Populariteit, sociale relaties, buitensluiten en

Transcriptie

1 sociaal-emotioneel Sociometrisch onderzoek uitvoeren Sociale relaties tussen kleuters Welke kinderen liggen goed in de groep? Wie speelt met wie? Zijn er ook kinderen die buiten de groep vallen of die misschien wat minder opvallen? Kortom: hoe zit het met de relaties tussen jonge kinderen in de kleuterklas? Sociometrisch onderzoek is een manier om antwoord te krijgen op dit soort vragen. Hoe kun je zelf een sociometrisch onderzoek uitvoeren? Femke van der Wilt werkt als juniordocent en tutor aan de Vrije Universiteit Amsterdam Chiel van der Veen is promovendus aan de Vrije Universiteit Amsterdam en redactielid van HJK Claudia van Kruistum werkt als docent en onderzoeker aan de Vrije Universiteit Amsterdam Als leerkracht ben je veel bezig met het registreren van het gedrag van kinderen Populariteit, sociale relaties, buitensluiten en groepsprocessen: je kunt er in het onderwijs niet omheen. Als leerkracht ben je een groot deel van de dag bezig met het observeren en het registreren van het gedrag van kinderen en investeer je veel in het pedagogisch klimaat. Het kan echter prettig zijn om de sociale relaties tussen kinderen eens op een andere, meer systematische manier in kaart te brengen. Het sociometrisch onderzoek Sociometrie is een methode die gebruikt wordt om de sociale structuur van een groep in kaart te brengen. Aan de leerlingen wordt een aantal vragen gesteld om te bepalen welke klasgenootjes zij wel en niet leuk vinden. Dit kunnen vragen zijn als: wie wil je graag op je feestje? en met wie werk je niet graag samen? Een socio metrisch onderzoek resulteert in een overzichtelijk beeld van de onderlinge relaties en interacties in de groep. Maar waarom zou je eigenlijk inzicht willen krijgen in de sociale verhoudingen in de groep? Uit onderzoek blijkt dat het voor de ontwikkeling van kinderen belangrijk is dat ze geaccepteerd worden door klasgenootjes. Zo heeft de mate van sociale acceptatie invloed op het psychologisch welzijn van kinderen en hun schoolprestaties (Nærland, 2011). Vanwege het belang van sociale acceptatie hebben we zelf in een recente studie de sociometrische procedure gebruikt om de relatie tussen communicatieve vaardigheden (onder andere beurtwisseling, om informatie vragen en iets herhalen bij onduidelijk heid) en sociale acceptatie bij kleuters te onderzoeken (Van der Wilt, Van der Veen, Van Kruistum & Van Oers, te perse; Van der Wilt, Van der Veen & Van Kruistum, 2016). In dit artikel worden, op basis van onze ervaringen, aanwijzingen gegeven voor de uitvoering van een sociometrisch onderzoek in de kleuterklas. De benodigdheden voor een sociometrisch onderzoek zijn: kaartjes met plaatjes van etenswaren; kaartjes met foto s van alle kinderen uit de groep; kaartjes met plaatjes van speelgoed; een sociomatrix. Algemene aanwijzingen Het sociometrisch onderzoek wordt bij kleuters mondeling en individueel uitgevoerd in een rustige, kindvriendelijke omgeving. Het best is om als leerkracht (of stagiair) schuin tegenover het kind aan een tafeltje te zitten en ervoor te zorgen dat de drie stapels met kaartjes binnen handbereik liggen. Probeer de procedure die in dit artikel in vier stappen staat beschreven zo nauwkeurig mogelijk te volgen. Dat voelt misschien wat onnatuurlijk, maar het is belangrijk om elk kind op dezelfde manier te bevragen, zodat je weet dat verschillen in antwoorden niet voortkomen uit verschillen in manieren van bevragen. Spreek daarnaast op een neutrale toon om de reacties van de kinderen niet te beïnvloeden en zorg ervoor dat alle vragen steeds in een vaste volgorde worden gesteld. De totale procedure duurt ongeveer 10 minuten per kind. Registratie in een sociomatrix Tijdens de sociometrische activiteit wordt het kind gevraagd om drie kinderen te noemen met wie hij of zij graag speelt (positieve nominaties) en drie kinderen te noemen met wie hij of zij niet graag speelt (negatieve nominaties). Deze sociometrische nominaties worden geregistreerd in een sociomatrix. Een sociomatrix is een tabel waarin alle namen van de kinderen uit jouw klas dubbel zijn opgenomen. De namen van de kinderen die klasgenoten nomineren, zijn aan de linkerkant van het schema onder elkaar gezet en de namen van de kinderen die genomineerd worden, zijn 4 HJK maart 2016

2 Foto s: Femke van den Heuvel Voor de ontwikkeling van kinderen is het belangrijk dat ze geaccepteerd worden door klasgenootjes aan de bovenkant van het schema naast elkaar weergegeven (zie figuur 1 hiernaast voor een schematische weergave van een sociomatrix). Bij een positieve nominatie vul je een plusje in het bijbehorende vakje in en bij een negatieve nominatie een minnetje. Aangezien kinderen niet zichzelf kunnen nomineren, is het handig om die vakjes in te kleuren. en drie negatieve nominaties wordt gevraagd. De nadruk ligt niet alleen op het positief en negatief nomineren van klasgenootjes, waardoor ze niet Anne >> Stap 1: Introductie Bij een sociometrisch onderzoek wordt gevoelige informatie verzameld, dus het is belangrijk om duidelijk te maken dat het gesprek met jou vertrouwelijk is. Je kunt bijvoorbeeld zeggen dat je niets aan de andere kinderen zult doorvertellen. Daarnaast is het van belang dat een kind zich op zijn of haar gemak voelt. Kinderen lijken het soms namelijk best lastig te vinden om eerlijk te vertellen wie ze niet zo leuk vinden. Probeer een prettige sfeer te creëren tijdens het gesprek. Leg kort uit waar het gesprekje over zal gaan. Vertel bijvoorbeeld dat je benieuwd bent naar wat het kind allemaal leuk en lekker vindt. Stap 2: Oriënterende activiteit Er wordt gestart met een oriënterende activiteit. Het doel van deze activiteit is om kinderen te laten wennen aan de procedure van het sociometrisch onderzoek. Zo leren ze tijdens deze taak dat er steeds om drie positieve nominaties Anne Figuur 1 Sociomatrix: Anne speelt graag met, en, maar niet graag met, en HJK maart

3 Kaarten oriënterende activiteit Introduceer de activiteit: Kijk maar eens naar de kaarten met afbeeldingen van verschillende soorten eten. Kijk eerst maar eens goed wat er precies op elk kaartje staat. Vervolgens stel je onderstaande vragen: 1. Wat eet jij graag? 2. Wat eet jij graag? 3. Wat eet jij graag? 4. Wat eet jij niet graag? 5. Wat eet jij niet graag? 6. Wat eet jij niet graag? alleen daarop gericht zijn. Tijdens de oriëntatietaak worden kaartjes neergelegd waarop verschillende etenswaren zijn afgebeeld (zie het kader Kaarten oriënterende activiteit hierboven). Zorg ervoor dat het kind voldoende keuze heeft. Vraag vervolgens om drie positieve en drie negatieve nominaties en stapel de kaartjes daarna weer op. Stap 3: Sociometrische activiteit Hierna volgt de daadwerkelijke sociometrische activiteit. Leg de kaartjes met de foto s van de kinderen uit de groep een voor een neer en vraag het kind ondertussen de namen van de kinderen te noemen. Op die manier besteedt het kind aandacht aan alle klasgenoten. Vervolgens vraag je het kind weer om drie positieve en drie negatieve nominaties. Haal na elke nominatie de foto van het genomineerde kind weg om te voorkomen dat het kind twee keer dezelfde klasgenoot nomineert. Deze nominaties registreer je in de sociomatrix en daarna leg je de kaartjes weer op een stapeltje. Alleen tijdens de sociometrische activiteit worden de nominaties geregistreerd en onze ervaring is dat kinderen dat niet opvalt. Als je merkt dat de kinderen in jouw groep hier wel door afgeleid worden, kun je ook tijdens de andere activiteiten aantekeningen maken. Zie het kader Kaarten sociometrische activiteit onder aan deze pagina voor voorbeeldkaarten en een instructie hoe je deze tijdens het gesprek kunt gebruiken. Stap 4: Afsluitende activiteit Ten slotte wordt er een afsluitende activiteit gedaan (zie het kader Kaarten afsluitende activiteit hieronder voor voorbeeldkaarten en vragen die je kunt stellen). Het kind wordt op die manier afgeleid van de sociometrische activiteit en dit verkleint de kans dat het kind de sociometrische nominaties met andere kinderen gaat bespreken. Leg de kaartjes met de plaatjes van het speelgoed voor het kind neer. Vraag opnieuw naar drie positieve en drie negatieve nominaties. Als de kaartjes vervolgens weer zijn opgeborgen, kun je Kaarten sociometrische activiteit Pak de kaarten erbij waarop de leerlingen uit jouw klas staan afgebeeld en leid de sociometrische activiteit in: Dit zijn foto s van alle kinderen uit jouw klas. We gaan eerst even de namen noemen. Dit is? Vervolgens stel je onderstaande vragen: 1. Met wie speel jij graag? 2. Met wie speel jij graag? 3. Met wie speel jij graag? 4. Met wie speel jij niet graag? 5. Met wie speel jij niet graag? 6. Met wie speel jij niet graag? Kaarten afsluitende activiteit Leg de kaarten met afbeeldingen van verschillende soorten speelgoed op tafel neer en leg de bedoeling uit: Dit zijn foto s met speelgoed. Kijk goed naar de kaarten. Stel vervolgens onderstaande vragen: 1. Waarmee speel jij graag? 2. Waarmee speel jij graag? 3. Waarmee speel jij graag? 4. Waarmee speel jij niet graag? 5. Waarmee speel jij niet graag? 6. Waarmee speel jij niet graag? 6 HJK maart 2016

4 Anne Anne Met sociometrisch onderzoek breng je sociale relaties in kaart het kind vragen of hij of zij het een leuk spelletje vond. Begeleid het kind tot slot terug naar de groep. Analyse Wat kun je met de gegevens die verzameld zijn tijdens de sociometrische activiteit? Er kunnen verschillende scores berekend worden. Eerst bereken je het aantal positieve nominaties door voor elk kind het aantal verkregen plusjes op te tellen. Daarna doe je hetzelfde voor de negatieve nominaties door voor elk kind de minnetjes op te tellen. Tot slot bereken je de sociale voorkeur door de tweede score (negatieve nominaties) af te trekken van de eerste score (positieve nominaties). Deze score kan gezien worden als de mate waarin een kind door zijn of haar klasgenootjes wordt geaccepteerd. Daarnaast kun je berekenen in hoeverre een kind aanwezig is binnen de groep, wat ook wel de sociale invloed wordt genoemd. Dit doe je door de positieve en negatieve nominaties bij elkaar op te tellen. Zie figuur 2 hiernaast voor een schematische weergave van een ingevulde sociomatrix. In dit figuur zijn de positieve en negatieve nominaties, de sociale voorkeur en de sociale invloed weergegeven. Een sociometrisch onderzoek doe je in de eerste plaats om het belang van het kind te dienen. Het is dus belangrijk om vervolgens aan de slag te gaan met de informatie die het sociometrisch onderzoek heeft opgeleverd. Zorg er echter voor dat je de uitkomsten van een sociometrisch onderzoek altijd voorzichtig interpreteert. Ga bijvoorbeeld eerst verder op onderzoek uit als blijkt dat een kind wordt afgewezen door zijn of haar klasgenootjes. Observaties tijdens spel kunnen hierin bijvoorbeeld verhelderend zijn. Als de uitkomsten van het sociometrisch onderzoek worden bevestigd door verder onderzoek, vraagt dit om verdere initiatieven richting het verbeteren van de sociale positie van de kinderen. De communicatieve vaardigheden van de kinderen vormen hierbij wellicht een aanknopingspunt. Uit onze eigen studie blijkt namelijk dat communicatieve vaardigheden nauw Positief Negatief Acceptatie Invloed Figuur 2 Sociomatrix: weergave van de sociale voorkeur en de sociale invloed samenhangen met sociale acceptatie: kinderen met betere communicatieve vaardigheden worden beter geaccepteerd door hun klasgenootjes. Leerkrachten die de sociale positie van hun kleuters willen verbeteren, raden we daarom aan om de communicatieve vaardigheden van kleuters te ondersteunen. Dit doe je door kleuters bijvoorbeeld te stimuleren om ideeën en gedachten te delen, uit te breiden en te verhelderen met de vraag: Kun je daar nog iets meer over zeggen? Literatuur Nærland, T. (2011). Language competence and social focus among preschool children. Early Child Development and Care, 181 (3), Veen, C. van der, Kruistum, C. van, & Oers, B. van. (2016). Meer halen uit gesprekken met kleuters. Beter Begeleiden Magazine, 6 (1), Wilt, F. van der, Veen, C. van der, Kruistum, C. van, & Oers, B. van (te perse). Gender differences in the relationship between oral communicative competence and peer rejection: An explorative study in early childhood education. European Early Childhood Education Research Journal. Wilt, F. van der, Veen, C. van der, & Kruistum, C. van. (2016). Meer vriendjes door beter communiceren? Didactief, 46 (3), HJK maart

5 Wil je op de hoogte blijven van de ontwikkelingen rondom het jonge kind? Neem nu een abonnement op HJK Wil je niets missen, neem dan een abonnement op HJK én JSW en betaal slechts 117,50 per jaar Ontvang 10 x HJK HJK lezen op tablet en pc via Schooltas Krijg toegang tot het digitaal archief Studenten ontvangen 40% korting Samen voor 75,- per jaar Meer weten? Ga naar of bel