Politieke participatie van allochtonen

Transcriptie

1 FORUM November 20 Factsheet Politieke participatie van allochtonen Samenvatting Bij landelijke verkiezingen vormen de naar schatting een miljoen kiesgerechtigde allochtonen 9% van het totale electoraat, en zijn bij een opkomst van 50% goed voor 7-8 Kamerzetels. Sinds de wijziging van de Kieswet in 1985 hebben vreemdelingen in Nederland actief en passief kiesrecht op lokaal niveau, mits zij vijf jaar legaal in ons land verblijven. Door middel van exit polls is het stemgedrag van allochtonen bij gemeenteraadsverkiezingen sinds de jaren 80 in enkele steden in kaart gebracht. De uitkomsten laten zien dat hun opkomst doorgaans lager en soms veel lager is dan van autochtonen, en dat Turken meer dan de andere groepen van hun stemrecht gebruikmaken. De favoriete politieke partij van de allochtonen is vanaf het begin de PvdA. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 20 stemde de helft van de ondervraagde allochtonen op deze partij. Hoewel de linkse partijen verlies leden, konden de PvdA, GroenLinks, SP en D66 samen rekenen op 80% van de allochtone stemmen. Surinamers en Antillianen stemmen relatief wat vaker op het CDA, de ChristenUnie en de VVD. Terwijl in het vorige Kabinet Balkenende twee allochtone staatssecretarissen aantraden, telt het Kabinet Rutte geen (niet-westerse) allochtone bewindslieden. 11% van de Tweede Kamerleden is van niet-westerse afkomst. Het aantal allochtone gemeenteraadsleden is sinds 1978 gestadig toegenomen. Inmiddels is 3% van alle gemeenteraadsleden van allochtone herkomst, in totaal 303. Onder hen zijn Turken het best vertegenwoordigd (163 raadsleden), op afstand gevolgd door Marokkanen (66). Van alle allochtone raadsleden komt 49% uit voor de PvdA, 15% voor lokale partijen, en 12% voor GroenLinks. Allochtone raadsleden danken hun zetel meer dan autochtonen aan voorkeursstemmen. In de 31 grootste gemeenten werd 42% van hen op deze wijze in de raad, tegenover 5% van de autochtone kandidaten.

2 2 Inleiding Om de deelname van etnische minderheden aan de Nederlandse samenleving te bevorderen heeft het parlement in 1985 de Kieswet gewijzigd, waardoor nietgenaturaliseerde vreemdelingen of allochtonen 1 voor het eerst actief en passief kiesrecht kregen op lokaal niveau. Voorwaarde was dat men 18 jaar of ouder was en minimaal vijf jaar legaal in Nederland verbleef. Migranten en hun kinderen hebben van dit recht wisselend gebruik gemaakt. Hun opkomst- en stemgedrag is sinds deze wetswijziging door onderzoek in beeld gebracht. In deze factsheet zoomen we in op twee niveaus van politieke participatie: gebruik van actief kiesrecht en gebruik van passief kiesrecht. 1. Actief kiesrecht 1.1 Macht van de allochtone stem Er zijn rond de 12 miljoen stemgerechtigde Nederlanders. Bij een opkomstpercentage van 80% gaan 9,6 miljoen kiezers naar de stembus om 150 parlementariërs te kiezen. Een parlementszetel is dan 64 duizend stemmen waard. Anno 20 zijn er iets meer dan 1 miljoen kiesgerechtigde niet-westerse allochtonen 2, die rond de 9% van het totale electoraat vormen. Zouden al deze stemgerechtigde kiezers hun stem uitbrengen, dan zouden ze dus goed zijn voor 16 Kamerzetels. Bij een reëlere opkomst van rond de 50%, is hun stem nog altijd 7-8 Kamerzetels waard. Op lokaal niveau en vooral in grotere steden met concentraties van niet-westerse migranten - legt de allochtone kiezer een groter gewicht in de schaal. In een stad als Amsterdam bestaat de helft van de bevolking uit personen van allochtone herkomst; hun stem is goed voor ruwweg de helft van de Amsterdamse raadszetels. 1.2 Opkomst van allochtonen bij gemeenteraadsverkiezingen 3 Om de opkomst van groepen kiezers te meten wordt van oudsher de methode van exit polls (of schaduwverkiezingen) ingezet. Deze methode bestaat daaruit dat aan alle kiezers die een geselecteerd aantal stembureaus verlaten een vragenlijst wordt voorgelegd. Het opkomstpercentage wordt vervolgens berekend door dat aantal kiezers te delen op het door de gemeente verstrekt totaal aantal kiezers dat een oproepkaart voor die stembureaus heeft ontvangen. 1 Waar gesproken wordt over allochtonen worden niet-westerse allochtonen bedoeld. Tot deze categorie rekent het CBS inwoners van Nederland van wie tenminste één ouder in een nietwesters land is geboren. 2 3 Daarnaast zijn er meer dan 1,1 miljoen westerse allochtonen die stemgerechtigd zijn. Hier wordt alleen de politieke participatie van allochtonen bij gemeenteraadsverkiezingen beschreven. De opkomst en het stemgedrag van allochtonen bij landelijke verkiezingen is tot nu toe alleen onderzocht door FOQUZ in Dit inmiddels opgeheven onderzoeksbureau noteerde via straatenquêtes op de dag van de verkiezingen een opkomst van 70% bij de landelijke verkiezingen. Surinamers scoorden daarbij het hoogst (74%), Antillianen het laagst (62%).

3 Exit Polls 4 De enige steden waar de deelname van etnische groepen aan de gemeenteraadsverkiezingen sinds 1994 in alle verkiezingsjaren is onderzocht, zijn Amsterdam en Rotterdam. Figuur 1. Opkomstpercentage van etnische groepen in Amsterdam en Rotterdam 5, Turken Marokkanen Sur/ Antillianen Totaal gemeente Turken Marokkanen Sur/ Antillianen Kaapverdianen Totaal gemeente Amsterdam Rotterdam Bronnen: Van Heelsum en Tillie, 2006; IMES website 20; COS, 20 Proberen we lijnen te ontdekken in de geprojecteerde cijfers in figuur 1, dan stellen we het volgende vast: de opkomst van allochtonen - op een enkele uitzondering na - is lager dan die van de gehele bevolking; Turken gaan meer naar de stembus dan andere etnische groepen; Surinamers, Antillianen en Kaapverdianen maken het minst gebruik van hun oproepkaart; 2006 laat een piek zien in het opkomstpercentage van allochtonen; en er bestaan grote verschillen tussen beide steden. De opkomst van Turkse en Marokkaanse kiezers in Amsterdam daalt vanaf 1998, stijgt in 2006, en blijft in 20 redelijk op peil. Rotterdam laat een andere beweging zien: de opkomst (van Turken en Marokkanen) stijgt bij elk verkiezingsjaar en is sinds 2006 vergelijkbaar met het totale opkomstcijfer van Rotterdam. 20 laat weer een daling zien. 4 Het gebruik van exit polls kent enkele specifieke nadelen: om een zo groot mogelijk aantal allochtone kiezers in het onderzoek te betrekken, wordt het onderzoek uitgevoerd in stembureaus waar relatief veel allochtonen zijn opgeroepen. Daardoor zijn allochtonen in concentratiewijken oververtegenwoordigd in het onderzoek. Keuze voor een of enkele grote steden impliceert dat het wellicht afwijkende stemgedrag van allochtonen in kleinere steden of daarbuiten buiten beeld blijft. Verder brengt de methode met zich mee dat de berekende opkomst systematisch te laag is, doordat non-respons en vervuiling van gemeentelijke bevolkingsregisters zich vertaalt in een lager opkomstcijfer. En tot slot worden ook kiezers die in een ander stembureau hun stem uitbrengen een nieuwe mogelijkheid sinds 20 als non-respons aangemerkt. 5 De opkomstcijfers van allochtonen in Rotterdam 2002 en 20 zijn via een andere methode verkregen, die tot een hoger en reëler opkomstcijfer leidt dan exit polls.

4 Survey onderzoek 6 Enkele weken voor de gemeenteraadsverkiezingen van 20 voorspelde FORUM een opkomstcijfer van 34% (zie figuur 2). Dat is flink lager dan bleek uit een vergelijkbaar onderzoek in 2006, toen naar verwachting 44% van de allochtonen zou gaan stemmen. Opmerkelijk daarbij is dat de verschillen in opkomst tussen de etnische groepen die in 2006 werd gemeten, in 20 goeddeels zijn verdwenen. Dat blijkt vooral een gevolg van de aanzienlijk lagere opkomst van Turken (van 52 naar 35%). Figuur 2. Verwachte opkomst naar etnische herkomst, 2006 en Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Totaal Zowel de plaatselijke exit poll, het survey en het onderzoek in Rotterdam 7 laten zien dat de opkomst van allochtonen in 20 (soms aanzienlijk) lager is dan in Uitzondering vormen de Marokkanen en Surinamers/Antillianen in Amsterdam, die in dezelfde mate of iets vaker naar de stembus gingen dan vier jaar geleden Verklaringen opkomstgedrag De schommelingen in opkomst die de exit polls in de tijd laten zien, zijn niet eenvoudig te verklaren. Het zij gezegd dat ook de totale opkomst in beide steden door de jaren heen en per etnische groep varieert. Dat Turken doorgaans vaker naar de stembus gaan dan de andere groepen wordt in verband gebracht met de langere democratische traditie in Turkije, vergeleken met bijvoorbeeld Marokko, en met het feit dat Turkse Nederlanders van oudsher beter georganiseerd zijn dan de andere groepen. Turken wisten eerder en op grotere schaal dan andere groepen hun plek in Nederlandse politieke partijen te veroveren, en daarmee stemmen van de achterban aan te trekken. Een verklaring voor de opmerkelijk hogere opkomst van etnische groepen in 2006 (met uitzondering van Surinamers/Antillianen) wordt gevonden in het heftige maatschappelijke en politieke debat over integratie dat ten tijde van die verkiezingen werd gevoerd. De allochtone kiezers brachten een proteststem uit, die niet alleen leidde tot winst voor de PvdA, maar ook resulteerde in een relatief hoge opkomst. Vier jaar later blijken de redenen om een proteststem uit te brengen niet langer aanwezig, wellicht omdat het debat over integratie en moslims inmiddels een nieuwe fase is ingegaan en tot een zekere gewenning heeft geleid. Die verklaring spoort met de bevinding dat 6 FORUM heeft in 2006 en 20 onderzoek laten doen naar de verwachte opkomst en het stemgedrag van allochtonen. Aan een representatieve steekproef van 800 allochtonen uit de vier grootste groepen, werden vragen voorgelegd over opkomst- en stemgedrag. Beide onderzoeken werden ex ante uitgevoerd, dat wil zeggen dat de respondenten voorafgaand aan de gemeenteraadsverkiezingen vragen werden gesteld over of en op wie zij van plan waren te gaan stemmen. Deze onderzoeken leveren landelijk generaliseerbare gegevens op, in tegenstelling tot eerdere schaduwverkiezingen die in enkele steden werden uitgevoerd. Een nadeel van ex ante onderzoek is dat het verwachtingen meet, geen feiten. Wel zijn er methodieken ontwikkeld om de ruis van sociaal wenselijke antwoorden (die vooral effect hebben op het opkomstcijfer) te reduceren. 7 Zie noot 5 en 6.

5 5 allochtonen anno 20 enerzijds minder belangstelling hebben voor politiek, en anderzijds een groter vertrouwen hebben in de overheid dan vier jaar geleden. 1.3 Partijvoorkeur Sinds etnische groepen stemrecht hebben op lokaal niveau brengt een grote meerderheid haar stem uit op een linkse partij. Van deze partijen kan de PvdA steeds op de meeste stemmen rekenen (zie tabel 1). Ondanks verlies van de PvdA en GroenLinks bij de recente lokale verkiezingen incasseerden de linkse partijen gezamenlijk 80% van de allochtone stemmen. In Amsterdam stemde 97% van alle Turkse en Marokkaanse kiezers op een linkse partij 8. Surinamers en Antillianen geven vaker dan Turken en Marokkanen hun stem aan andere partijen. Tabel 1. Partijvoorkeur allochtonen in 20 (Amsterdam en landelijk 9 ), in procenten Schaduwverkiezingen Landelijk survey Amsterdam Turken Marokkanen Surinamers Antillianen 4 etnische groepen PvdA GroenLinks SP D CDA VVD Overig Zeg ik liever niet 4 Totaal Passief kiesrecht Inmiddels is Nederland gewend geraakt aan allochtone vertegenwoordigers in de belangrijkste vertegenwoordigende lichamen: gemeenteraden, provincies en parlement. In het vierde Kabinet-Balkenende ( ) werden de eerste twee allochtone staatssecretarissen benoemd, respectievelijk van Turkse en Marokkaanse herkomst. Het daaropvolgende Kabinet Rutte telt geen niet-westerse allochtone ministers of staatssecretarissen. Wel een westers allochtone staatssecretaris, van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Marlies Veldhuijzen van Zanten-Hyllner heeft naast haar Nederlands ook een Zweeds paspoort, omdat zij in Zweden geboren is. Deze dubbele nationaliteit heeft bij de PVV tot beroering geleid. Zij verlangde dat de staatssecretaris afstand zou doen van haar Zweedse paspoort. 11% van de Tweede Kamerleden is van niet-westerse afkomst. Migranten en hun kinderen hebben ook de weg naar de lokale politiek gevonden. Sinds in 1978 de eerste twee allochtone raadsleden werden, is hun aandeel gestaag toegenomen. Bij de verkiezingen van 3 maart 20 zijn 303 raadsleden van nietwesterse herkomst in alle Nederlandse gemeenten, dat is gemiddeld 3%. Turken zijn het best vertegenwoordigd in de lokale democratie (163), gevolgd door 8 9 Inclusief D66. Alleen in Amsterdam is het stemgedrag van allochtonen in 20 onderzocht. Het betreft de stemintentie van 'zeker stemmers' en twijfelaars, uit het ex-ante onderzoek enkele weken voor de verkiezingen.

6 6 Marokkanen (66), Surinamers (32) en Antillianen (7). 35 allochtone raadsleden behoren tot een andere etnische groep. Bijna een derde van de allochtone raadsleden is vrouw. 11 De helft van alle allochtone raadsleden komt uit voor de PvdA, de partij die ook de meeste stemmen van deze groepen weet te verzamelen. Tabel 2. Aantal en aandeel allochtone raadsleden, naar politieke partij, 20 Aantal raadsleden Aantal allochtone raadsleden % allochtone raadsleden per partij % allochtone raadsleden verdeeld over de partijen Lokale Partijen ,1 15 PvdA ,9 49 CDA ,6 8 VVD ,0 5 D ,4 8 GroenLinks ,3 12 SP ,4 2 Overige partijeni ,2 1 Totaal ,1 0% Bron: Kiesraad en IPP, 20 FORUM onderzocht in de 31 grootste gemeenten de invloed van. 51 allochtone kandidaten zijn dank zij in de raad, hetgeen 42% is van het aantal allochtone raadsleden in deze gemeenten. Tabel 3. Raadsleden met in de G31-gemeenten, absoluut en in % Aantal autochtone Aantal allochtone % autochtone % allochtone G G G31 (Totaal) Bron: FORUM 11 IPP, 20.

7 7 BRONNEN M. Epskamp en M. van Rhee, Analyse gemeenteraadsverkiezingen 20, Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS), Rotterdam, 6 maart 20. FORUM, Opkomstgedrag en opkomstmotieven van Nieuwe Nederlanders. Gemeenteraadsverkiezingen 2006, Utrecht, FORUM, Opkomst- en stemgedrag van Nieuwe Nederlanders. Gemeenteraadsverkiezingen 20, Utrecht, 20. Anja van Heelsum en Jean Tillie, Opkomst en partijvoorkeur van migranten bij de gemeenteraadsverkiezingen van 7 maart 2006, IMES, IPP, Bijlage onderzoek "Vrouwen en allochtonen in de gemeenteraden 20, 20 O&S, Allochtone kiezer stemt PvdA, GroenLinks of D66, opkomst valt mee, Amsterdam 4 maart 20.