ZWANGERSCHAP, ZIEKTEVERZUIM EN UITSTROOM Een verkenning van omvang, oorzaken en oplossingsrichtingen

Transcriptie

1 ZWANGERSCHAP, ZIEKTEVERZUIM EN UITSTROOM Een verkenning van omvang, oorzaken en oplossingsrichtingen In opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, directie Arbozorg en Verzuimbeleid 8 april 2004 P03/294 drs. Boukje Cuelenaere ir. Carla G.L. van Deursen AStri Stationsweg AV Leiden Tel.: Fax: astri@astri.nl website:

2

3 INHOUDSOPGAVE 1 ZWANGERSCHAP, BEVALLING, VERZUIM EN ARBEIDSONGESCHIKTHEID: PROBLEEMSCHETS 5 2 OMVANG VERZUIM EN UITSTROOM ROND ZWANGERSCHAP EN BEVALLING UWV-Cijfers over 2001 en 2002: verlof en verzuim WAO-instroom met zwangerschapsgerelateerde diagnose Percentage verzuim wegens zwangerschaps- en bevallingsverlof Conclusie 14 3 LITERATUUR Regelgeving Omvang van zwangerschapsgerelateerd verzuim Oorzaken verzuim Begeleiding aan zwangere en pas bevallen vrouwen 22 4 INTERVIEWS MET SLEUTELINFORMANTEN 25 5 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Zwangerschapsgerelateerd verzuim en WAO-instroom Ontslagname na bevalling Sectoren waar specifiek beleid geïndiceerd is Informatiebehoefte Witte vlekken Tot slot 34 6 LITERATUUR 37 BIJLAGE 1. UWV-GEGEVENS ZWANGERSCHAP BIJLAGE 2. UWV GEGEVENS ZWANGERSCHAP BIJLAGE 3. GESPREKSPUNTENLIJST INTERVIEWS BEDRIJFSARTSEN 49

4

5 5 1 ZWANGERSCHAP, BEVALLING, VERZUIM EN ARBEIDSONGESCHIKTHEID: PROBLEEMSCHETS Aanleiding Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft AStri gevraagd een kleinschalig verkennend onderzoek uit te voeren rond het thema zwangerschap en verzuim. Binnen SZW is een interne werkgroep rond dit thema opgericht. Voorliggende verkenning zal medebepalend zijn voor de invulling die deze werkgroep zal geven aan de verdere activiteiten rond dit thema. Vraagstelling Door SZW is de probleemstelling voor deze verkenning als volgt geschetst: 1. Wat is de aard en omvang van ziekteverzuim rond zwangerschap en bevalling en WAO-instroom en ontslagname? 2. Waardoor wordt het verzuim rond zwangerschap en bevalling en uitstroom veroorzaakt? 3. Welke aangrijpingspunten biedt dit voor het beleid, met name voor de convenantsectoren in de zorg? Onderzoeksactiviteiten Om deze vragen te beantwoorden, of ten minste hier een eerste indruk van te krijgen, zijn de volgende onderzoeksactiviteiten uitgevoerd: 1. het in kaart brengen van bij UWV beschikbare cijfers over het zwangerschaps en bevallingsverlof, over het aan zwangerschap gerelateerde ziekteverzuim en de daaraan gerelateerde WAO-instroom; 2. het beschrijven van de meest relevante literatuur rond dit thema; 3. het verkennen van de problematiek binnen enkele arboconvenantbranches door middel van interviews met bedrijfsartsen. Zwangerschapsgerelateerd ziekteverzuim en zwangerschaps- en bevallingsverlof Met zwangerschapsgerelateerd ziekteverzuim wordt het ziekteverzuim voor of na het officiële zwangerschaps- en bevallingsverlof bedoeld, voor zover dit ook door de zwangerschap of bevalling veroorzaakt is. Kanttekening Wij plaatsen bij deze verkenning de kanttekening dat de beschikbare tijd en de middelen beperkt waren. Keuzes voor sleutelinformanten zijn pragmatisch tot stand gekomen. Wat literatuur en cijfers betreft zijn alleen de meest relevante en voor ons best toegankelijke bronnen geraadpleegd, zonder volledigheid te pre-

6 6 tenderen. In het slothoofdstuk zullen we aangeven welke verdere activiteiten naar onze mening nodig zijn. Hypothese omtrent oorzaken van verzuim rond zwangerschap Wij gaan ervan dat alle verzuim rond zwangerschap en bevalling binnen de volgende vier categorieën van oorzaken te plaatsen is: 1. medische complicaties (bijvoorbeeld bekkeninstabiliteit, zwangerschapsvergiftiging, postnatale depressie); 2. psychosociale omstandigheden (de geboorte van het kind en eventuele problemen rond (de gezondheid van) het kind kunnen zorgen voor vertraging in herstel en reïntegratie na de bevalling waardoor het reguliere verlof niet toereikend is, maar ook kan de belangstelling voor betaald werk na de geboorte van het kind, al dan niet tijdelijk, veranderen); 3. de aanpassing van de arbeidsbelasting aan de verminderde belastbaarheid door zwangerschap (en het geven van borstvoeding); 4. na de bevalling: praktische problemen omtrent afstemming van de werk- en privé-situatie (kinderopvang, mogelijkheden tot aanpassing van het aantal werkuren en de werktijden). De vragen in de interviews met sleutelinformanten zijn mede gericht op deze categorisering van oorzaken. Opbouw notitie Na dit inleidende hoofdstuk vervolgt deze notitie met een hoofdstuk over de omvang van het verzuim en de uitstroom rond zwangerschap en bevalling. Dit hoofdstuk bevat grotendeels gegevens die van UWV afkomstig zijn. Het derde hoofdstuk beschrijft de regelgeving en de recente literatuur over verzuim rond zwangerschap en bevalling. De informatie uit de interviews met de sleutelinformanten is in hoofdstuk vier weergegeven. Hoofdstuk vijf bevat tenslotte de conclusies en aanbevelingen.

7 7 2 OMVANG VERZUIM EN UITSTROOM ROND ZWANGERSCHAP EN BEVALLING 2.1 UWV-Cijfers over 2001 en 2002: verlof en verzuim Cijferbronnen over zwangerschaps- en bevallingsverlof De duur van het zwangerschaps- en bevallingsverlof is minstens 16 weken, waarvan minimaal 4 en maximaal 6 weken voor de uitgerekende datum moeten worden opgenomen. Een zwangere werkneemster vraagt het verlof aan bij de werkgever met een verklaring van de verloskundige of de arts. Sinds 1 januari 2002 bestaat op grond van de Wet Arbeid en Zorg (WAZO) tijdens het verlof recht op een uitkering ter hoogte van het salaris. De uitvoering ligt bij UWV en de financiering komt ten laste van het Algemeen Werkloosheidsfonds. Bij ziekte ten gevolge van zwangerschap en bevalling voorafgaand of aansluitend op het zwangerschaps- en bevallingsverlof bestaat maximaal 52 weken recht op een uitkering krachtens de Ziektewet (art. 29a), eveneens ter hoogte van 100 procent (vangnetregeling). Tot 1 januari 2002 viel het zwangerschaps- en bevallingsverlof onder de Ziektewet (vangnetregeling). De registratie ervan gebeurt bij UWV. De statistische gegevens die UWV tot en met 2001 publiceerde, bevatten geen onderscheid naar verzuim wegens regulier zwangerschaps- en bevallingsverlof en het zwangerschapsgerelateerde ziekteverzuim. Ook gegevens over de medische diagnose van het verzuim worden in de vangnetregistratie niet vastgelegd. Met de komst van de Wet Arbeid en Zorg (WAZO) wordt het wel mogelijk afzonderlijke cijfers te produceren over de omvang van het zwangerschaps- en bevallingsverlof en het zwangerschapsgerelateerde ziekteverzuim. De financieringsstromen zijn nu immers gescheiden. Het jaar 2002 geldt echter als een overgangsjaar, wat de statistische informatie betreft. Omdat werkneemsters die op 1 januari 2002 al gebruik maakten van zwangerschaps- en bevallingsverlof nog onder de Ziektewet/vangnetregeling vallen, komen die nog in die statistiek terecht 1. Dit betekent dat de gegevens over de in 2002 afgesloten gevallen van zwangerschapsgerelateerd verzuim, nog vervuild zijn met zwangerschaps en bevallingsverloven die van 2001 overlopen naar De gegevens over het gebruik van de Wet Arbeid en Zorg voor 2002 hebben alleen betrekking op de nieuwe gevallen. Omdat het echter ook afgesloten gevallen betreft, ontbreekt 1 Om statistieken te maken die gebaseerd zijn op duur van een uitkeringsperiode, moet uitgegaan gaan worden van de in een bepaalde periode beëindigde gevallen (pas op moment van beëindiging is immers de duur bekend), in plaats van op de nieuwe gevallen in die periode.

8 8 hierin nog 16/52 van de zwangerschapsverloven die op jaarbasis worden ingegaan. Kortom: De Ziektewetstatistiek over 2002 is vervuild met zwangerschaps- en bevallingsverloven die het vorige jaar zijn ingegaan, en in de WAZO-statistiek is nog sprake van onderregistratie. In dit hoofdstuk zal daarom vooral teruggegrepen worden op de cijfers over het volledige jaar Daar waar de cijfers over 2002 een aanvulling op de gegevens van 2001 zijn, worden deze opgenomen. UWV-cijfers rond zwangerschap 2001 Voor 2001 zijn bij UWV gegevens opgevraagd van verzuim wegens zwangerschap en bevalling per SV-sector en naar verzuimduur 2. Het bleek helaas niet mogelijk de grens van 16 weken verzuim in de duurverdeling op te nemen. De verzuimduurcategorieën waar informatie over beschikbaar is zijn: verzuim t/m 2 weken, 3 t/m 6 weken, 7 t/m 13 weken, 14 t/m 26 weken, meer dan 26 weken en niet hersteld na 365 dagen. In bijlage 1 zijn deze cijfers in bewerkte vorm weergegeven. Wij nemen daarbij aan dat het verzuim korter dan 14 weken, voorafgaand aan het zwangerschapsverlof heeft plaatsgevonden of dat de zwangerschap vroegtijdig beëindigd is. Het verlof zelf duurt immers ten minste 16 weken. Het verzuim van 14 t/m 26 weken beschouwen we als het verzuim wegens het reguliere verlof. Bij verzuim van langer dan 26 weken is er zeker sprake van verzuim direct voorafgaand aan en/of aansluitend op het verlof. Door de grove indeling van categorieën leidt dit tot een onderschatting van het omliggende verzuim. Immers, in de categorie 14 t/m 26 weken is alleen het verzuim van 16 tot 18 weken, verzuim wegens regulier verlof. Tot en met 2001 is het zwangerschapsgerelateerde verzuim zoals eerder vermeld - echter niet te onderscheiden van het zwangerschaps- en bevallingsverlof. UWV-cijfers rond zwangerschap 2002 Voor 2002 zijn bij UWV gegevens opgevraagd over het gebruik van de WAZO in verband met zwangerschaps- en bevallingsverlof naar SV sector en over het beroep dat op de Ziektewet gedaan is vanwege zwangerschapsgerelateerd verzuim. 2 In de statistieken zoals UWV die zelf publiceert over vangnetverzuim van zwangeren wordt geen onderscheid gemaakt tussen zwangerschapsgerelateerd verzuim en eventuele overige verzuimdiagnoses.

9 9 WAZO 2002 Voor de WAZO zijn gegevens verkregen over aantallen per sector, uitgesplitst naar de minimale duur van het verlof (16 weken) en langer durend verlof (17 weken of meer). WAZO-verlof met een duur van meer dan 16 weken komt voor wanneer de bevalling op een latere datum dan verwacht plaats vindt. In 2002 deden vrouwen een beroep op de WAZO in verband met zwangerschaps- en bevallingsverlof en 48 procent van hen had langer (regulier) verlof dan 16 weken. Met andere woorden: geheel volgens verwachting is circa de helft van de werkneemsters bevallen voor of op de uitgerekende datum, en de andere helft daarna. De gegevens over het beroep dat op de Ziektewet gedaan wordt betreffen in 2002 twee groepen vrouwen: 1. vrouwen met zwangerschaps- en bevallingsverlof, dat voor 1 januari 2002 is ingegaan en is beëindigd in 2002; 2. vrouwen met zwangerschapsgerelateerd ziekteverzuim, beëindigd in Het verzuim van de eerste groep heeft een duur van tenminste 16 weken, terwijl bij de tweede groep ook korter verzuim voorkomt. In totaal zijn over Ziektewetgevallen beëindigd. UWV heeft in correspondentie met ons laten weten dat daarvan gevallen betroffen die in 2001 ingegaan zijn, en waarbij in veel gevallen sprake zal zijn geweest van zwangerschaps- en bevallingsverlof. Sectoren met veel zwangeren Uit bijlage 1 is op te maken dat UWV in 2001 een kleine meldingen kreeg van verzuim of verlof wegens zwangerschap. Het betrof meldingen met een duur langer dan 13 weken, wat ongeveer overeen zal komen met het aantal zwangere vrouwen. De grootste sectoren wat zwangerschappen betreft (meer dan aanvragen) zijn de detailhandel en ambachten, het grootwinkelbedrijf, de zorgsector, groothandel II, zakelijke dienstverlening II en III en de uitzendbedrijven In 2002 deden vrouwen een beroep op de WAZO in verband met zwangerschaps- en bevallingsverlof. Daarnaast deden in 2002 maximaal vrouwen een beroep op de Ziektewet wegens zwangerschap en bevalling(sverlof) 3. Zodoende was het totaal aantal zwangerschaps- en bevallingsverloven in 2002 net als in 2001 bijna De sectoren waar het meeste ge- 3 Aanvullende informatie van UWV verkregen in correspondentie met UWV over gegevens. Dit gegevens over het aantal lopende gevallen is echter niet op sectorniveau beschikbaar, alleen het totale cijfer is bekend.

10 10 bruik gemaakt werd van de WAZO kwamen deels overeen met de grootste sectoren in 2001, namelijk de sector detailhandel en ambachten, het grootwinkelbedrijf, de zakelijke dienstverlening III en de zorgsector. Daarnaast zijn in 2002 ook gegevens over de overheidssectoren opgenomen zodat de sector onderwijs wetenschappen nu ook behoort tot de sectoren met veel gebruik van zwangerschaps- en bevallingsverlof. Zwangerschapsgerelateerd verzuim voorafgaand aan verlof Van alle verzuimgevallen wegens zwangerschap en bevalling duurt in 2001 een kleine 17 procent korter dan 13 weken. Dit impliceert dat dit verzuim tijdens de zwangerschap plaatsvond en het werk weer hervat is voordat het verlof is ingegaan. Bijna tweederde deel van deze gevallen betreft verzuim met een duur van maximaal twee weken. In enkele specifieke SV-sectoren is het aandeel van het losse zwangerschapsgerelateerde verzuim beduidend hoger dan gemiddeld (meer dan 25 procent van alle gevallen), namelijk in het bouwbedrijf, de suikerverwerkende industrie, de burgerluchtvaart, de catering en bij bewakingsbedrijven. Ook bij enkele andere sectoren komt het percentage boven de 25 uit, maar door het kleine aantal zwangerschapsgevallen (<100) kunnen dit toevallige uitschieters zijn. Bij ongeveer een kwart van de zwangerschappen is in 2001 sprake van zwangerschapsgerelateerd verzuim We gaan er hier vanuit dat in 2001 alle verzuimgevallen wegens zwangerschap en bevalling van 14 weken of meer, inclusief het zwangerschaps- en bevallingsverlof zijn. Dit geldt voor 83 procent van de zwangerschapsgerelateerde meldingen. Bijlage 1 laat zien dat van alle vrouwen met zwangerschaps- en bevallingsverlof bijna 24 procent meer dan 26 weken geheel of gedeeltelijk verzuimt. Bij deze groep is daarmee zeker sprake is van zwangerschapsgerelateerd verzuim. Vier procent van deze vrouwen herstelt niet tijdens het eerste ziektejaar. Bijlage 2 laat zien dat voor 2002 geldt dat er afgezien van de lopende gevallen wegens zwangerschaps- en bevallingsverlof en zwangerschapsgerelateerd verzuim op 1 januari 2002, vrouwen een beroep deden op de Ziektewet uitsluitend wegens zwangerschapsgerelateerd verzuim. In 2002 is voor vrouwen het WAZO-verlof beëindigd. In totaal was er dus in 2002 sprake van (maximaal) vrouwen met een beëindigd zwangerschaps- en bevallingsverlof. Van deze vrouwen deden er een beroep op de Ziektewet wegens zwangerschapsgerelateerd. Bij slechts 13,5 procent van de zwangere vrouwen zou in 2002 dus sprake zijn van zwangerschapsgerelateerd verzuim, terwijl voor 2001 dit percentage op ten minste 24 werd ingeschat. Uiteraard kan een dergelijke daling in de praktijk niet hebben plaatsgevonden (maar alleen in de

11 11 statistiek). Op basis hiervan vermoeden wij dat de splitsing in aanvraagwijze van het zwangerschapsgerelateerde verzuim (vangnet) en het zwangerschaps- en bevallingsverlof ertoe leidt dat de vangnetregeling onderbenut wordt door werkgevers. Sectoren met veel zwangerschapsgerelateerd verzuim In enkele SV-sectoren is in 2001 het percentage vrouwen met verzuim tussen de 26 en 52 weken duidelijk hoger dan gemiddeld (meer dan 25 procent hoger): het bouwbedrijf, de suikerverwerkende industrie, de reiniging, het grootwinkelbedrijf, het vervoer posterijen, het openbaar vervoer, de overheidsdiensten voor zover geregistreerd bij UWV GAK, de uitzendbedrijven en de bewakingsondernemingen. Hierbij zijn sectoren met minder dan 100 verzuimgevallen wegens zwangerschap en bevalling niet genoemd. Sectoren met veel einde wachttijdgevallen In een aantal sectoren is in 2001 het percentage bevallen vrouwen dat het einde van de wachttijd voor de WAO bereikt, en dus voor de WAO gekeurd moet worden, relatief hoog (5 procent of meer van alle gevallen met verlof). Het gaat om de suikerverwerkende industrie, het taxi- en ambulancevervoer, de horeca, de catering, de zorgsector, de overheidsdiensten voor zover geregistreerd bij UWV GAK, de textielindustrie, de algemene industrie en de uitzendbedrijven. Sectoren met weinig zwangerschapsgerelateerd verzuim Een aantal sectoren valt in 2001 op door het lage aandeel van vrouwen met een verzuim van 26 weken of meer wegens zwangerschap en bevalling. Dit geldt voor sectoren in de zakelijke dienstverlening, zoals de banken, uitgeverijsector en de zakelijke dienstverlening I en III. De sectoren reiniging en grootwinkelbedrijf vallen op doordat het zwangerschapsgerelateerd verzuim hoog is, maar er desondanks weinig gevallen het einde van de wachttijd voor de WAO bereiken. Zorgsector scoort iets boven gemiddeld De zorgsector is de sector met de meeste zwangere werkneemsters: ruim eenderde van de vangnetaanvragen is in 2001 uit deze sector afkomstig. In totaal heeft deze sector in 2001 ruim keer een beroep op het vangnet gedaan wegens zwangerschap. Ervan uitgaande dat er bij verzuim korter dan 13 weken nog een nieuwe aanvraag volgt, betreft het naar schatting zwangerschappen. De verzuimduur van de zwangere vrouwen in de zorgsector ligt iets boven het gemiddelde niveau: 21 procent van de gevallen met regulier verlof verzuimt tussen de 26 en 52 weken (tegenover gemiddeld 19 procent) en 5 procent herstelt niet binnen het eerste jaar (tegenover gemiddeld 4 procent). Vergeleken met an-

12 12 dere sectoren waarin fysiek zwaar werk verricht wordt, scoort de zorgsector goed. Voor 2002 laten de WAZO cijfers zien dat bij vrouwen in de zorgsector het zwangerschaps- en bevallingsverlof minder vaak dan gemiddeld langer dan 16 weken duurt. Gemiddeld ligt dit percentage op 48 procent, maar in de zorgsector ligt dit op 36 procent. De bevinding kan toeval zijn of een registratietechnische achtergrond hebben. Volgens UWV is het laatste het geval: in 2003 ligt het percentage voor de zorgsector op WAO-instroom met zwangerschapsgerelateerde diagnose Een deel van de vrouwen die in de WAO terechtkomen heeft als diagnose zwangerschapsgerelateerde klachten. In 2001 had 3,3 procent van de vrouwen met een nieuwe WAO-uitkering zwangerschapsgerelateerde klachten. Voor vrouwen jonger dan 25 jaar was dit 6 procent, voor vrouwen tussen de 25 en 35 jaar was het 8 procent en voor vrouwen tussen de 35 en 45 was het 3 procent. Waarschijnlijk komen er meer vrouwen met zwangerschapsgerelateerde klachten in de WAO dan de officiële diagnoses suggereren. Dossieronderzoek bij Cadans liet in 1999 zien dat vrouwen met bekkenklachten na de bevalling soms een zwangerschapsgerelateerde diagnose kregen en soms een diagnose klachten bewegingsapparaat (Cuelenaere & Hento 1999). Een dergelijk verschijnsel zagen we ook bij psychische klachten volgend op de bevalling. 2.3 Percentage verzuim wegens zwangerschaps- en bevallingsverlof De kwartaalstatistiek van het CBS laat verzuimpercentages naar sector zien, inclusief en exclusief zwangerschaps- en bevallingsverlof. Het zwangerschapsgerelateerde verzuim wordt daarbij niet als verlof beschouwd. In tabel 1 is het percentage afwezigheid wegens zwangerschaps- en bevallingsverlof weergegeven naar sector, zoals het CBS die in de standaardstatistieken onderscheid. 4 Dit betreft een UWV-mededeling in reactie op de lezen van het conceptrapport.

13 13 Tabel 1. Percentage afwezigheid wegens zwangerschaps en bevallingsverlof binnen sectoren van particuliere bedrijven (bron: Statline CBS, kwartaalstatiek) totaal 0,7 0,7 Landbouw en visserij 0,3 0,2 Industrie totaal 0,3 0,3 Voedings- en genotmiddelenindustrie 0,5 0,4 Aardolie en chemische industrie 0,4 0,4 Metaal en elektrotechnische industrie 0,2 0,2 Energie- en waterleidingbedrijf 0,1 0,1 Bouwnijverheid 0,1 0,1 Autohandel en reparatie 0,2 0,2 Groothandel 0,4 0,3 Detailhandel 0,7 0,7 Horeca 0,4 0,3 Openbaar vervoer en wegvervoer 0,2 0,2 rest vervoer en communicatie 0,6 0,5 Financiële instellingen 0,8 1,0 Schoonmaakbedrijven 0,7 0,6 Rest zakelijke dienstverlening 0,7 0,7 Gezondheids- en welzijnszorg totaal 1,4 1,3 Ziekenhuizen 1,6 1,5 Verpleeg en bejaardentehuizen 1,5 1,5 rest gezondheids- en welzijnszorg 1,2 1,1 Cultuur en overige dienstverlening 0,4 0,4 Het verzuim wegens het reguliere zwangerschaps- en bevallingsverlof is verreweg het hoogst in de zorgsectoren. Verder komen alleen de financiële instellingen noemenswaardig boven het gemiddelde uit.

14 Conclusie In 2001 en in 2002 was bij ten minste 24 procent van de zwangerschappen sprake van zwangerschapsgerelateerd verzuim voorafgaand aan of aansluitend op het verlof. Deze 24 procent vormt een onderschatting. Het is helaas niet mogelijk om een indicatie te geven van de mate van onderschatting omdat UWV voor 2001 alle zwangerschapsverzuim van 13 tot 26 weken samenvoegt in de registratie. Voor 2002 geldt dat het een overgangsjaar is, waarin een deel van de vrouwen recht heeft op regulier verlof onder de WAZO en voor een deel van de vrouwen dit verlof nog onder de Ziektewet valt. De statistieken over 2002 indiceren sterk, dat het vangnet sinds de invoering van de WAZO onderbenut wordt. Kennelijk zijn werkgevers niet goed op de hoogte van het feit dat zwangerschapsgerelateerd verzuim nu apart gemeld moet worden aan UWV. De gegevens over het gebruik van de WAZO laten zien dat van de vrouwen met regulier verlof 48 procent meer dan 16 weken verlof heeft in verband met de geboorte van haar kind na de uitgerekende datum. Voor 2001 is bekend dat bij vier procent van de zwangerschappen het einde van de wachttijd voor de WAO bereikt werd: bij 1 op de 25 zwangerschappen dus. In 2002 bereikten veel minder vrouwen het einde van de wachttijd (52 weken) omdat voor groot deel van de vrouwen de eerste 16 weken onder de WAZO viel. Slechts 603 vrouwen in plaats van de ruim 4000 in 2001 hadden in 2002 een Ziektewetuitkering met een duur van 52 weken. Wij kunnen echter niet berekenen hoeveel vrouwen het einde van de wachttijd hebben bereikt, omdat hiervoor het verzuim voorafgaand aan het verlof, moet worden opgeteld bij het daarop volgend verzuim. De landelijke verzuimstatistiek van CBS laat zien dat het zwangerschaps- en bevallingsverlof verreweg het meest voorkomt in de zorgsector, gevolgd door detailhandel en zakelijke dienstverlening 5. Dit is primair het gevolg van het grote aandeel vrouwen in het werknemersbestand: hoe meer vrouwen in de vruchtbare leeftijd, hoe meer zwangerschapsverlof. De UWV-cijfers van 2001 geven aan in welke SV-sectoren zwangerschappen relatief vaak gepaard gaan met zwangerschapsgerelateerd verzuim. Hierbij komen andere sectoren als problematisch naar voren dan uit de CBS-statistiek, namelijk: - de bouw (veel verzuim tijdens zwangerschap, veel aansluitend verzuim, 5 Onderwijs en overheid blijven in deze statistiek buiten beschouwing.

15 15 echter geen einde wachttijd-gevallen); - de burgerluchtvaart (met name tijdens zwangerschap); - de suikerverwerkende industrie (op alle fronten hoog); - de reiniging (hoog aansluitend verzuim, echter weinig einde wachttijdgevallen); - het taxi- en ambulancevervoer (hoog aansluitend verzuim, hoog percentage einde wachttijdgevallen); - horeca algemeen en catering (hoog percentage einde wachttijdgevallen); - overheidsdiensten (voor zover geregistreerd bij UWV GAK) (hoog aansluitend verzuim, hoog percentage einde wachttijdgevallen); - de textielindustrie (hoog percentage einde wachttijdgevallen); - uitzendbedrijven (hoog aansluitend verzuim, hoog percentage einde wachttijdgevallen); - bewakingsbedrijven (hoog aansluitend verzuim, hoog percentage einde wachttijdgevallen). Een deel van deze SV-sectoren wordt in de CBS cijfers niet apart onderscheiden, een ander deel heeft niet zodanig veel vrouwen dat de het zwangerschaps- en bevallingsverlof boven het landelijke gemiddelde uitstijgt.

16

17 17 3 LITERATUUR 3.1 Regelgeving Arbeidstijdenwet en Arbobesluit Regelingen met betrekking tot de bescherming van zwangere en pas bevallen vrouwen zijn verspreid over verschillende wetten. De belangrijkste wet- en regelgeving op dit terrein zijn de Arbeidstijdenwet uit 1995 en het Arbobesluit uit Op grond van het Arbobesluit wordt onder een zwangere werkneemster verstaan een werkneemster die zwanger is en de werkgever hiervan in kennis stelt. Onder een werkneemster tijdens lactatie wordt verstaan een werkneemster die haar kind borstvoeding geeft en haar werkgever hiervan in kennis heeft gesteld. Risico inventarisatie en evaluatie (RI&E) De Arbowet regelt via Arbobesluit artikel 1.41 dat de risico s voor werkneemsters tijdens zwangerschap en de periode na de bevalling in de RI&E meegenomen moeten worden. Wanneer blijkt dat risico s aanwezig zijn, moet de werkgever deze zoveel mogelijk wegnemen. Wanneer dit niet mogelijk is dient de aard van het werk aangepast te worden en zo nodig dienen de werktijden en rusttijden aangepast te worden. Organisatie van het werk voor zwangere werkneemsters Arbobesluit artikel 1.42 verplicht de werkgever het werk tijdens zwangerschap en tijdens de periode van borstvoeding zo te organiseren dat er geen risico s aan verbonden zijn voor de werkneemster zelf of voor haar (ongeboren) kind. Dit houdt ook in dat hij zo nodig passende arbeid moet aanbieden. Dit artikel geeft specifieke beperkingen aan in de arbeidsomstandigheden van zwangere vrouwen of van vrouwen die borstvoeding geven. De beleidsregels van artikel 1.42 bevatten onder meer regels over: - blootstelling aan trillingen of schokken; - blootstelling aan extreme geluidsniveaus; - blootstelling aan onaangename klimaatomstandigheden; - noodzaak tot bukken, hurken of knielen; - noodzaak tot handmatig tillen (met normen voor verschillende perioden tijdens de zwangerschap en daarna 6 ); 6 De normen zijn als volgt: - gedurende de hele zwangerschap en de periode tot drie maanden na de bevalling mag het in één handeling te tillen gewicht maximaal 10 kilo bedragen; - vanaf de 20 ste week mag per dag niet meer dan 10 maal maximaal 10 kilo getild worden; - vanaf de 30 ste week mag per dag niet meer dan 5 maal maximaal 10 kilo getild worden.

18 18 - blootstelling aan gevaarlijke stoffen; - werken onder overdruk; - contact met ultrasonore trillingsbronnen. De werkgever hoeft pas voor aanpassing te zorgen als hij op de hoogte is gesteld van de zwangerschap of van het feit dat de vrouw borstvoeding wil geven. Extra rusttijden Met betrekking tot de werktijden van zwangere werkneemsters zijn regels gesteld in de Arbeidstijdenwet (4:5 en 4:7). Zwangere werkneemsters en pas bevallen vrouwen (tot 6 maanden na de bevalling) hebben recht op een regelmatig patroon van werk- en rusttijden en kunnen niet verplicht worden tot overwerk en nachtdiensten. Daarnaast hebben zwangere vrouwen en pas bevallen vrouwen (tot 6 maanden na de bevalling) recht op extra pauzes of verkorting van de werktijd tot maximaal een achtste van de werktijd. Borstvoeding In de Arbeidstijdenwet is het recht op het geven van borstvoeding geregeld. Een vrouw die borstvoeding geeft, heeft gedurende de eerste 9 maanden na de geboorte van haar kind, het recht om haar werk te onderbreken om borstvoeding te geven of af te kolven. Het Arbobesluit, artikel 3.48 regelt vervolgens hoe dit recht ingevuld dient te worden. De werkgever moet daarvoor een geschikte ruimte aanbieden die van binnen af te sluiten is en waar en rustbank aanwezig is. In totaal mag de werkneemster maximaal 25 procent van haar werktijd besteden aan het geven van borstvoeding. (Arbeidstijdenwet art 4.8; Arbobesluit artikel 3.48; Houtenbos 2002). In de wet is het recht op loondoorbetaling gedurende deze uren opgenomen. Niet expliciet is opgenomen dat haar werklast in deze periode ook navenant aangepast moet worden Voorlichting De Arbowet regelt in artikel 6 ook dat de werkgever de betrokken werkneemster op de hoogte moet stellen van de regelgeving gericht op bescherming van de zwangere en pas bevallen vrouw. Volgens de regels zou deze voorlichting en eventueel daaraan gekoppeld onderricht plaats moeten vinden bij indiensttreding van de vrouw en vervolgens meer specifiek binnen twee weken nadat de werkgever op de hoogte is gebracht van de zwangerschap of van het geven van borstvoeding. Deze voorlichting dient nogmaals specifiek gegeven te worden bij aanvang van het bevallingsverlof met het oog op de risico s voor borstvoeding en de mogelijkheden voor borstvoeding.

19 19 Praktijk De regelgeving ter bescherming van de zwangere werkneemster en haar ongeboren of zogende kind is tamelijk uitgebreid. Een belangrijke beperking is echter dat de regelgeving pas van kracht wordt na de bekendmaking van de zwangerschap door de werkneemster. Dit betekent dat risico s in de vroege zwangerschap niet vermeden worden waar het gaat om onder meer blootstelling aan schadelijke stoffen (Van Beukering & Treffers 2002). Of de regelgeving in de praktijk voldoende bekend is en benut wordt, zal bij de bespreking van de interviewresultaten aan de orde komen. Op twee terreinen zijn is echter onderzoek gedaan waaruit blijkt dat bekendheid en gebruik beperkt zijn. Allereerst betreft dat de RI&E. Uit onderzoek uit 1999 kwam naar voren dat arbodiensten ten aanzien van de risico s voor zwangere en pas bevallen werkneemsters nauwelijks een aanvullende RI&E uitvoeren (Bos & van der Drift 1999, Van Beukering & Treffers 2002). Ten tweede is onderzoek gedaan naar de omgang van de werkgever met vrouwen die borstvoeding willen geven op het werk (Houtenbos 2002). Dit onderzoek liet zien dat niet alle verplichtingen van de werkgever bij iedereen bekend zijn en dat de invulling van de mogelijkheden om borstvoeding te geven op het werk (of af te kolven) geheel bij de werkneemster gelegd wordt. De werkgevers in het onderzoek lijken niet te beseffen dat hun passieve houding ten aanzien van het creëren van mogelijkheden om borstvoeding en werk te combineren, invloed heeft op de keuze die vrouwen maken om al dan niet borstvoeding te blijven geven (Houtenbos 2002). 3.2 Omvang van zwangerschapsgerelateerd verzuim Over het verzuim dat gerelateerd is aan zwangerschap en de periode na de bevalling is niet veel bekend. Onderzoek uit het begin van de jaren negentig, kort na de uitbreiding van het zwangerschaps- en bevallingsverlof, gaf aan dat de arbeidsomstandigheden bij dit verzuim onder meer een grote rol speelden. Fysiek zwaar werk en onregelmatige werktijden vergroten de kans op gehele of gedeeltelijke uitval tijdens zwangerschap. Daarbij heeft de duur van de zwangerschap grote invloed: hoe verder in de zwangerschap, hoe groter de kans op verzuim (Bouwman en De Boer 1993). Onderzoek onder verpleegkundigen gaf aan dat fysieke belasting tot verzuim aanleiding kan geven en wees op de noodzaak om hier in de begeleiding van zwangere werkneemsters rekening mee te houden (Koemeester 1993). Naar aanleiding van het gebrek aan actueel inzicht in de omvang en de oorzaak van het omliggend verzuim heeft Van Beukering onderzoek gedaan. Zij heeft verzuimgegevens van werknemers afkomstig van zeven bedrijven of instellingen geanalyseerd (Van Beukering 2001). Het ging zowel om bedrijven uit sectoren met meer fysiek belastend werk (gezondheidszorg

20 20 en detailhandel) als om bedrijven met minder fysiek belastend werk (uit de sectoren bank- en verzekeringswezen, overheid en onderwijs). Helft vrouwen verzuimt langer dan twee weken tijdens zwangerschap In dit onderzoek bleek 49 procent van alle zwangeren niet of kortdurend (minder dan twee weken) te verzuimen tijdens de zwangerschap. De helft van de vrouwen (51 procent) verzuimde twee weken of meer. Bij 47 procent van deze vrouwen (26 procent van alle zwangere werkneemsters) duurt het verzuim zelfs langer dan 12 weken. Hierbij gaat het zowel of gedeeltelijk als om volledig verzuim. Na de bevalling is het verzuim wat minder. Aansluitend aan het bevallingsverlof is 29 procent van de vrouwen meer dan twee weken afwezig wegens ziekte (Van Beukering 2001). Verzuim langer dan 12 weken na het bevallingsverlof komt bij 16 procent van de pas bevallen werkneemsters voor. 3.3 Oorzaken verzuim Fysieke belasting en leeftijd Tijdens de zwangerschap verandert de balans tussen belasting en belastbaarheid doordat belastbaarheid van zwangere vrouw verandert. Verwacht zou kunnen worden dat vrouwen die al wat ouder zijn tijdens hun zwangerschap meer problemen hebben om de balans tussen de belasting van het werk en hun belastbaarheid in evenwicht te houden. In het onderzoek van Van Beukering bleek leeftijd alleen een relatie te hebben met verzuim wegens klachten van het bewegingsapparaat. Opvallend genoeg verzuimden jongere zwangeren (jonger dan 32 jaar) hierdoor vaker dan ouderen. Na de bevalling was het wel zo dat vrouwen boven de 32 jaar vaker verzuimden en vooral vaker vanwege vermoeidheid verzuimden. De fysieke belasting in de sector waar de vrouwen werkzaam waren had in het onderzoek van Van Beukering een duidelijke relatie met het verzuim wegens klachten aan het bewegingsapparaat en wegens vermoeidheid. Diagnose Verzuim tijdens de zwangerschap kan verschillende achtergronden hebben. Gedurende de gehele zwangerschap kan vermoeidheid een grote rol spelen. Tegen het eind van zwangerschap kunnen diverse klachten van het bewegingsapparaat opspelen. In het onderzoek van Van Beukering is vermoeidheid de diagnose die in 50 procent van de verzuimgevallen tijdens de zwangerschap gesteld wordt. Bij 33 procent zijn klachten van het bewegingsapparaat de diagnose. Problemen met de zwangerschap (pathologische zwangerschap) speelt bij 16 procent van het

21 21 verzuim een rol en misselijkheid en overgeven zijn verantwoordelijk voor 10 procent van alle verzuimgevallen tijdens de zwangerschap. Psychische klachten spelen nauwelijks een rol bij het verzuim tijdens de zwangerschap, het aandeel daarvan bedroeg 3 procent. Met name bij klachten van het bewegingsapparaat is de belasting van het werk bepalend voor de vraag of en wanneer verzuim wegens deze klachten optreedt. Bij fysiek meer belastend werk zijn deze klachten in een vroeger stadium een belemmering voor het uitoefenen van het werk dan bij minder fysiek belastend werk. Na de bevalling Na de bevalling veroorzaken klachten van het bewegingsapparaat een groter deel van het verzuim dan daarvoor. Van Beukering vond dat 56 procent van de verzuimgevallen aansluitend op het bevallingsverlof met bewegingsapparaat te maken had, waarvan weer ruim de helft met bekkenklachten. Vermoeidheid veroorzaakt 23 procent van de verzuimgevallen en 16 procent van het verzuim bleek te maken te hebben met problemen tijdens de bevalling. Psychische problemen vond Van Beukering bij 14 procent van de verzuimende vrouwen na de bevalling en problemen met of ziekte van het kind was de achtergrond van 9 procent van de verzuimgevallen. Bekkenklachten vormen een belangrijke reden van verzuim na de bevalling. Het onderzoek van Van Beukering liet ook zien dat vrouwen hier lang mee verzuimen. In 86 procent van de gevallen duurde het verzuim aansluitend aan het verlof meer dan 12 weken. Bekkenklachten blijken niet samen te hangen met de fysieke belasting in het werk, maar hebben voornamelijk te maken met de fysieke belasting van de zwangerschap en bevalling zelf. Door gebrek aan een eenduidige definitie van de klachten loopt de schatting van het voorkomen van bekkenklachten sterk uiteen, van 14 procent tot 49 procent van de zwangere en pas bevallen vrouwen (Verhagen e.a. 2000). In Engels onderzoek naar de gezondheid van vrouwen na de bevalling kwam ook een scala aan klachten naar voren, waardoor de onderzoekers concludeerden dat de moeizame periode na de bevalling onderbelicht is in beeld en beleid (McArthur 1991, Gjerdingen e.a in Van Beukering 2002). Pijn in de rug en vermoeidheid werden vaak genoemd. Daarnaast kwamen depressieve klachten regelmatig voor. WAO-instroom na zwangerschap Onderzoek onder 12-maandszieken uit 1999 liet een relatief hoge WAO-instroom van pas bevallen vrouwen zien, vergeleken met vrouwen van dezelfde leeftijd die

22 22 niet in het voorafgaande jaar een kind hadden gekregen. Het instroompercentage van de pas bevallen vrouwen was 5 procent tegenover 1,5 procent van de andere vrouwen. Door beide groepen vrouwen te vergelijken is nagegaan of er aanwijzingen waren voor de oorzaak van deze relatief hoge WAO-instroom (Cuelenaere e.a. 2000). De vergelijking wees het volgende uit: - de claimbeoordeling verschilt niet tussen beide groepen vrouwen - er zijn geen gezondheidsverschillen tussen beide groepen vrouwen; - de werkhervatting van pas bevallen vrouwen is zowel na 12 maanden als na 18 maanden minder dan bij andere vrouwen; - de pas bevallen vrouwen zijn onzekerder over hun resterende arbeidscapaciteit; - pas bevallen vrouwen zijn minder bereid tot concessies bij werkhervatting. Deze vergelijking maakt het aannemelijk dat de achtergrond van langdurig verzuim na het bevallingsverlof waarschijnlijk gelegen is in complicaties rond zwangerschap en bevalling. Uit een recenter onderzoek onder 12-maandszieken uit 2001 blijkt overigens dat de werkhervatting 20 maanden na ziekmelding nauwelijks meer verschilt tussen vrouwen met en zonder doorgemaakte zwangerschap (Jehoel-Gijsbers en Van Deursen 2003). De hogere WAO-instroom na zwangerschap lijkt ook deels een gevolg te zijn van het feit dat de 16 weken verlof tot 1 januari 2002 meetelden voor de wachttijd van de WAO. Wanneer een vrouw al vóór het verlof gedeeltelijk verzuimt, en er ook na de bevalling nog problemen zijn, is het einde van de wachttijd voor de WAO al snel in zicht. Verwacht mag worden dat de WAO-instroom na zwangerschap en het aandeel vrouwen dat het einde van de wachttijd voor de WAO bereikt, vanaf 2002 zal dalen. 3.4 Begeleiding aan zwangere en pas bevallen vrouwen Rol bedrijfsarts Bij het verzuim van zwangere en pas bevallen vrouwen speelt de begeleiding door de bedrijfsarts en de werkgever ook een rol. Wanneer steeds getracht wordt het werk zo goed mogelijk aan te passen kan een deel van het verzuim waarschijnlijk voorkomen worden. In het eerder genoemde onderzoek onder 12- maandszieken uit 1999 vonden we dat vrouwen met verzuim aansluitend aan hun bevallingsverlof als het ware meer met rust gelaten werden dan andere werknemers met langdurig verzuim (Cuelenaere e.a. 2001). In 2001 was dit verschil minder duidelijk. In onderzoek naar de uitvoeringspraktijk bij Cadans bleek uit interviews met de verzekeringsartsen dat zij terughoudend zijn bij het activeren van vrouwen die pas bevallen zijn (Cuelenaere & Hento 1999).

23 Rol werkgever: borstvoeding Zoals bij de beschrijving van de regelgeving naar voren kwam, zijn werkgevers verplicht om voorlichting te geven over risico s op het werk voor zwangere werkneemsters en haar (ongeboren) kind. Daarnaast dienen werkgevers de gelegenheid te geven om borstvoeding te geven of af te kolven. Hoewel het hier niet om verzuim gaat, is de mogelijkheid om het geven van borstvoeding te combineren met werk wel een belangrijk aspect van de situatie van een pas bevallen werkneemster. Het afstudeeronderzoek uit 2002 van Laura Houtenbos gaat over de omgang van werkgevers met vrouwen die borstvoeding willen geven op het werk. Uit haar interviews met sleutelinformanten bij vier bedrijven komt naar voren dat men in het bedrijf niet volledig op de hoogte is van de rechten van zwangere en pas bevallen werkneemsters. De mogelijkheid om borstvoeding te geven of af te kolven wordt in de meeste gevallen passief geboden: als de werkneemster er zelf om vraagt wordt gekeken welke ruimte daar het beste voor geschikt is. Het komt weinig voor dat werkneemsters gebruik maken van deze mogelijkheid. Hierdoor hebben zwangere werkneemsters ook nauwelijks voorbeelden van hoe collega s het geven van borstvoeding en het werk combineren. Het is waarschijnlijk dat veel werkneemsters het geven van borstvoeding afbouwen tegen de tijd dat hun verlof is afgelopen omdat ze nauwelijks een reële mogelijkheid zien om borstvoeding te geven terwijl ze al weer aan het werk zijn. De passieve houding van de werkgever ten opzichte van de rechten van de werkneemsters die borstvoeding willen geven, beïnvloedt zo de keuze van vrouwen om borstvoeding te geven en om al dan niet door te gaan met borstvoeding na afloop van hun verlof. 23

24 24

25 25 4 INTERVIEWS MET SLEUTELINFORMANTEN Met vijf bedrijfsartsen zijn telefonische interviews gehouden. Daarvan zijn drie bedrijfsartsen werkzaam in de zorgsector en twee in branches waarbinnen nauwelijks sprake is van fysieke belasting (neutrale branches). Het was oorspronkelijk de bedoeling om ook een aantal andere branches waarin veel vrouwen werken en het werk fysiek belastend is, in het onderzoek te betrekken. Wij dachten daarbij met name aan de kappers en de drogisten. Van deze branches komen signalen dat veel vrouwen stoppen met werken na de geboorte van het eerste kind. Het is echter niet gelukt om tijdig een sleutelinformant binnen deze branches te vinden. Het beeld dat wij hier schetsen is dus vooral gebaseerd op de situatie in de zorgsector, gecontrasteerd tegen enkele neutrale branches. De interviews zijn gevoerd door de auteurs van dit rapport. Het betrof telefonische interviews met een duur van 45 tot 75 minuten. De gehanteerde gespreksonderwerpenlijst is opgenomen in bijlage 3. Hieronder worden de bevindingen per vraag weergegeven. Ervaring van de geïnterviewde bedrijfsartsen met zwangerschap De vijf geïnterviewde bedrijfsartsen zijn 10 tot 15 jaar werkzaam als bedrijfsarts. Twee werken als sectormanager zorg bij respectievelijk ArboUnie en ArboNed, de andere drie werken bij de interne arbodiensten van respectievelijk het Academisch Ziekenhuis Groningen (AZG), Rabobank en Kema. De vier eerstgenoemde zien men grote regelmaat zwangere vrouwen op hun spreekuur. Voor de bedrijfsarts van Kema is dit minder vaak het geval, maar zij heeft in het verleden veel onderzoek gedaan rond zwangerschap en verzorgt momenteel NSPOHopleidingen rond dit thema. Omvang zwangerschapsgerelateerd verzuim Drie bedrijfsartsen hebben nagezocht hoe hoog het verzuimpercentage wegens zwangerschapsverlof en gerelateerd verzuim is. Bij het AZG is dat 1,1 procent (wat veel lager is dan het CBS-gemiddelde voor ziekenhuizen), bij de lokale Rabobanken 1,5-1,6 procent en bij Kema 0,2 procent. Alleen de bedrijfsarts van het AZG kan cijfers geven over zwangerschapsgerelateerd verzuim: van de 290 vrouwen die in 2002 zwangerschaps- en bevallingsverlof opnamen, was bij 30 procent sprake van zwangerschapsgerelateerd verzuim rond dit verlof. Omvang ontslagname (kort na) zwangerschap Over ontslagname na de geboorte van het kind heeft alleen de bedrijfsarts van het AZG cijfers gegeven. Van de 290 zwangere vrouwen uit 2002 hebben er 29 (=10 procent) binnen zes maanden na beëindiging van het verlof ontslag geno-

26 26 men. Opgegeven redenen voor het ontslag zijn: zorg voor kinderen (9x), aflopen contract (9x), verhuizing vanwege baan partner (3x), zelf nieuwe baan (7x), onbekend (1x). Ontslagname om voor het kind te zorgen komt in dit ziekenhuis met circa werknemers dus zeer weinig voor. De overige bedrijfsartsen hebben geen volledig zicht op ontslagname. Als vrouwen wegens zwangerschapsgerelateerd verzuim op het spreekuur komen, komt eventuele ontslagname echter meestal wel ter sprake. Het beeld dat hieruit ontstaat is dat zowel aansluitend op het bevallingsverlof als binnen het eerste half jaar na de geboorte werkhervatting, ontslagname slechts sporadisch voorkomt in de sectoren waarbinnen men als bedrijfsarts actief is. Eén bedrijfsarts is zelfs van mening dat ontslagname te weinig voorkomt. Ze ziet op haar spreekuur regelmatig vrouwen (niet alleen direct na zwangerschap) of mannen die het eigenlijk niet meer trekken nadat er een paar kinderen zijn geboren en er bijvoorbeeld een huilbaby bij zit. Men raakt dan overbelast en doet daarmee een beroep op de Ziektewet, terwijl men volgens haar eigenlijk minder zou moeten gaan werken of stoppen. Bij het feit dat de meeste Rabobankvrouwen blijven doorwerken na de geboorte van het kind, kan een rol spelen dat de kinderopvang daar aantrekkelijk geregeld is, en dat men bij ontslagname de verzekerings- en hypotheekkortingen verliest. Oorzaken van verzuim tijdens zwangerschap Iedereen is het er over eens dat de disbalans belasting-belastbaarheid de belangrijkste reden is om te verzuimen tijdens de zwangerschap. Met name bij fysiek zwaar werk zijn de laatste maanden zwaar, en houden veel vrouwen het niet vol of 100 procent te blijven werken totdat het verlof ingaat. Dit uit zich vooral in vermoeidheidsklachten. Een bedrijfsarts wijst erop dat de uitval bij een eerste zwangerschap het kleinst is, omdat men dan meer rust kan nemen thuis. Daarnaast kunnen misselijkheid en zwangerschapscomplicaties (zoals hoge bloeddruk, groeiachterstand kind, bloedverlies) een reden voor ziekteverzuim zijn, maar in mindere mate. Adviezen van verloskundigen of gynaecoloog om geheel of gedeeltelijk te verzuimen, worden in de regel zonder meer overgenomen door de bedrijfsarts: deze wil geen risico nemen. Over het algemeen krijgen zwangere vrouwen het voordeel van de twijfel, wanneer niet helemaal duidelijk is of ze al dan niet arbeidsgeschikt is: zowel bedrijfsarts als werkgever willen de zwangere en het ongeboren kind beschermen. Oorzaken van verzuim na de bevalling Bij verzuim na de bevalling spelen andere oorzaken een rol. Bijna iedereen noemt bekkeninstabiliteit als een veelvoorkomende, duidelijk fysieke oorzaak. De overige oorzaken krijgen verschillende labels, maar lijken verwant: zware bevalling (vooral bij tweeling), vermoeidheid, problemen rond de gezondheid van het kind,

27 27 psychische klachten bij de verwerking van de gezinsvorming als life event. Een deel neigt ernaar dergelijke klachten als psychosociaal te duiden, en een deel als medische complicatie. Problemen met afstemming werk-privé spelen volgens de bedrijfsartsen slechts sporadisch een rol, bijvoorbeeld na de geboorte van een tweeling, of wanneer beide partners duidelijk te veel hooi op de vork nemen en te veel uren blijven werken. De meesten geven daarbij overigens aan dat de kinderopvang goed geregeld is in hun sectoren. Oorzaken van ontslagname na bevalling Op de oorzaken van ontslagname (kort) na de bevalling hebben de geïnterviewde bedrijfsartsen weinig zicht. Voor zover zij ermee geconfronteerd worden heeft ontslagname de volgende drie achtergronden: de eigen wens van de vrouw om fulltime voor het kind te zorgen, de gewenste parttimefractie wordt door de werkgever te laag gevonden, of men vond het werk van tevoren al niet meer leuk of te veeleisend. De bedrijfsartsen zijn overigens van mening dat de werkgever in de meeste gevallen wel tegemoet komt aan een verzoek om minder uren te werken of om overplaatsing naar een afdeling met regelmatige werktijden (zorgsector). Het niet honoreren van dergelijke verzoeken heeft dan te maken met het voor afdeling/filiaal vastgestelde minimum aantal uren of het feit dat er al (te) veel parttimers werkzaam zijn. Kennis werkgevers over rechten zwangere vrouwen Alle geïnterviewde bedrijfsartsen geven aan dat de meeste werkgevers niet weten dat zwangere vrouwen recht hebben op extra rustpauzes en een speciale rustruimte. Het algemene beeld is dat werkgevers goed tegemoet komen aan verzoeken van zwangere vrouwen (of hun bedrijfsarts) om functieaanpassingen, urenaanpassing of andere voorzieningen, maar zelden spontaan extra rusttijden aanbieden en een rust/kolfruimte inrichten. Werkgevers reageren veelal ad hoc, zelden pro-actief. Voor sommige functies wordt soms wel structureel iets geregeld, bijvoorbeeld de operatieassistente die niet meer wordt ingepland bij langdurige operaties. Chemische/toxische belasting Over blootstelling aan gevaarlijke stoffen en dergelijke weten de sleutelinformanten weinig te melden: noch dat het goed geregeld is, noch dat het slecht geregeld is. Genoemd worden röntgenstraling (zodra een zwangerschap bekend is, stopt men met de betreffende werkzaamheden en krijgt men ander werk), omgang met cytostatica en narcosegassen (hierover zijn afspraken gemaakt in het arboconvenant van de ziekenhuizen).

28 28 Wat doen werkgevers om zwangerschapsgerelateerd verzuim te voorkómen Niet alle werkgevers en leidinggevenden gaan even goed om met zwangerschapsgerelateerde klachten. Sommigen zijn heel creatief in het zoeken naar minder fysiek belastend werk (bijvoorbeeld zwangere operatie-assistenten alleen bij korte ingrepen inzetten, aan onderhoud laten werken, of thuiszorgsters in oppasdienst in plaats van huishoudelijk werk), en sommigen laten hen gewoon verzuimen: wanneer ze toch niet meer inzetbaar zijn in het eigen werk, dan kunnen ze net zo goed in de Ziektewet. Enkele bedrijfsartsen geven aan dat het gebrek aan financiële prikkeling niet altijd stimuleert tot het zoeken naar alternatieven: alles is herverzekerd via het vangnet. Een aantal bedrijfsartsen in de zorgsector geeft aan dat de vangnet- (en WAZO)-uitkeringen in sommige instellingen niet terechtkomen op de afdeling waar een zwangere vrouw wegvalt. Dit kan dan juist een tegenovergesteld effect hebben, namelijk dat zwangeren te lang volledig doorwerken, zonder pauzes en aanpassingen, om collega s niet op te zadelen met extra werkdruk. Het zorgproces moet immers door. Zoals eerder vermeld handelen werkgevers meestal niet preventief: men wijst de werkneemster niet op het recht op extra rustpauzes, of dat men niet meer dan 23 kilo mag tillen. Een actief verzoek hiertoe van werkneemster of bedrijfsarts zal echter niet genegeerd worden. Een bedrijfsarts noemt als goed voorbeeld het beleid van Holland Casino voor zwangere werkneemsters. Zodra ze de zwangerschap bekendmaken hebben zij bijvoorbeeld recht op een rookvrije werkplek (als ze dit zelf willen ), en worden er werkzaamheden buiten de speelzaal gezocht. Wat doen werkgevers om ontslagname na zwangerschap te voorkómen Na de bevalling willen werkgevers in de sectoren uit dit onderzoek de vrouwen in het algemeen wel graag terugzien, mits de voorwaarden waarop niet te onpraktisch worden. Meestal gaat het er dan om dat de gewenste parttimefractie te laag is. Over het algemeen gaan werkgevers echter wel mee in een verzoek om minder uren te werken, of (in de zorgsector) om overplaatsing naar een afdeling met regelmatige werktijden. Een van de bedrijfsartsen geeft aan dat het minimum aantal werkuren op een afdeling soms vrij willekeurig tot stand komt. Hij pleit ervoor dit meer evidence based vast te stellen in de zorgsector, in plaats van op gevoel van het afdelingshoofd. Informatiebehoeften werkgevers: gezondheidsbescherming centraal De bedrijfsartsen geven aan dat werkgevers in principe wel goed geïnformeerd willen zijn over wat zij moeten doen om te voorkomen dat de gezondheid van vrouw en kind gevaar lopen. Het pro-actief aan zwangere werkneemsters verstrekken van informatie over rusttijden, rechten of borstvoeding en het verschaffen van ruimtes hiervoor, lijkt echter niet onder dit criterium te vallen. Afwezig-