Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid Nr. 90 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal s-gravenhage, 1 juni 1999 Al gedurende meerdere jaren komen er relatief meer vrouwen in de arbeidsongeschiktheidsregelingen dan mannen. Sinds 1996 is ook in absolute aantallen de instroom van vrouwen groter dan van mannen geworden. Met deze brief wil ik u, mede namens staatssecretaris Verstand, informeren over recent hierover verschenen onderzoeksrapporten en de conclusies die ik trek uit het onderzoek dat tot op heden terzake verricht is. Recente onderzoeksbevindingen In januari 1999 is het LISV-onderzoek, getiteld «Langdurige arbeidsongeschiktheid in 1998», verschenen. Hierin wordt een vergelijking gemaakt tussen de kenmerken op het punt van leeftijd, gezinssituatie en arbeidssituatie van vrouwen die in januari 1998 de wachttijd voor de WAO hebben volgemaakt en van vrouwen in de beroepsbevolking. Belangrijke conclusies zijn: Het verschil in langdurig ziekteverzuim tussen mannen en vrouwen kan slechts in beperkte mate verklaard worden uit verschillen in opleiding, beroepsniveau, fysieke en psychische belasting in het werk en in arbeidsomstandigheden en/of type arbeidscontract. Bij mannen is er een veel sterkere samenhang tussen leeftijd en arbeidsongeschiktheid dan bij vrouwen. Oudere mannen hebben een 4 maal hoger arbeidsongeschiktheidsrisico dan jongere mannen. Oudere vrouwen hebben slechts een 1,3 maal hoger arbeidsongeschiktheidsrisico dan jongere vrouwen. Jongere vrouwen hebben een 4 tot 5 maal hoger arbeidsongeschiktheidsrisico dan jonge mannen. Tussen oudere mannen en oudere vrouwen worden deze verschillen kleiner. De zorg voor kinderen verhoogt het arbeidsongeschiktheidsrisico niet, geen partner hebben wel. KST35455 ISSN Sdu Uitgevers s-gravenhage 1999 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 90 1

2 Tevens is in februari 1999 een rapport van TNO Arbeid, getiteld «Vrouwen en Reïntegratie» verschenen. Dit rapport bevat naast nieuw onderzoeksmateriaal een uitgebreide literatuurstudie en levert de volgende inzichten: Beroep, branche/sector en functieniveau zijn belangrijke determinanten voor WAO-risico en reïntegratie, en het werk van mannen en vrouwen verschilt aanzienlijk op deze punten. Hieruit kan een deel van het verschil in verzuimrisico tussen mannen en vrouwen verklaard worden. Toch lijken los van deze factoren vrouwen in het algemeen een hoger verzuim en WAO-risico te hebben dan mannen. Er zijn verschillen in de aard van zowel de fysieke als de psychische klachten tussen mannen en vrouwen. Op het punt van de psychosociale problematiek gaat het bij vrouwen vaker om gezins- en relatieproblemen en bij mannen vaker om problemen op het werk. Er zijn verschillen tussen mannen en vrouwen met betrekking tot behoefte aan reïntegratie en activiteiten daartoe. Vrouwen wachten meer op herstel voor ze weer aan het werk gaan, mannen komen vaker zelf met ideeën over mogelijke aanpassingen waardoor hervatting weer mogelijk is en krijgen deze aanpassingen ook vaker dan vrouwen gerealiseerd. Mannen en vrouwen hebben verschillende beweegredenen om na ziekte weer aan het werk te gaan. Bij mannen gaat het vooral om de vanzelfsprekende plaats die werk in hun leven inneemt: omdat het zo hoort, omdat ze kostwinner zijn en omdat ze zich een leven zonder werk niet kunnen voorstellen. Vrouwen noemen vaker sociale redenen: het voorziet in de behoefte aan sociaal contact, het voorkomt sociaal isolement, en werk wordt gezien als een volwaardige manier om aan de samenleving deel te nemen. De geringere reïntegratiewens van vrouwen lijkt samen te hangen met de vrees zorgtaken en werk niet te kunnen combineren, met een minder gevoelde verantwoordelijkheid voor de financiële middelen van het huishouden en met een geringere stimulans vanuit de omgeving om weer aan het werk te gaan. Op een (zeer beperkt) aantal aspecten van de verzuimbegeleiding door artsen zijn er verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke werknemers. Dit wordt niet veroorzaakt door een bewust andere benadering, maar is het gevolg van een complexe en subtiele interactie tussen de vrouwelijke of mannelijke werknemer en de bedrijfsarts, die indirect bijdraagt aan de geringere reïntegratie van vrouwen. Conclusies uit het tot op heden verricht onderzoek en resterende witte vlekken In de literatuur die de afgelopen decennia op het terrein van het (hogere) ziekteverzuim van vrouwen is verschenen, zijn grofweg 4 mogelijke verklaringsrichtingen voor het verschil te onderscheiden. De eerste denkrichting zoekt de verklaring voornamelijk in de aard van het werk dat vrouwen doen. Dit zou verschillen van dat van mannen en mogelijk sterker invaliderend zijn. De verklaring voor het verschil in ziekteverzuim tussen mannen en vrouwen wordt daarbij vooral gezocht in het verschil in beroep en beroepsniveau tussen mannen en vrouwen, de kenmerken van het werk en mogelijke sexespecifieke verschillen in de mate waarin bepaalde factoren van het werk een risico voor arbeidsongeschiktheid inhouden. De tweede denkrichting gaat er vanuit dat de dubbele belasting van betaald werk en de zorg voor kinderen ertoe bijdraagt dat vrouwen eerder uitvallen en/of minder herstellen. De derde denkrichting zoekt de verklaring voor het verschil in ziekteverzuim en het herstel tussen mannen en vrouwen in de houding ten opzichte van het werk en de plaats die werk inneemt in (de Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 90 2

3 zingeving van) het leven die verschilt voor mannen en voor vrouwen. Dit kan van invloed op de zogenaamde verzuim- en hersteldrempel zijn die wellicht mede bepaald wordt door omgevingsfactoren. De vierde denkrichting zoekt een verklaring in een verschil in belastbaarheid tussen mannen en vrouwen. Vrouwen zouden minder belastbaar zijn dan mannen. De afgelopen jaren heeft het zwaartepunt van de gedachtevorming omtrent het probleem van de hoge arbeidsongeschiktheidskans van vrouwen gelegen bij de eerste twee genoemde punten. Aard van het werk 1 In het onderzoek zijn banen van minder dan 12 uur per week buiten beschouwing gelaten. 2 In de Lisv-studie daalt het hogere arbeidsongeschiktheidsrisico van vrouwen dan van een factor 2,4 naar 1,9. Als gevolg van steekproefeigenschappen en bestudeerde groepen (12 maands zieken die > 12 uur per week werkten) liggen deze factoren in de Lisv-studie hoger dan in de totale WAO-instroom. Met het recent verschenen LISV-rapport is belangrijke nieuwe informatie beschikbaar gekomen omtrent de rol van de aard van het werk bij de verklaring van de verschillen in arbeidsongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen. De belangrijkste conclusies hierbij zijn dat een aantal factoren gelegen in het werk zoals: laag beroepsniveau; weinig autonomie; zwaar werk; hoge werkdruk; slechte werksfeer; slechte beloning; weinig ontplooiingsmogelijkheden; ploegendiensten; alsmede het hebben van een hogere leeftijd aangewezen moeten worden als zijnde risicoverhogend voor langdurige arbeidsongeschiktheid. Het verrichten van beeldschermwerk werd, in tegenstelling tot de verwachting van de onderzoekers, als risicoverlagende factor gevonden. Hoewel mannen en vrouwen vaak ander werk verrichten en er ook duidelijke verschillen zijn in sectoren waar veel mannen en waar veel vrouwen werken, blijkt uit het onderzoek dat het verschil in beroepsniveau, arbeidscondities en de fysieke en psychische belasting minder groot is dan vaak gesuggereerd wordt; op zich kan dit het verschil in arbeids-ongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen derhalve slechts voor een deel verklaren 1. In het onderzoek worden geen aanwijzingen gevonden dat de lichamelijke arbeidsbelasting voor vrouwen een groter arbeidsongeschiktheidsrisico vormt dan voor mannen. De diverse bestudeerde vormen van lichamelijk belastende omstandigheden komen bij vrouwen even vaak of zelfs minder vaak voor dan bij mannen. Ook de meeste bestudeerde vormen van psychische arbeidsbelasting komen bij vrouwen in vrijwel gelijke mate voor als bij mannen. De mate van plezier in het werk en de beoordeling van de werksfeer zijn nagenoeg gelijk bij mannen en vrouwen. Vrouwen werken iets vaker in banen met weinig regelmogelijkheden, maar weer iets minder vaak in banen met een hoge werkdruk. Deze verschillen zijn echter zo gering dat zij het verschil in arbeidsongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen niet kunnen verklaren. Vrouwen oordelen iets negatiever over de arbeidscondities zoals: promotiekansen, aansluiting van het werk bij de opleiding, beloning en ontplooiingsmogelijkheden dan mannen. Dit draagt echter vrijwel niet bij aan de verklaring van het hogere arbeidsongeschiktheidsrisico van vrouwen ten opzichte van mannen. Het feit dat vrouwen relatief vaker werkzaam zijn in de zorgsector dan mannen is wel van invloed op de hogere WAO-instroom van vrouwen. Werkzaam zijn in de zorgsector verdubbelt namelijk de kans op arbeidsongeschiktheid ten opzichte van de andere sectoren. Dit geldt echter in gelijke mate voor mannen en vrouwen. Als de zorgsector als geheel buiten beschouwing wordt gelaten neemt, doordat naar verhouding veel vrouwen werkzaam zijn in deze hoogrisicosector, het verschil in arbeidsongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen wel af, maar verdwijnt niet 2. In de Lisv-studie worden enkele duidelijk seksespecifieke verschillen in het arbeidsongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen gevonden. Dat Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 90 3

4 wil zeggen dat vrouwen die hiermee te maken hebben een nog groter risico op arbeidsongeschiktheid hebben in vergelijking met mannen dan het normaal al aanwezige hogere risico. Gebleken is dat het verschil in arbeidsongeschiktheidsrisico tussen vrouwen en mannen het grootste is bij een LBO, HAVO of VWO opleiding, een relatief lagere leeftijd, hoog werktempo, een hoge werkdruk, ploegendiensten en bij het verrichten van beeldschermwerk. Deze kenmerken komen op zich bij vrouwen niet vaker voor dan bij mannen, maar leiden als ze voorkomen bij vrouwen wel tot een nog grotere kans op arbeidsongeschiktheid dan bij mannen. De conclusie die uit bovenstaande bevindingen getrokken kan worden is dat arbeidsomstandigheden op zichzelf wel van invloed zijn op het arbeidsongeschiktheidsrisico, maar dat dit het verschil in arbeidsongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen slechts ten dele kan verklaren. Dubbele belasting Met betrekking tot de hypothese dat de dubbele belasting van vrouwen, die betaald werk combineren met de zorg voor kinderen, verantwoordelijk is voor het hogere ziekteverzuim kan worden opgemerkt dat nagenoeg alle onderzoeken waarbij dit aspect is bekeken tot de conclusie komen dat er geen empirische onderbouwing voor deze hypothese te vinden is. Wel zijn er aanwijzingen dat vrouwen in het algemeen, mogelijk als gevolg van bestaande rollenpatronen en de daarbij behorende verantwoordelijkheden, bij hun afwegingen met betrekking tot het al dan niet hervatten van werk na een periode van arbeidsongeschiktheid, de zorg voor het huishouden zwaarder laten meetellen dan mannen. Mogelijk speelt dit ook bij de afweging tot het wel of niet verzuimen bij gezondheidsklachten. Mijns inziens is op basis van tot op heden verricht onderzoek de conclusie gerechtvaardigd dat het verschil in arbeidsongeschiktheidsrisico tussen mannen en vrouwen niet, zoals vaak beweerd wordt, volledig toegeschreven kan worden aan de aard van het werk. Weliswaar werken vrouwen vaak in ander soort werk dan mannen, maar er zijn geen aanwijzingen dat dit een dermate andere zwaardere arbeidsbelasting met zich meebrengt dat het verschil in ziekteverzuim vooral hieruit te verklaren zou zijn. Ook de dubbele belasting van vrouwen lijkt geen verklaring voor het verschil in verzuim tussen mannen en vrouwen te kunnen geven. Houding ten opzichte van werk In de literatuur zijn wel aanwijzingen te vinden dat vrouwen anders omgaan met gezondheidsklachten en daaraan gerelateerd verzuim, dan mannen en dat ook de omgeving anders omgaat met ziekteverzuim van vrouwen dan van mannen. Enkele onderzoeksbevindingen die hierop duiden zijn: Vrouwen zijn vaak onzekerder over hun resterende arbeidscapaciteit dan mannen. Vrouwen laten mogelijk als gevolg van bestaande rollenpatronen en de daarbij behorende verantwoordelijkheden, bij hun afwegingen met betrekking tot het al dan niet hervatten van werk na een periode van arbeidsongeschiktheid, de zorg voor het huishouden zwaarder meetellen dan mannen. Bij een onderzoek onder mannen en vrouwen met rugklachten bleken vrouwen meer beperkingen te ervaren dan mannen. Ze wachten daarbij meer op herstel voordat ze weer aan het werk gaan, mannen gaan na een kleine verbetering alweer aan het werk. De bedrijfsartsen van vrouwen gaan daarin mee. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 90 4

5 Mannen blijken meer dan vrouwen zelf ideeën te hebben over werkaanpassingen en deze ideeën worden later ook meer dan bij vrouwen gerealiseerd. Werkgevers zagen bij vrouwen vaker dan bij mannen geen mogelijkheden tot werkaanpassing. Ziekteverzuim van vrouwen wordt door werkgevers anders ervaren dan ziekteverzuim bij mannen. Mannen lijken vaker dan vrouwen vanwege de afwezigheid van hun kennis en vaardigheden gemist te worden, terwijl vrouwen, gezien vanuit het werk gemakkelijker te vervangen lijken. Mannen en vrouwen verschillen ook in de beweegredenen om weer aan het werk te gaan. Bij mannen overheerst de vanzelfsprekendheid van het verrichten van arbeid door mannen en het feit dat men hoofdkostwinner is. Vrouwen noemen vaker sociale redenen, het voorzien in de behoefte aan contact en het volwaardig willen meedraaien in de maatschappij. Uit bovenstaande kan worden opgemaakt dat zowel vrouwen, als hun omgeving, (mogelijk) anders omgaan met ziekteverzuim en dan met name het besluit om weer aan het werk te gaan, dan mannen en hun omgeving. Het is denkbaar dat genoemde verschillen in het proces om te komen tot werkhervatting ook reeds een rol spelen bij de ziekmelding zelf. Er zouden verschillen kunnen bestaan in het proces dat bij mannen en bij vrouwen in gang komt op het moment dat men overweegt zich ziek te melden. Daarbij moet gedacht worden aan verschillen in hoe makkelijk c.q. vanzelfsprekend het is zich ziek te melden bij gezondheidsklachten; de wijze waarop de omgeving 1 omgaat met het ziekteverzuim; de heersende normen, waarden en gedragingen ten aanzien van het ziekteverzuim: loyaliteitsconflicten tussen werk- en thuissituatie; de begeleiding c.q. stimulansen die men krijgt om het werk al dan niet weer te hervatten; de herstelbevorderende acties die worden ondernomen; en de mate waarin (preventieve) acties ondernomen worden om (hernieuwde) uitval te voorkomen. Deze denkrichting is nog onvoldoende onderzocht. Het is nog onbekend of en zo ja, welke verschillen in het verzuimproces bij mannen en bij vrouwen bijdrage aan het hogere ziekteverzuim en de hogere WAO-intrede van vrouwen en of daarbij beleidsmatig beïnvloedbare factoren een rol spelen. Toch zijn er, mijns inziens, op basis van hetgeen momenteel bekend is, voldoende aanwijzingen om te veronderstellen dat mogelijk in die richting nieuwe kennis en nieuwe inzichten inzake de oorzaken van het verschil in ziekteverzuim tussen mannen en vrouwen gevonden kunnen worden. De conclusie die ik uit bovenstaande trek is dat de weg van het zoeken naar de verklaring van het hogere ziekteverzuim en de grotere WAO-instroom van vrouwen dan van mannen in de belasting van het werk tot op heden onvoldoende verklaring hiervoor heeft opgeleverd. Deze weg is en wordt in voldoende mate geëxploreerd. Er zijn aanwijzingen dat er verschillen bestaan in de manier van omgaan met ziekte en ziekteverzuim bij mannen en bij vrouwen, hetgeen mogelijk doorwerkt in een hoger ziekteverzuim van vrouwen en minder herstel. Deze denkrichting is nog onvoldoende onderzocht. Het is nog onbekend of en zo ja, hoe een dergelijk verschil doorwerkt in een hoger ziekteverzuim en hogere WAO-intrede en welke beïnvloedbare factoren daar dan een rol bij spelen. Ik ben voornemens hiernaar, in het kader van het actieplan emancipatietaakstellingen departementen (SoZa ) nader onderzoek te laten verrichten. 1 collega s, werkgever, bedrijfsarts, thuissituatie, curatieve sector, etc. De Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, J. F. Hoogervorst Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 90 5