft wel stagnatie te ondervinden. Het aandeel bedrijven dat aangeeft stagnatie te ondervinden vanwege onvoldoende orders is echter nog altijd groot. De ontwikkeling van de orderportefeuille is over het afgelopen jaar op hetzelfde niveau gebleven. In de grond-, water- en wegenbouw is een lichtpuntje te zien: in deze sector laat de ontwikkeling van de werkvoorraad een positieve trend zien. Al met al wijzen deze ontwikkelingen een stabilisatie van de conjunctuur in deze sector. 16

17 5 Installatiebedrijven Het algemeen beeld voor de installatiebedrijven is niet gunstig. De orderportefeuille van de installatiebedrijven is ten opzichte van mei 2013 met vier tiende maand afgenomen, terwijl de werkgelegenheidsverwachting vergelijkbaar is met een half jaar geleden. De omzetverwachting is weliswaar iets gunstiger geworden, maar duidt toch op een verdere daling van de omzet in het vierde kwartaal. Tabel 5 toont de resultaten voor een aantal andere conjunctuurgerelateerde indicatoren. Tabel 5 Diverse conjunctuurgerelateerde indicatoren (in percentages), voor de installatiebedrijven (met minimaal 25 werknemers) mei 2013 nov Orderportefeuille (aantal maanden) 5,2 4,8 Resultaatverwachting (%) - toename gelijk afname 7 16 Verwachting ontwikkeling - toename 6 6 prijsniveau (%) - gelijk afname Aantal offerteaanvragen (%) - toename gelijk afname Bron: MC De helft van de installatiebedrijven verwacht geen verandering in het toekomstig resultaat, terwijl een op de drie bedrijven een toename verwacht. Eveneens de helft van de bedrijven verwacht dat het prijsniveau gelijk blijft, terwijl van het overige deel de meerderheid een prijsdaling verwacht. De bedrijven hebben per saldo een licht positievere verwachting van het aantal offerteaanvragen dan een half jaar geleden. Deze indicatoren geven nog niet het beeld dat de conjunctuur in de installatiesector stabiliseert. 17

18 Bijlage 1: Sectoren in de keten Sinds 2011 heeft het EIB al eerder in vijf rapportages de conjunctuur in de bouwketen beschreven. De bij dit project betrokken organisaties zijn de BNA, Bouwend Nederland, NLingenieurs en UNETO-VNI. De huidige rapportage is de zesde in de reeks. De rapportage behandelt de bouwketen in het eerste hoofdstuk als geheel. In de volgende hoofdstukken wordt ingegaan op de afzonderlijke sectoren, die vertegenwoordigd worden door de hierboven genoemde organisaties. De indeling van de rapportage is gebaseerd op het onderstaande schema (zie figuur 11), dat de bouwketen summier weergeeft. In de praktijk is de samenwerking tussen de hier vermelde sectoren veelal complexer. Zo krijgen installatiebedrijven opdrachten waarbij ze als hoofdaannemer optreden en een bouwbedrijf als onderaannemer inschakelen. De installatiebedrijven ontvangen opdrachten voor het uitvoeren van onderhoud rechtstreeks van particulieren. Figuur 11 Indeling rapportage / schematische weergave van de bouwketen Bron: EIB 18

19 Bijlage 2: De opbouw van de monitor In deze rapportage wordt de stand van de conjunctuur in de bouwketen in de tweede helft van 2013 geanalyseerd, op basis van de meest recente conjunctuuronderzoeken van de betrokken brancheorganisaties. Tabel 6 laat zien welke partijen deze onderzoeken uitgevoerd hebben. Wat betreft de respons op de verschillende onderzoeken geldt dat deze in relatie tot de onderzochte populaties bevredigend tot goed zijn. Bij het bepalen van de uitkomsten voor de totale bouwkolom wordt de personeelsomvang per sector gebruikt voor de weging van de sectorgegevens. Tabel 6 Bronvermelding en overzicht van respons per sector, in aantal en als percentage van het aantal geënquêteerde bedrijven Branche Onderzoek door Aantal Percentage mei 2013 Percentage nov Architectenbureaus Panteia % 17% Ingenieursbureaus NLingenieurs 45 38% 35% Bouwbedrijven EIB % 45% Installatiebedrijven MC % 23% Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia De in deze monitor vermelde verwachtingen hebben per partij betrekking op een andere verslagperiode. In onderstaande tabel is dit samengevat. Tabel 7 Periode waarop de verwachtingen betrekking hebben Branche Meting van mei 2013 Meting van november 2013 Architectenbureaus eerste kwartaal derde kwartaal Ingenieursbureaus tweede kwartaal vierde kwartaal Bouwbedrijven tweede kwartaal vierde kwartaal Installatiebedrijven tweede kwartaal vierde kwartaal Bron: EIB, MC, NLingenieurs, Panteia 19