Ergtherapeutisch Team: Studenten: Mattanja van Dormael Marieke Kaufman. Senioradviseur Sandra Jellema

Transcriptie

1 Ergtherapeutisch Team: Studenten: Mattanja van Dormael Marieke Kaufman Senioradviseur Sandra Jellema Opdrachtgever/Contactpersoon Joanne Blaak Mirjam Stoter Linda van Vulpen

2 Theoretische onderbouwing Til jij er zwaar aan? Fysieke Belasting en de weg naar beleid, scholing en individueel protocol DATUM: Januari 2006 ERGOTHERAPEUTISCH TEAM Studenten: Mattanja van Dormael Marieke Kaufman Senioradviseur Sandra Jellema Opdrachtgever/Contactpersoon Joanne Blaak Mirjam Stoter Linda van Vulpen Copyright Hogeschool van Amsterdam

3 Theoretische onderbouwing VOORWOORD In opdracht van CWZW-MiddenNederland breed, locatie De Blinkert, hebben wij voor ons afstudeerproject van de Hogeschool van Amsterdam, instituut ergotherapie, onder andere deze theoretische onderbouwing bij het project fysieke belasting voor De Blinkert geschreven. Binnen De Blinkert was er behoefte aan een up-to-date beleid fysieke belasting, cursus fysieke belasting en een gedigitaliseerd individueel transferprotocol om de fysieke (over)belasting van het verplegend en verzorgend personeel van De Blinkert te minimaliseren. Hiervoor is een adviesteam vanuit de Hogeschool van Amsterdam bestaande uit twee vierdejaars studenten Ergotherapie (junioradviseurs) en een docent van de opleiding Ergotherapie (senioradviseur) gevormd om met deze vraagstelling aan de slag te gaan. Deze theoretische onderbouwing beargumenteerd de drie deelopdrachten, van het project fysieke belasting, waarvoor toegepaste producten zijn ontwikkeld. De drie deelprojecten zijn het beleid fysieke belasting, de cursus fysieke belasting, waarvoor een handleiding en een werkboek is ontwikkeld en het digitaliseren van een individueel transferprotocol. Het gehele project is uitgevoerd vanuit (ergotherapeutische) literatuur, modellen en interventies, meeloopdagen en een nauwe samenwerking met verschillende betrokkenen van De Blinkert. Wij willen graag iedereen bedanken die aan de totstandkoming van dit product een bijdrage heeft geleverd. Mattanja van Dormael Marieke Kaufman Januari 2006 I

4 Theoretische onderbouwing INHOUDSOPGAVE VOORWOORD INHOUDSOPGAVE INLEIDING I II IV DEEL I 1.1 VRAAGSTELLING EN DOEL VRAAGSTELLING HET HOOFDDOEL VAN HET PROJECT VERDELING IN DEELPROJECTEN ALGEMENE INFORMATIE OVER DE INSTELLING LEGER DES HEILS CWZW MIDDEN NEDERLAND DE BLINKERT FYSIEKE BELASTING DEFINITIE VAN FYSIEKE (OVER)BELASTING ASPECTEN VAN FYSIEKE (OVER)BELASTING FYSIEKE BELASTING IN DE ZORG PREVENTIE VAN FYSIEKE OVERBELASTING ICF ICF ALGEMEEN ICF EN WERK DE ERGOTHERAPEUTISCHE ADVIESROL ERGOTHERAPEUTISCHE ADVIESMETHODIEK EFFECTIVITEIT VAN HET ADVIES RESULTATEN BELEIDSSPIEGEL TILTHERMOMETER UITKOMST PRAKTIJK OBSERVATIES 9 DEEL II 2 BELEID FYSIEKE BELASTING DEFINITIE WAAROM BELEID FYSIEKE BELASTING? WET EN REGELGEVING ONDERBOUWING ASPECTEN BELEID FYSIEKE BELASTING Inschatting situatie Algemeen beleid Organisatie en primair proces Bijzondere situaties Training en instructie Hulpmiddelen Ergonomie en omgeving KWALITEIT VAN ZORG VERSUS HET BELEID FYSIEKE BELASTING 13 II

5 Theoretische onderbouwing DEEL III 3 CURSUS FYSIEKE BELASTING WAAROM EEN CURSUS FYSIEKE BELASTING De keuze voor een cursus als vorm van scholing WET EN REGELGEVING HET DIDACTISCHE MODEL VAN VAN GELDER DOELSTELLINGEN Het vijf stappen leerproces De taxonomie van Bloom BEGINSITUATIE De situationele gegevens De cursist De cursusgroep De cursusleider ONDERWIJSLEERSITUATIE Leerstof Leeractiviteiten Werkvormen Hulpmiddelen Leerinhoud EVALUATIE Productevaluatie Procesevaluatie 35 DEEL IV 4. INDIVIDUEEL TRANSFERPROTOCOL WAT IS, EN WAAROM EEN INDIVIDUEEL TRANSFERPROTOCOL WET EN REGELGEVING EISEN INDIVIDUEEL TRANSFERPROTOCOL Randvoorwaarden Functionele eisen Operationele eisen Ontwerpbeperkingen Wat moet het Individueel transferprotocol minimaal bevatten KEUZE AANSCHAF PROTOCOL PROGRAMMA 41 LITERATUURLIJST 42 BIJLAGEN BIJLAGE 1 ALGEMEEN BEELD CWZW BIJLAGE 2 DOELSTELLINGEN CURSUS BIJLAGE 3 DE CURSUSLEIDER BIJLAGE 4 WERKVORMEN BIJLAGE 5 OVERZICHT LEERINHOUD BIJLAGE 6 PROTOCOLPROGRAMMA VAN FLY WEBDESIGN BIJLAGE 7 BEGRIPPENLIJST III

6 Theoretische onderbouwing INLEIDING Voor u ligt de theoretische onderbouwing van het afstudeerproject Til jij er zwaar aan? Deze theoretische onderbouwing is geschreven als achtergrond voor de cursus fysieke belasting, voor het Beleid fysieke belasting en voor het individuele protocol Met deze theoretische onderbouwing hopen wij duidelijkheid te geven over de achtergronden van dit project en we hopen keuzes onderbouwt te hebben. In het kader van Evidence Based Practice hebben we geprobeerd om zoveel mogelijk vakliteratuur en recente onderzoeken in dit project te betrekken. Helaas hebben we weinig gebruik kunnen maken van buitenlandse literatuur, omdat dit project een probleem betreft welke specifiek is voor de Nederlandse zorgstructuur en wetgeving. De theoretische onderbouwing is verdeeld in de volgende 4 delen: Deel I : Algemene achtergrond informatie geldend voor het hele project Deel II : Onderbouwing Beleid fysieke belasting Deel III: Onderbouwing Cursus fysieke belasting Deel IV: Onderbouwing Individueel transferprotocol IV

7 Deel I 1

8 Deel I 1.1 VRAAGSTELLING EN DOEL Vraagstelling Voor het project fysieke belasting is de volgende vraagstelling geformuleerd: Ontwikkel voor De Blinkert een beleid fysieke belasting passend binnen het kwaliteitszorg- en arbo-beleid en geef daarbij aanbevelingen voor implementatie. Maak een document, passend in het digitale zorgplan/zorgdossier, waarin de individuele transferafspraken voor een cliënt zichtbaar zijn. Ontwikkel en toets in de praktijk een scholingsaanbod voor verpleegkundigen en verzorgenden van De Blinkert op het gebied van fysieke belasting. Deze scholing moet zodanig worden ontworpen dat de ergotherapeuten dit zonder al teveel inspanning kunnen geven bij toekomstig interne scholingen. (Samenwerkingsovereenkomst, 2005) Toelichting De vraagstelling voor dit afstudeerproject komt van de afdeling ergotherapie van verpleeghuis De Blinkert. De afdeling ergotherapie heeft het management laten weten dat het huidige beleid fysieke belasting binnen De Blinkert verouderd is. Er is geen up-to-date beleid fysieke belasting en er is onvoldoende rapportage van individuele transferkeuzes voor individuele cliënten in de zorgdossiers. Vanuit de ergotherapie is er vooral de behoefte om het verplegend en verzorgend personeel scholing aan te bieden. Met het huidige beleid fysieke belasting/transferwerkboek wordt nauwelijks meer gewerkt omdat deze niet meer up-to-date is, niet meer volgens de laatste eisen en kennis en het beleid is gemaakt voor de oude Blinkert. Er is behoefte aan een nieuw beleid fysieke belasting passend in het kwaliteitszorg- en arbobeleid. Er is behoefte aan een document in het zorgplan dat aangeeft hoe bepaalde cliënten (binnen vooral De Blinkert en incidenteel De Harscamp) getild moeten worden. En er is behoefte aan scholing voor het verplegend en verzorgend personeel welke in de toekomst door de ergotherapie gegeven kan worden Het hoofddoel van het project Omdat de vraagstelling al uitging van de oplossingen hebben wij het achterliggende probleem en doel achterhaald. Het hoofddoel van ons project is daarom het volgende: Het zoveel mogelijk proberen terugdringen van fysieke belasting bij het verplegend en verzorgend personeel om zo fysieke overbelasting te voorkomen Verdeling in deelprojecten Uit de vraagstelling blijkt dat er vanuit de ergotherapie 3 vragen waren, namelijk beleid fysieke belasting, scholing en een individueel protocol. Wijnen, (2001), beschrijft in zijn boek dat met behulp van deelprojecten het vaak gemakkelijker is om overzicht te behouden over het gehele project en er inzicht in te krijgen. Daarom hebben wij het project opgesplitst in 3 deelprojecten en per project een doel geformuleerd. Deze drie deelprojecten zijn: 1. Beleid fysieke belasting 2. Scholing m.b.t. fysieke belasting 3. Individueel transferprotocol 2

9 Deel I Doel van het beleid fysieke belasting Richtlijnen geven voor het plannen en uitvoeren van fysiek belastende zorgverlenende handelingen om zo de kans op fysieke overbelasting te minimaliseren. Doel van de scholing Bewust maken van handelingen die fysiek belastend zijn met de consequenties voor het verplegend en verzorgend personeel en de cliënten. Doel van het individuele transferprotocol Duidelijkheid en meer eenduidigheid geven in zorghandelingen bij de individuele cliënt. Dit protocol is van toepassing op een individuele cliënt en een hulpmiddel voor het verplegend en verzorgend personeel. 1.2 ALGEMENE INFORMATIE OVER DE INSTELLING Het verpleeghuis De Blinkert maakt deel uit van de werkeenheid CWZW Midden Nederland en is daarmee een onderdeel van de Stichting Leger des Heils Leger des Heils De Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg is een landelijk werkende organisatie die materiële en immateriële hulp verleent aan mensen die een beroep doen op één van de 172 vestigingen van de stichting. De stichting is actief op het gebied van Maatschappelijke Opvang, Gezondheids- en Ouderenzorg, Jeugdbescherming, Jeugdhulpverlening, Reclassering, Preventie en Maatschappelijk herstel en Verslavingszorg. Dit gebeurt vanuit een christelijke motivatie waarin rechtvaardigheid, gerechtigheid en solidariteit centrale waarden zijn CWZW Midden Nederland Het Centrum voor Wonen Zorg & Welzijn Midden Nederland (CWZW MN) is per 1 januari 2003 een nieuwe werkeenheid van de Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg. De nieuwe werkeenheid is ontstaan door een samenvoeging van de verpleeghuizen De Blinkert en De Harscamp te Baarn, verzorgingshuis Merenhoef te Maarssen en de maatschappelijke opvang vestigingen te Utrecht. De visie binnen de woon-, verpleeg- en verzorgingscentra en hulpverleningscentra is gericht op het verbeteren dan wel bevorderen van het welzijn en welbevinden van onze cliënten. De zorg is gericht op de lichamelijke, psychosociale, geestelijke en woon aspecten van het mens-zijn De Blinkert Verpleeghuis De Blinkert in Baarn is een nieuw zorgcomplex dat volledig aansluit bij de hedendaagse woon- en leefnormen. Een moderne nieuwbouw, met aangepaste voorzieningen voor personen en bewoners, zoals: ruime een- en tweepersoonskamers, brede gangen, tilliften, elektrische hoog/laag toiletten, eigen kapsalon en een schitterend aangelegde tuin rondom het gehele verpleeghuis. Dit verpleeghuis biedt verpleging, behandeling en begeleiding aan vooral oudere mensen met een psychogeriatrische of somatische aandoening. Het is een kleinschalig verpleeghuis met een capaciteit van 75 bedden. Deze bedden zijn verdeeld over zes units, met leefgroepen van twaalf tot dertien bewoners. Deze kleinschaligheid maakt een persoonsgerichte en belevingsgerichte benadering van bewoners goed mogelijk. Vanuit De Blinkert kan ook ergotherapie worden aangeboden aan het verpleeghuis De Harscamp in Baarn waar zestien zieke dak- en thuisloze cliënten met vaak complexe problematiek verblijven. In totaal werken er ruim 175 medewerkers (inclusief vrijwilligers). 3

10 Deel I 1.3 FYSIEKE BELASTING Definitie van fysieke (over)belasting Fysieke belasting, ook wel lichamelijke belasting genoemd, is in het algemeen een belasting van het houdings- en bewegingsapparaat. Bijvoorbeeld belasting van rug, botten en spieren in armen en benen. Fysieke belasting komt onder andere voor tijdens de volgende activiteiten: tillen, dragen, reiken, armheffen, duwen, trekken, manoeuvreren, werkhoudingen, statische belasting en repeterende bewegingen. (Peereboom, 2001, Vink & Dul, 1994, Knibbe, et. al., 2002, ICF, 2002) Aspecten van fysieke (over)belasting Tillen en dragen - Tillen: een handeling waarbij een object met de handen wordt vastgepakt en zonder mechanische hulp wordt verplaatst. - Dragen: een handeling waarbij een object met de handen wordt vastgehouden en zonder mechanische hulp in horizontale richting wordt verplaatst. - Beide komen veelvuldig voor binnen de zorgverlening. Duwen en trekken - Duwen en trekken kan in 2 vormen voorkomen, namelijk dat is wanneer het lichaam stil blijft of wanneer het hele lichaam mee beweegt. - Beide komen veelvuldig voor binnen de zorgverlening, duwen en trekken geeft de meeste consequenties voor de cliënt! - Duwen is minder slecht. Bij duwen kun je ook je eigen gewicht in de strijd gooien en je belast je vingers en pols minder. Let wel op dat je rug en armen recht gehouden worden en dat de voeten in een lichte spreid-/schredestand staan. Trillen en schokken - Mechanische trillingen zijn bewegingen van een punt van het mechanisch stelsel ten opzichte van een gemiddelde positie. - Beide komen weinig tot niet voor binnen de zorgverlening. Werkhoudingen - Die zijn onderverdeeld in statische en dynamische werkhouding. Hierover volgt meer uitleg in het onderwerp belasting en belastbaarheid. - Beide komen veelvuldig voor binnen de zorgverlening, voornamelijk tijdens het wassen en aan- / uitkleden. Repeterende bewegingen - Herhaalde bewegingen van de handen of voeten. Dit betekent niet alleen snel herhalende bewegingen, maar ook bewegingen die elkaar in een hoge frequentie opvolgen. - Beide komen weinig tot niet voor binnen de zorgverlening. Energetische belasting - Deze belasting komt voort uit de vooraf genoemde soorten belasting. Door een dergelijke belasting reageert bloedsomloop, ademhaling en stofwisseling op de geleverde arbeid en geeft daardoor energetische belasting. - Dit komt alleen voor als andere genoemde belastingen voorkomen. (Peereboom, 2001) 4

11 Deel I Fysieke belasting in de zorg In 2000 is er in de V&V Branche onderzoek gedaan naar arbeidsrisico s en hun relatie met ziekteverzuim en WAO instroom. Uit dit onderzoek is o.a. gebleken dat hierbij het arbeidsrisico fysieke belasting een belangrijke rol speelt. Ongeveer 60% van de zorgverleners in verpleeg- en verzorgingshuizen geeft aan in het voorgaande jaar rugklachten te hebben gehad. Behalve rugklachten komen ook nek-, schouder- of armklachten vrij veel voor bij werknemers in verpleegen verzorgingshuizen. Het verzuim dat samenhangt met klachten aan het bewegingsapparaat is relatief fors. De klachten aan het bewegingsapparaat zijn niet alleen terug te voeren op de til- en transferhandelingen. In het onderzoek zijn 5 hoofdbronnen van fysieke belasting in de zorg vastgesteld, namelijk: 1. Tillen vanuit bed/rolstoel/toilet naar elders 2. Tillen binnen de grenzen van het bed (hogerop, zijwaarts, omrollen) 3. Steunkousen aan- en uittrekken 4. Statische belasting (in moeilijke houdingen werken bij wassen, douchen, wondverzorging, etc.) 5. Duwen/ trekken/ manoeuvreren van zwaar materiaal De TilThermometer en de BeleidsSpiegel, die voor dit project gebruikt zijn, zijn mede op deze hoofdbronnen gebaseerd Preventie van fysieke overbelasting Uit verschillende literatuur blijkt dat het voorkomen van fysieke belasting en het oplossen van problemen bij fysieke belasting heel lastig is. Knibbe, (2002), zegt in een samenvatting van een onderzoek uit (2000) hier het volgende over: Niet alleen uit onderzoek, maar ook uit de praktijk blijkt dat het heel lastig is om de problematiek van fysieke belasting op te lossen. Alleen het geven van training, zonder andere maatregelen te nemen, heeft geen zin. Er zal in ieder geval intensief met hulpmiddelen gewerkt moeten worden: hoog-laag bedden, tilliften en kleinere hulpmiddelen. Het volledig terugbrengen van de fysieke belasting tot een veilig niveau kost veel tijd. Om dat te bereiken, zo blijkt uit het onderzoek, moeten er niet alleen relatief veel hulpmiddelen ingezet worden (hardware), maar zijn er ook vrij ingrijpende wijzigingen nodig in het beleid (software). Het gebruik van hulpmiddelen en het op andere manieren voorkomen van fysieke overbelasting moeten vanzelfsprekend worden, zodat het preventief werken een normaal onderdeel wordt van de beslissingen rondom de zorg voor bewoners en van het dagelijks werk. Dit wordt dan bijvoorbeeld zichtbaar in het gebruik van bewonergebonden transfer- of bewegingsprotocollen in de zorgdossiers. Daarnaast moet in de organisatie aan een aantal elementaire randvoorwaarden worden voldaan, zoals training van medewerkers, de aanwezigheid van aandachtsvelders fysieke belasting in de teams, een goed onderhoud van hulpmiddelen en werkmaterialen en eventuele aanpassingen in werkruimtes. Kennissysteem Bedrijfs- en Beroepsrisico s (2005) adviseren de gehele aanpak van fysieke belasting op meerdere punten tegelijk uit te voeren. Zodat er een optimale bewustwording binnen een instelling van het belang van de aanpak van fysieke belasting kan optreden. Uit onderzoek blijkt dus dat het voeren van preventief beleid op het gebied van fysieke belasting zin heeft als er aan alle aspecten, die uit een goed beleid voortkomen, gewerkt wordt. Losse op zichzelf staande aspecten hebben geen zin als de rest niet wordt uitgevoerd. De Arbobalans (2004) beschrijft dat er de afgelopen 5 jaar fors geïnvesteerd is in het verminderen van arbeidsrisico s. Dit blijkt uit de stijging van het aantal afgenomen RI&E s. Zo blijkt ook uit de cijfers dat het ziekteverzuim in voorgaande jaren fors is gedaald. 5

12 Deel I 1.4 ICF ICF algemeen De ICF (International Classification of Functioning, Disability and Health) is een theoretisch denkkader dat wij in ons project hebben gebruikt. In het onderstaande geven we uitleg over de ICF en beargumenteren wij de keuze voor dit model. De ICF (voorheen ICIDH) bestaat uit een raamwerk van classificaties die samen een gestandaardiseerd begrippenapparaat vormen voor het beschrijven van het menselijk functioneren en de problemen die daarbij kunnen optreden. Het doel hiervan is een basis te leggen voor een universele taal. Tevens voorziet de ICF in een wetenschappelijke grondslag voor het begrijpen en bestuderen van het menselijk lichaam, uitkomsten en determinanten. (World Health Organisation, 2001) De ICF heeft te maken met alle aspecten van iemands functioneren en welzijn. Je zou dus kunnen zeggen dat het betrekking heeft op gezondheid in brede zin. Dat betekent dat het classificatiesysteem niet alleen betrekking heeft op mensen die ziek zijn of problemen hebben, maar op alle mensen die met functioneren en welzijn te maken hebben. In dit project hebben we te maken met preventieve beleidsvoering fysieke belasting waaronder de cursus fysieke belasting en het individuele protocol vallen. Bij preventieve beleidsvoering voor fysieke belasting heb je grotendeels te maken met mensen die gezond zijn, maar wel fysiek belast worden. Het gaat bij dit project om het functioneren van het verplegend en verzorgend personeel en hun welzijn in hun werk. De ICF bestaat uit 2 delen en elk deel weer uit 2 componenten: 1. Het menselijk functioneren en de problemen daarmee - Menselijk organisme - Activiteiten en participatie 2. Factoren die van invloed zijn op het menselijk functioneren - Externe factoren - Persoonlijke factoren ICF en werk De ICF kan werk/arbeid op verschillende gebieden classificeren. Het werk op zich wordt onder activiteiten en participatie geclassificeerd. Het gaat dan om de algemene activiteiten die iemand op zijn werk uitvoert. Verder is werk een externe factor die het menselijk functioneren en de problemen daarmee kan beïnvloeden. Dit beïnvloeden kan positief of negatief zijn. Zo is een werksituatie, die problemen voorkomt positief en een werksituatie die problemen in de hand werkt negatief. Het werk beïnvloedt als externe factor dus ook het menselijk functioneren. Dit kan gevolgen hebben voor het menselijk organisme en daarbij voor de activiteiten die de werknemer uitvoert en de participatie. Een negatieve externe factor kan dan ook leiden tot klachten en zelfs tot ziekteverzuim. Dit project heeft als doel de werksituatie op verschillende manieren op een positieve manier te beïnvloeden zodat problemen op het gebied van fysieke belasting en zo ook fysieke klachten en ziekteverzuim zo veel mogelijk voorkomen worden. Wij hebben de achtergrond van de ICF gebruikt als visie tijdens dit project. We hebben geprobeerd deel 1 en deel 2 uit de ICF op een positieve manier te beïnvloeden. In het beleid fysieke belasting en in het individuele protocol worden door afspraken factoren uit deel 2, die van invloed zijn, positief beïnvloed. Met de cursus fysieke belasting worden factoren uit deel 1 op een positieve manier beïnvloed. 6

13 Deel I 1.5 DE ERGOTHERAPEUTISCHE ADVIESROL Voor de uitvoer van dit project is het adviesteam gevormd. Het spreekt dan ook bijna vanzelf dat hierbij sprake is van de Ergotherapeutische adviesrol. In het Beroepsprofiel (1999) wordt de ergotherapeut als adviseur als volgt gedefinieerd: Adviseren aan derden is het op methodische wijze vormgeven aan een proces inzake het raadgeven over een te volgen handelwijze, door het geven van richtlijnen of aanbevelingen met betrekking tot adequate voorzieningen, zorg of begeleiding aan een organisatie, professionele hulpverleners en/of mantelzorgers, met als doel het handelen en/of welzijn van hun cliënten te bevorderen. (NVE, 1999) Bij dit project ging het om het opstellen van beleid fysieke belasting, de cursus fysieke belasting en het maken van een individueel transferprotocol. Met het beleid fysieke belasting is er advies gegeven over te volgen handelswijzen voor De Blinkert als organisatie (meso), maar ook voor de specifieke zorghandelingen van het verplegend en verzorgend personeel (micro). In de cursus fysieke belasting wordt tevens op verschillende wijzen advies gegeven aan het verplegend en verzorgend personeel. Het individueel protocol geeft adviezen over de te volgen handelswijzen bij een specifieke cliënt. Wij hebben een advies gegeven over de aanschaf van het individueel protocol Ergotherapeutische adviesmethodiek Binnen de ergotherapie zijn er verschillende adviesmethodieken/modellen ontwikkeld. Deze adviesmethodieken/modellen hebben veel overeenkomsten. Kinébanian (1999) beschrijft 3 verschillende soorten adviesprocessen en geeft hiervoor te gebruiken methodieken aan: a. Het systeemgerichte advies (Ervaringsleren van Kolb) b. Adviseren gericht op deskundigheidsbevordering (Scholing/cursus, didactische modellen als Van Gelder) c. Adviseren gericht op het ontwikkelen van programma s, protocollen en producten (Projectmatig werken) Bij dit project zijn punt b. en c van toepassing, omdat het bij b. gaat om deskundigheidbevordering in de cursus en bij c. om het ontwikkelen van beleid en een individueel protocol. In dit project is er gewerkt volgens de fasen van projectmatig werken, deze sluit dan ook aan bij punt c Effectiviteit van het advies Een effectief advies is een advies dat inhoudelijk goed is, door de opdrachtgever geaccepteerd wordt en door de opdrachtgever ook geïmplementeerd kan worden. (Kinébanian, 1999) Om de relatie tussen advies en effectiviteit te illustreren heeft Nathans (1996) de volgende formule geformuleerd: E = K A I De Effectiviteit van een advies is gelijk aan de Kwaliteit van dat advies maal de mate waarin dat advies geaccepteerd wordt maal de mogelijkheid tot Implementatie. (Molen, et.al., 1995; Heijsman, et.al., 1999 Kinébanian, et. al.,1999) In dit project is door middel van kwaliteitseisen en door onderbouwing vanuit literatuur gestreefd naar zoveel mogelijk kwaliteit. Door de opdrachtgever veel bij het project te betrekken en door veel te overleggen en aan wensen van de opdrachtgever te voldoen, is er gestreefd naar een zoveel mogelijke acceptatie van het advies. Door de producten zo compleet mogelijk te maken en door het product zoveel mogelijk af te stemmen op de mogelijkheden binnen de instelling, hebben we gestreefd naar zoveel mogelijk implementatie. Het beleid is een compleet te integreren stuk, waarbij er rekening is gehouden met de huidige manier van beleidschrijven (procedures beschrijven). Bij de cursus is de uitwerking ervan zo uitgebreid mogelijk gedaan met een handleiding en een werkboek. De cursus is afgestemd op de toekomstige cursusleiders en compleet met PowerPoint presentatie gemaakt. Het advies met betrekking tot het individuele transferprotocol is zoveel mogelijk afgestemd op de wensen van de opdrachtgever. Wij verwachten dan ook dat de effectiviteit van de gedurende dit project gegeven adviezen groot kan zijn. 7

14 Deel I 1.6 RESULTATEN BeleidsSpiegel De BeleidsSpiegel is een instrument om de sterke en zwakke kanten van het beleid fysieke belasting in kaart te brengen. Met deze lijst loop je elk aspect wat een beleid fysieke belasting nodig heeft na. Om te komen tot een beleid fysieke belasting, de cursus fysieke belasting en het digitale individuele transferprotocol, is het noodzakelijk om te weten hoe de situatie nu in De Blinkert is. De BeleidsSpiegel is hiervoor een geschikt instrument. Resultaat BeleidsSpiegel Wat betreft het resultaat van de BeleidsSpiegel kunnen we vrij kort zijn. Over het algemeen kan gezegd worden dat alles wat in de BeleidsSpiegel geïnventariseerd is, niet of niet structureel aanwezig is of wordt uitgevoerd. Een aantal aspecten uit de BeleidsSpiegel gaan dit seizoen van start zoals transferspecialisten en een commissie. Maar deze zijn in het resultaat nog niet meegenomen, omdat ze nog niet van start zijn gegaan. Dit betekent dat alles op het gebied van beleid fysieke belasting nog moet worden ingevuld en uitgevoerd TilThermometer De TilThermometer is een instrument om de blootstelling aan fysieke overbelasting bij zorgverleners die (basis)zorg verlenen in kaart te brengen. Wij hebben de TilThermometer afgenomen in De Blinkert om inzicht te krijgen in de zorgzwaarte, maar ook om te inventariseren welke hulpmiddelen er veel gebruikt werden en of deze voldoende waren in combinatie met de zorgzwaarte. Resultaten van de TilThermometer De TilThermometer is voor elke huiskamer afgenomen. Op elke huiskamer is dus de zorgzwaarte in combinatie met de beschikbare hulpmiddelen geïnventariseerd. De knelpunten, die hieruit naar voren zijn gekomen, hebben we hieronder verdeeld over de 2 afdelingen die in De Blinkert aanwezig zijn. Dat zijn Somatiek en Psychogeriatrie. De resultaten zeggen wat over OF hulpmiddelen worden gebruikt en niet over HOE de hulpmiddelen worden gebruikt! Somatiek De zorgzwaarte op de afdeling Somatiek is over het algemeen hoog gebleken. Gelukkig blijkt dat over het algemeen ook de goede hulpmiddelen worden ingezet. In de TilThermometer wordt onderscheid gemaakt tussen bewoners die beperkt zijn en cliënten die volledig passief zijn. Wat opvalt, is dat in de categorie beperkt veel risico is voor fysieke overbelasting. Dit is vooral het geval op het gebied van transfers en het zittend wassen/douchen. Dit heeft voornamelijk te maken met de beperkte beschikbaarheid van de hoog/laag douchestoel. Wat ook is gebleken tijdens het afnemen van de TilThermometer dat er weinig verschil is tussen passieve en actieve transfers. Zodra er wat meer hulp nodig is met transfers wordt er snel gekozen voor de passieve lift. Psychogeriatrie De zorgzwaarte op de afdeling Psychogeriatrie is vergeleken met de afdeling Somatiek een stuk lager. Wat opvalt op deze afdeling is dat de zorgzwaarte met het zittend wassen/douchen zeer hoog uitvalt. Gelukkig blijkt dat hier vaak de goede hulpmiddelen worden gebruikt. Wat verder opvalt, is dat net als op de afdeling Somatiek de kans op fysieke overbelasting het grootst lijkt te zijn in de categorie beperkt. Het blijkt dat het inschatten van het gebruik van de juiste hulpmiddelen niet adequaat verloopt. 8

15 Deel I Uitkomst praktijk observaties Om een beeld te krijgen van de gang van zaken op de verschillende afdelingen van De Blinkert hebben wij een aantal keer praktijk observaties uitgevoerd. Tijdens deze observaties hebben we meegelopen met het verplegend en verzorgend personeel. Al snel bleek dat de uitkomsten van de BeleidsSpiegel en de TilThermometer bevestigd werden. Het verplegend en verzorgend personeel hadden het idee dat ze handelingen met het oog op fysieke belasting goed uitvoerden. Echter werd er door sommige verplegend en verzorgend personeel vaak gelet op de cliënt, maar werd hun eigen veiligheid en belastbaarheid vergeten. Dit was opvallender bij de verzorging van cliënten dan bij de transfer handelingen. Over de juiste hantering van een hulpmiddel bleek onduidelijkheid te bestaan bij het verplegend en verzorgend personeel. De afweging van de keuze voor een hulpmiddel bij een individuele cliënt bleek wel duidelijk. Wij hebben het niet noodzakelijk geacht om na deze observaties verder een analyse te maken op het gebied van fysieke belasting binnen De Blinkert. Ten eerste, omdat het wettelijk verplicht is om een beleid, een scholing en een individueel protocol te hebben en ten tweede, omdat fysieke overbelasting in deze branche in landelijk onderzoek is aangetoond. 9

16 Deel II 10

17 Deel II 2 BELEID FYSIEKE BELASTING 2.1 Definitie Beleid fysieke belasting is een geschreven beleid met betrekking tot fysieke belasting. Dit beleid heeft als doel de fysieke belasting en zo ook ziekteverzuim, incidenten of fysieke klachten binnen de instelling te minimaliseren. 2.2 Waarom beleid fysieke belasting? Tijdens het onderzoek, welke in opdracht van sociale partners in de V&V-branche (2000) is uitgevoerd, naar de arbeidsrisico s en hun relatie met ziekteverzuim, zijn een aantal zorginstellingen nauwlettend in de gaten gehouden. Bij de koploper instellingen die erg vooruitstrevend waren in het doorvoeren van het beleid bleek dat consequent doorvoeren van beleid op het gebied van fysieke belasting effectief is. Wel bleek dat het vrij lang (een aantal jaren) duurt voordat effecten zichtbaar zijn en er kwam veel bij kijken. 2.3 Wet en regelgeving Het hebben van een beleid met betrekking tot fysieke belasting is vanuit de CAO V&V arbeid en gezondheid en vanuit de Inspectie voor Gezondheidszorg verplicht gesteld. In de CAO V&V (2005) staat het volgende beschreven in artikel 9.4.6: De werkgever voert een preventief beleid, dat erop is gericht om de mate van blootstelling van werknemers aan fysieke overbelasting terug te dringen. In de Arbowet wordt beschreven dat de werkgever en werknemer gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor de arbeidsomstandigheden. De Arbowet beschrijft het volgende: De arbeid wordt zodanig georganiseerd, de arbeidsplaats wordt zodanig ingericht, een zodanige productie- en werkmethode wordt toegepast of zodanige hulpmiddelen en persoonlijke beschermingsmiddelen, worden gebruikt, dat de fysieke belasting geen gevaren met zich kan brengen voor de veiligheid en de gezondheid van de werknemer. In artikel 4 van de Arbowet staat dat iedere werkgever verplicht is om in zijn bedrijf een Arbobeleid te voeren dat erop gericht is veiligheid, gezondheid en het welzijn van zijn werknemers zoveel mogelijk te garanderen. Wij zijn van mening en dat blijkt ook uit de CAO V&V arbeid en gezondheid, dat beleid fysieke belasting hier een belangrijk onderdeel van hoort te zijn. 2.4 Onderbouwing aspecten beleid fysieke belasting Het beleid fysieke belasting is opgesteld vanuit de structuur in de BeleidsSpiegel. De BeleidsSpiegel is een instrument waarmee beleid fysieke belasting eenvoudig getoetst kan worden aan de hand van een vragenlijst. Wij hebben ervoor gekozen om de structuur van het beleid op deze BeleidsSpiegel af te stemmen. Op deze manier kan het beleid eenvoudig getoetst, geëvalueerd en aangepast worden bij veranderingen. In onderstaand gedeelte wordt het beleid per hoofdstuk uitgelicht en onderbouwd Inschatting situatie Om de situatie binnen een instelling te kunnen inschatten zijn er verschillende instrumenten ontwikkeld. Zoals de RI&E, BeleidsSpiegel en TilThermometer. De RI&E is verplicht vanuit de Arbowet. De RI&E moet up-to-date blijven en er wordt geadviseerd om deze jaarlijks te evalueren en te herzien. In de Arbowet wordt beschreven dat de resultaten hiervan in de OR besproken moeten worden. Tevens moet er een plan van aanpak opgesteld worden om de problemen in de uitkomsten uit de RI&E aan te pakken. In de CAO V&V arbeid en gezondheid (2005), staat beschreven dat de aspecten van de BeleidsSpiegel in het plan van aanpak moeten voorkomen en dat de TilThermometer gebruikt moet worden om de situatie in te blijven controleren. 11

18 Deel II Wij hebben er voor gekozen om aan het begin van het beleid fysieke belasting een hoofdstuk te maken waarin de huidige situatie kort beschreven wordt. Eventuele problemen kunnen hierdoor gemakkelijk doorgevoerd worden in beleidsmatige regels doordat er op deze manier eenvoudig een koppeling gemaakt kan worden met het beleid fysieke belasting Algemeen beleid Om beleid fysieke belasting structureel te kunnen doorvoeren is het belangrijk dat aspecten als begroting en bezetting in het beleid vastgelegd zijn. In hoofdstuk 2 van het beleid fysieke belasting is deze informatie te vinden Organisatie en primair proces Grenzen voor fysiek belastende activiteiten In de CAO V&V arbeid en gezondheid (2005) staat beschreven dat er gewerkt moet worden volgens de praktijkrichtlijnen. Deze richtlijnen zijn beschreven voor de verschillende hoofdbronnen van fysieke belasting die beschreven zijn in Deze richtlijnen zijn gebaseerd op verschillende onderzoeken. Een effectief beleid fysieke overbelasting betekent dat er in de eerste plaats voorkomen moet worden dat mensen te zwaar belast worden. Het aangeven van grenzen voor fysiek belastende activiteiten is hierbij een belangrijk aspect. Door grenzen aan te geven kunnen zorgverleners zelf beter inschatten of een situatie te zwaar is en ze kunnen makkelijker aangesproken worden op te zware zorghandelingen. In de praktijkrichtlijnen wordt er een richtlijn gegeven voor tillen. Deze richtlijn is berekend volgens de NIOSH methode. Het maximale gewicht voor tillen wordt in ideale omstandigheden geadviseerd op maximaal 23 kg. Uit verschillende literatuur blijkt dat verschillende instellingen steeds meer kiezen voor een maximaal gewicht van 15 kg. Waarom er wordt gekozen voor dit gewicht wordt in deze literatuur niet onderbouwd. Wij hebben echter de 15 kg wel als richtlijn aangehouden. Wij zijn van mening dat als er zorg verleend wordt aan bewoners dit zelden in ideale omstandigheden gebeurd. Wij beseffen ons dat het lastig zal zijn om deze richtlijn te handhaven. Met het oog op het verminderen van fysieke belasting verwachten wij dat als het gewicht wat lager ingezet wordt vaker de geaccepteerde richtlijn van 23 kg niet overschreden zal worden. Transfercommissie, Transfercoördinatoren, Transferspecialisten Binnen De Blinkert is er gekozen om een transfercommissie op te zetten, tevens worden er transfercoördinatoren en transferspecialisten aangesteld. Omdat dit een belangrijk aspect is van aanpak van fysieke belasting hebben we dit opgenomen in het beleid fysieke belasting Bijzondere situaties Bijzondere situaties kunnen de fysieke belasting verhogen of er kunnen in bepaalde situaties meer risico s zijn tot fysieke (over)belasting. De beschreven situaties in hoofdstuk 4 van het beleid fysieke belasting zijn de volgende: - Agressie: Op De Blinkert was een protocol agressie aanwezig. - Zwangere werknemers: In het Arbobelsluit (2002) staan verplichtingen van de werknemer opgesomd. Deze zijn beschreven onder het kopje zwangere werknemer in hoofdstuk 4. - Verplaatsen van gevallen cliënten: Op De Blinkert was een verouderd valprotocol aanwezig. Deze is in dit beleid fysieke belasting up-to-date gemaakt en aangepast met aandacht voor de fysieke belasting. Het valprotocol komt grotendeels uit de PreGo! (2003) (gids met tips om fysieke belasting te verminderen). - Verplaatsen van overleden cliënten: Over het verplaatsen van een overleden bewoner waren nog geen afspraken gemaakt. Een overleden cliënt kan echter niet meer meewerken en het is dan ook belangrijk hier afspraken over te maken. Onnodige fysieke belasting wordt hiermee voorkomen. - Zware cliënten (> 120 kg): Omdat er op dit moment door de afdeling Ergotherapie nog gewerkt wordt aan een protocol voor zware cliënten hebben wij een aantal adviezen gegeven en dit onderdeel van het beleid wordt dus later ingevuld. 12

19 Deel II Training en instructie Voor de onderbouwing van de cursus verwijzen we naar deel III Hulpmiddelen Hulpmiddelen zijn een belangrijke factor om fysieke (over)belasting te voorkomen. Het is daarom van groot belang dat er afspraken zijn over de aanwezigheid van hulpmiddelen en het onderhoud van de hulpmiddelen. Deze afspraken staan beschreven in het beleid fysieke belasting in hoofdstuk 6 paragraaf Ergonomie en omgeving De omgeving waarin gewerkt wordt is belangrijk om fysieke (over)belasting te voorkomen. Hierbij kan er rekening gehouden worden met verschillende richtlijnen. Er zijn richtlijnen voor nieuwbouw. Ook is er verschillende literatuur te vinden waarin gebruiksruimten, die nodig zijn bij bepaalde tilhulpmiddelen, beschreven worden. Helaas kunnen deze richtlijnen niet in het beleid opgenomen worden, want door beperkte maten van gebruiksruimten kunnen deze richtlijnen niet of nauwelijks gehandhaafd worden. En het is daarom niet realistisch om deze maten in het beleid op te nemen. Wij hebben daarom gekozen voor maten die in de huidige situatie wel realistisch zijn. 2.5 Kwaliteit van zorg versus het beleid fysieke belasting In de literatuur is vooral de laatste tijd veel te lezen over cliëntgerichte/vraaggestuurde zorg. Door met de zorg afspraken te maken over de fysieke belasting met de zorg wordt er snel gedacht dat het ten koste gaat van de cliëntgerichtheid, omdat er gehandeld moet worden volgens afspraken die beschreven zijn in het beleid. Mol (2005) zegt hier het volgende over: Een goed beleid fysieke belasting slaat een brug tussen de kwaliteit van arbeid en de kwaliteit van zorg. De cliënt is ermee gebaat, omdat die omstandigheden in overleg, nauwkeurig op zijn situatie en zorgvraag (belevingsgerichte zorg) worden afgestemd. (Mol, 2005) 13

20 Deel III 14

21 Deel III 3 CURSUS FYSIEKE BELASTING 3.1 Waarom een cursus fysieke belasting Naast het feit dat wij de opdracht hebben gekregen om scholing ten aanzien van fysieke belasting te ontwikkelen is er vanuit de literatuur beargumentatie om tot scholing te komen. Zo stelt de Prego! (2003) dat training en instructie een noodzakelijk onderdeel van een effectieve aanpak van klachten aan het bewegingsapparaat is en dat het essentieel blijft (ook wanneer er geen sprake zou zijn van fysieke overbelasting, maar alleen van fysieke belasting). Naast de Prego! (2003) adviseert ook Kennissysteem Bedrijfs- en Beroepsrisico s (2005) scholing. Zij adviseren om preventie binnen verpleeg- en verzorgingshuizen aan te pakken door onder andere opleiding, training en instructies. Om duidelijk het uitgangspunt van de cursus voor ogen te krijgen, hebben we net als bij het beleid fysieke belasting de zorgzwaarte geïnventariseerd door middel van de TilThermometer en aspecten behorend tot fysieke overbelasting in beeld gebracht door de RI&E. Het resultaat van deze beide instrumenten is te vinden in 1.6. Uit de resultaten van de TilThermometer en de RI&E met betrekking tot de cursus fysieke belasting blijkt dat er binnen De Blinkert sprake is van fysieke (over)belasting en een onvoldoende aanpak ter vermindering en preventie hiervan De keuze voor een cursus als vorm van scholing Roos, et. al. (1998) geeft het volgende aan: Daar scholing een breed gebied aan mogelijkheden voor informatie overdragen beslaat hebben we een keuze gemaakt uit de verschillende mogelijkheden van scholing. Deze mogelijkheden zijn: voorlichting, advisering of cursussen en training. Het accent bij een voorlichting ligt voornamelijk op het doel om cursisten te bewegen tot gedragsverandering door middel van schriftelijk of mondeling informatieverstrekking. Waarbij het hoofdzakelijk gaat over informatie overbrengen van de expert naar de toehoorder. Het accent bij advisering is het overbrengen van informatie in het bijzonder gericht op individuele problemen van individuele personen. Het accent bij de vorm cursussen en trainingen ligt op het verhogen van het competentieniveau van de cursisten door middel van mondeling en/of schriftelijk informatie verstrekken, oefenen van nieuwe vaardigheden door middel van rollenspellen, verstrekken van huiswerkopdrachten om gedane kennis en vaardigheden in de praktijk te kunnen toe passen en uitwisselen van ervaringen naar aanleiding van de verstrekte informatie en de geoefende vaardigheden. (Roos, et al., 1998) Daarnaast beschrijft Remmerswaal (2001), dat er van de cursusleider geen genezing wordt verwacht en is de cursusleider superieur in kennis en vaardigheden op een bepaald gebied. Het doel van de cursus (beschreven in 1.1.3) is beperkt en kan daardoor in relatief korte termijn bereikt worden. Daardoor we kunnen spreken van een trainingsvorm en niet van een therapievorm. Door middel van de training willen wij de cursisten aanzetten tot leren. Dit type training onderscheidt zich van andere varianten, doordat er een grotere aandacht is voor de dynamische ontwikkeling van de processen in de groep dan voor innerlijke dynamiek van de individuele leden. Wat zeer wenselijk is, omdat we vanuit een algemeen project fysieke belasting de cursus hebben ongezet en er dus een dynamische ontwikkeling binnen De Blinkert aan de gang is. In de definitiefase hebben we in samenspraak met de opdrachtgevers besloten om de door hen gevraagde scholing (om de kennis van verplegend en verzorgend personeel van De Blinkert over de mogelijke transfers en uitvoering daarvan) aan te bieden in de vorm van een cursus/training. (Verder in dit verslag zullen we het woord cursus gebruiken, maar hiervoor mag u ook training lezen.) 15

22 Deel III 3.2 Wet en regelgeving Het geven van een cursus fysieke belasting komt niet zomaar uit de lucht vallen. Er zijn wettelijke regels voor het geven van scholing. Zo beschrijft de Arbowet in het Arbobesluit (1999) het volgende: Aan werknemers die arbeid verrichten waarbij sprake is van het handmatig hanteren van lasten wordt doeltreffende voorlichting en doeltreffend onderricht gegeven over: A. De wijze waarop lasten gehanteerd worden; B. De aan het handmatig hanteren van lasten verbonden gevaren voor hun veiligheid en gezondheid en de te nemen maatregelen om deze gevaren zo veel mogelijk te beperken. (Arbobesluit, 1999) Daarbij heeft de Inspectie gezondheidszorg adviezen gegeven over te geven scholing op het gebied van het hanteren van een tillift. Zo hebben ze in een circulaire (2002) het volgende laten weten aan de directie van verpleeg- en verzorgingshuizen, Bij het gebruik van tilliften in de patiëntenzorg dienen de volgende aandachtspunten in beleid vertaald te worden:. - De vaardigheden van medewerkers moeten d.m.v. periodieke scholing op peil gehouden worden. (IGZ, 2002) Uit bovenstaande stukken blijkt dat het niet alleen goed is voor het verplegend en verzorgend personeel, maar dat het wettelijk bepaald is dat er scholingen/cursussen plaats moeten vinden. 3.3 Het didactische model van Van Gelder Nadat we de keuze hadden gemaakt om een cursus aan te bieden hebben we gezocht naar een procesmodel om de cursus op een methodische manier vorm te geven. We hebben verschillende procesmodellen vergeleken met elkaar. Reed & Sanderson gaan er in hun procesmodel vanuit dat de cursist zich aan de omgeving aan moet passen. Wij willen in onze cursus ook de omgeving veranderen; het gaat niet alleen om de cursist, maar deze is een onderdeel van een geheel probleem fysieke (over)belasting. Dus dit model viel af. Verder hebben we het procesmodel vergeleken met het procesmodel van Hagedorn. Dit procesmodel is zeer cliëntgericht, maar is niet didactisch, waardoor wij het voor de cursus minder bruikbaar vinden. We hebben uiteindelijk gekozen voor het didactische model van Van Gelder, omdat dit een erg praktijkgericht model is en aandacht heeft voor verschillende aspecten binnen de cursus. Het model biedt ons verschillende elementen, die wij als voorwaarden hadden gesteld voor de uitwerking van de cursus. Deze zullen we hieronder beschrijven: - In het didactische model wordt uitgegaan van de doelstelling. Hierbij gaat het om het vaststellen van de doelen en omschrijven van de gewenste resultaten in termen van kennis en vaardigheden. - Om het doel te bereiken is het van belang te weten wat de voorkennis en de motivatie van de cursisten is, zodat we maatregelingen kunnen treffen ter voorbereiding en afstemming van de leersituatie op de beginsituatie van de cursisten. In het model noemen we dit de beginsituatie. - Hoe een training wordt uitgevoerd, in welke ruimte (leersituatie) en met welke leerstofkeuze, leeractiviteiten, hulpmiddelen en werkvormen en hoe dit alles georganiseerd moet worden, wordt de onderwijsleersituatie genoemd. - Om te kijken of alles volgens plan verloopt of verlopen is, zul we evalueren; het vierde onderdeel van het model in te vullen zullen de leerresultaten door middel van toetsing, beoordelen en evalueren vastgesteld moeten worden. (Kinébanian, 1999, Heijsman, Kuiper & Lemette, 1999) 16

23 Deel III Beginsituatie Doelstellingen Onderwijsleersituatie Leerstof Leeractiviteiten Werkvormen Hulpmiddelen Leerinhoud Evaluatie 3.4 Doelstellingen Figuur 1: Didactisch model van Van Gelder Bij gebruik van het didactische model van Van Gelder zijn er in eerste instantie doelstellingen opgesteld. Hierbij is de taxonomie van Benjamin Bloom gebruikt als ordening van de doelstellingen. Bloom onderscheid cognitieve, affectieve en psycho-motorische leerdomeinen. Deze indeling in leerdomeinen keert in geïntegreerde vorm terug in competenties. De inrichting van het proces dat nodig is om competenties te trainen, leent zich een al bestaand principe. Het is R. E. Quinn die in het leerproces van een persoon vijf stappen onderscheidt, die naadloos aansluiten bij het proces van competentiegericht opleiden. Wij hebben gekozen om daarom deze kennis te gebruiken bij het maken van de doelstellingen om aan te sluiten op de huidige ontwikkelingen binnen het onderwijs. Ondanks het feit dat wij geen echte onderwijssituatie hebben, zijn wij toch van mening dat deze kennis en indeling een waardevolle bijdrage levert aan de ontwikkeling van onze cursus fysieke belasting Het vijf stappen leerproces Quinn onderscheidt in het leerproces van een persoon vijf stappen: Inschatting, leren, analyse, oefening en toepassing. Op het inschattingsniveau (stap 1) staat vooral het ontdekken van het huidige niveau centraal. Binnen competentiegerichte trainingen is het daarbij van belang voornamelijk het na te streven niveau te formuleren om daarmee een doel voor de training te stellen. Vervolgens is het in stap 2 de bedoeling dat iemand zich middels studie verdiept in de materie. In de praktijk houdt dat in dat deelnemers aan een training zich zullen moeten voorbereiden op de materie die in de training aangereikt wordt. In stap 3 (analyse) beschrijft Quinn hoe geschikte en ongeschikte gedragspatronen verkend dienen te worden. Met betrekking tot competenties staat hier met name het geven van voorbeelden centraal, zodat positieve en negatieve uitingen van competenties met elkaar vergeleken worden. Het oefeningsniveau (stap 4) stelt iemand in staat om het geleerde toe te passen op een situatie in het trainingslokaal, waarbij het geven en ontvangen van feedback van groot belang is. In stap 5 (toepassing) tenslotte wordt het leerproces overgedragen op situaties in de realiteit. Hierop heeft een trainer geen directe invloed meer. In deze fase is het van groot belang dat een medewerker op de werkplek direct op negatief of positief gedrag aangesproken wordt. Belangrijk is daarom dat in iedere competentiegerichte training nadrukkelijk aandacht besteed wordt aan coaching op de werkplek. Deelnemers leren hoe zij elkaar aan kunnen spreken op gedrag en welke kennis en vaardigheden zij bij elkaar in herinnering kunnen roepen wanneer sprake is van negatief gedrag. Zo ondersteunen zij elkaar in het ontwikkelen van competenties. Daarnaast moet iedere training gevolgd worden door een evaluatiecyclus, waardoor de trainer betrokken is bij de transfer van het geleerde in de praktijk. Wanneer opnieuw kennis en vaardigheden aangereikt moeten worden of wanneer iemand er aan toe is om op een hoger competentieniveau te gaan functioneren, treedt de cyclus opnieuw in werking. Aan de hand van de theorie van Quinn wordt bepaald hoe de training vormgegeven wordt. Het antwoord op de vraag wat er getraind moet worden vormt de taxonomie van Benjamin Bloom. 17

24 Deel III De taxonomie van Bloom Competenties worden op verschillende manieren opgedeeld in componenten. Gedrag is daarbij het zichtbare deel van een competentie, terwijl vaardigheden, kennis, motivatie en persoonskenmerken zich aan het zicht onttrekken. Soms worden daarbij motivatie en persoonskenmerken samengevat in attitude. De classificatie van een competentie naar kennis, vaardigheden en attitude is de meest eenvoudige en zeker niet nieuw in het onderwijs. In navolging van Bloom benadrukken ook Lindeboom en Peters (1986) al het bestaan van kennis- en inzichtdoelen, vaardigheidsdoelen en attitudedoelen. Zij concluderen echter dat jarenlang voornamelijk de kennis- en inzichtdoelen centraal hebben gestaan in het reguliere onderwijs. Een koppeling tussen de leerdomeinen van Bloom en de drie componenten van een competentie heeft het volgende tot resultaat. Competenties Kennis Attitude Vaardigheden Leerdomeinen Bloom Cognitieve activiteiten Affectieve activiteiten Psycho-motorische activiteiten De meerwaarde, die een koppeling tussen de leerdomeinen van Bloom en de componenten van een competentie biedt, is het onderscheid in niveaus dat Bloom binnen de drie domeinen maakt. Het inrichten van onderwijs aan de hand van deze leerdomeinen dwingt een bewuste keuze voor een na te streven niveau af. De niveaus bewegen zich van concreet naar meer abstract en zijn als volgt benoemd: Cognitief domein: 1. Kennis 2. Begrip 3. Toepassing 4. Analyse 5. Synthese 6. Evaluatie Affectief domein: 1. Signalen ontvangen 2. Reageren op signalen 3. Waarderen 4. Organiseren 5. Internaliseren Psycho-motorisch domein: 1. Perceptie 2. Bereidwilligheid tot handelen 3. Reageren volgens richtlijnen 4. Mechanisme 5. Automatisme 6. Aanpassing 7. Scheppen Binnen ieder niveau is een reeks werkwoorden opgesteld aan de hand waarvan doelstellingen binnen het onderwijs geformuleerd worden. 18