Onderzoeksteam : (in alfabetische volgorde)

Transcriptie

1 Afdeling Epidemiologie FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie Juliette Wystmansstraat 14 Leuvenseweg Brussel 1000 Brussel Tel : 02/ his@iph.fgov.be Onderzoeksteam : (in alfabetische volgorde) Kristina Bayingana Stefaan Demarest Lydia Gisle Edith Hesse Pieter-Jan Miermans Jean Tafforeau Johan Van der Heyden Logistieke steun : Monique Schoonenburg Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid: IPH/EPI REPORTS N Depotnummer : D/2006/2505/4

2 De opdrachtgevers van de Gezondheidsenquête 2004 B. Cerexhe Minister van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering, belast met Economie, Tewerkstelling, Wetenschappelijk Onderzoek, Brandbestrijding en Dringende Medische Hulp en Landbouwbeleid Brussels Hoofdstedelijk Gewest R. Demotte Minister van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu Federale regering C. Fonck Ministre de la Santé, de l'enfance et de l'aide à la Jeunesse Franse Gemeenschap B. Gentges Vize-Ministerpräsident, Minister für Ausbildung und Beschäftigung, Soziales und Tourismus Duitstalige Gemeenschap G. Vanhengel Minister van de Brussels Gewestse Hoofdstedelijke Regering, belast met Financiën, Begroting, Externe Betrekkingen en Informatica Brussels Hoofdstedelijk Gewest I. Vervotte Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Vlaamse Gemeenschap C. Vienne Ministre de la Santé, de l'action sociale et de l'egalité des chances Waals Gewest

3 Boek II Gezondheidstoestand Gezondheidsenquête België 2004 IPH/EPI REPORTS nr

4

5 Algemene Inhoud Boek I Inleiding Methodologish rapport...5 Boek II Gezondheidstoestand Subjectieve Gezondheid...9 Chronische aandoeningen...47 Mentale gezondheid Langdurige lichamelijke beperkingen Tijdelijke beperkingen Boek III Leefstijl Lichaamsbeweging...5 Voedingsstatus Voedingsgewoontes Gebruik van alcohol Tabaksgebruik Gebruik van illegale drugs Gezondheid en seksualiteit AIDS : kennis, attitudes en opsporing Boek IV Preventie Vaccinatie...5 Cardiovasculaire preventie Vroegtijdige opsporing van diabetes Vroegtijdige opsporing van borstkanker Vroegtijdige opsporing van baarmoederhalskanker...297

6 Boek V Medische Consumptie Contacten met zorgverstrekkers Contacten met de huisarts...5 Ambulante contacten met de specialist Contacten met de dienst spoedgevallen Contacten met de tandarts Contacten met paramedische zorgverstrekkers Opname in het ziekenhuis Gebruik van geneesmiddelen Niet-conventionele geneeswijzen Boek VI Gezondheid en samenleving Toegankelijkheid van de gezondheidszorgen... 5 Socio-economische verschillen in gezondheid Gezondheid en omgeving Traumata Sociale gezondheid Gebruik sociale en preventieve diensten Boek VII Ouderen... 5 Boek VIII Internationale vergelijking... 5

7 Boek II Hoofdstuk 2 Chronische Aandoeningen Johan Van der Heyden Stefaan Demarest Inleiding Gezondheidstoestand Subjectieve gezondheid Leefstijl Preventie Medische consumptie Chronische aandoeningen Mentale gezondheid Beperkingen en participatieproblemen Gezondheid en samenleving Ouderen Internationale vergelijking Gezondheidsenquête, België 2004

8

9 Inhoudstafel INHOUDSTAFEL... 3 SAMENVATTING DANKWOORD INLEIDING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN PREVALENTIE VAN LANGDURIGE AANDOENINGEN (MB01_1) België Regio s PREVALENTIE VAN CHRONISCHE ZIEKTEN (MA01XX_1) België Regio s OPVOLGING VAN CHRONISCHE ZIEKTEN DOOR GEZONDHEIDSWERKERS (MA03XX_1, MA03XX_2, MA03XX_3, MA03XX_4) België Regio s BEHANDELING BIJ CHRONISCHE ZIEKTEN (MA04XX_1, MA04XX_2) België Regio s CO-MORBIDITEIT (MA_1) België Regio s BESPREKING BIBLIOGRAFIE BASIS TABELLEN GESTANDAARDISEERDE TABELLEN

10

11 Samenvatting In deze module bestuderen we: 1. de prevalentie van chronische morbiditeit in het algemeen 2. de prevalentie van 26 chronische aandoeningen (of groepen aandoeningen) 1 3. de mate waarin deze aandoeningen leiden tot medische consumptie 4. co-morbiditeit. Ongeveer één kwart van de bevolking (24%) geeft aan minstens één langdurige ziekte, langdurige aandoening of handicap te hebben De kans om een langdurige aandoening te rapporteren stijgt sterk met de leeftijd. In de leeftijdsgroep onder de 45 jaar geeft één inwoner op vijf aan een aandoening te hebben, bij 75-plussers is dit meer dan de helft (53%). Hoe lager het opleidingsniveau, hoe hoger de kans dat men een langdurige aandoening rapporteert. In het Vlaams Gewest rapporteert 21% van de bevolking minstens één langdurige ziekte, langdurige aandoening of handicap te hebben. Dit percentage ligt merkelijk hoger in het Brussels en Waals Gewest (respectievelijk 25% en 28%). Bij mannen boven de 55 jaar en vrouwen boven de 35 jaar stellen we tussen 1997 en 2004 een daling vast van het aantal personen met een langdurige aandoening. Doordat het aantal ouderen in de bevolking echter geleidelijk is 1 Het betreft: astma, chronische bronchitis of andere chronische longkwaal, allergie, ernstige hartkwaal of hartinfarct, hoge bloeddruk, ernstige darmstoornissen, chronische blaasontsteking, diabetes, schildklierafwijkingen, glaucoom, cataract, ernstige somberheid of depressie voor periode van minstens 2 weken, duizeligheid met vallen, migraine, ernstige of chronische huidaandoening, kwaadaardige aandoening of kanker, langdurige vermoeidheid voor een periode van minstens 3 maanden, rugaandoeningen van hardnekkige aard, gewrichtsslijtage, gewrichtsontsteking, andere vormen van chronisch reuma, beroerte en gevolgen, maagzweer of zweer van de dunne darm, osteoporose, prostaatklachten, verzakking van de baarmoeder toegenomen en ouderen uiteraard meer aandoeningen hebben dan jongeren, reflecteert deze daling zich niet in de brute cijfers. Bij mannen is de meest gerapporteerde aandoening allergie (12%). Ook hoge bloeddruk (11%), ernstige rugaandoeningen (10%) en gewrichtsslijtage (8%) komen frequent voor. Voor de andere gerapporteerde chronische ziekten bedraagt de prevalentie 5% of minder. Bij 65- plussers liggen de prevalenties uiteraard een heel stuk hoger. 31% van de mannen van 65 jaar en ouder geeft aan te lijden aan hoge bloeddruk en 24% heeft gewrichtsslijtage. Verder blijkt dat in deze groep 19% een recente geschiedenis heeft van een hartinfarct of ander ernstig hartlijden, 17% prostaatlijden, 14% chronische bronchitis of een andere vorm van chronische longkwaal 2 en 11% diabetes. Ook bij vrouwen zijn de meest gerapporteerde aandoeningen allergie (16%) en hoge bloeddruk (14%). Andere aandoeningen waaraan meer dan 10% van de vrouwen lijden zijn gewrichtsslijtage (13%), migraine (11%) en ernstige rugaandoeningen (11%). In de leeftijdsgroep jaar is migraine de tweede belangrijkste chronische aandoening (14% van de vrouwen), na allergie. Vooral bij vrouwen van 65 jaar en ouder stellen we hoge prevalenties vast van chronische ziekten. Zo lijdt 40% van de vrouwen uit deze leeftijdsgroep aan gewrichtsslijtage, 36% heeft een hoge bloeddruk en 22% gewrichtsontstekingen. De prevalentie van chronische aandoeningen, zoals door patiënten zelf gerapporteerd, is hoger bij vrouwen en neemt meestal toe met de leeftijd. Er bestaan ook belangrijke verschillen in functie van het opleidingsniveau. De prevalentie van allergie neemt toe naarmate het opleidingsniveau stijgt. De prevalentie van chronische bronchitis of een andere chronische longkwaal, 2 Met andere chronische longkwaal wordt bedoeld: andere dan astma en chronische bronchitis

12 hartlijden, hoge bloeddruk, diabetes, depressie, duizeligheid met vallen, migraine, hardnekkige rugaandoeningen, gewrichtsslijtage, gewrichtsontsteking, andere vormen van chronisch reuma 3 en maagzweer of zweer van de dunne darm stijgt naarmate het opleidingsniveau daalt. In de steden is de prevalentie van chronische bronchitis of een andere chronische longkwaal hoger dan in de landelijke gebieden. Voor de meeste andere aandoeningen noteren we geen verschillen in functie van de urbanisatiegraad. Bij mannen vinden we tussen 1997 en 2004 een significante toename van de prevalentie van hoge bloeddruk, diabetes, glaucoom en cataract. De toename van cataract en glaucoom kan grotendeels verklaard worden door de vergrijzing van de bevolking. Voor hoge bloeddruk en diabetes is dit ook wel zo, maar toch noteren we voor deze ziekten ook een stijging die niet kan verklaard worden door de veroudering van de bevolking. Bij vrouwen vinden we tussen 1997 en 2004 een significante toename van de prevalentie van hoge bloeddruk, diabetes, glaucoom, cataract en osteoporose. Ook deze evolutie is in de eerste plaats te wijten aan de vergrijzing van de bevolking. De prevalentie van ernstige darmstoornissen, gewrichtsslijtage en andere vormen van chronisch reuma neemt eigenlijk af, maar omdat deze aandoeningen vooral voorkomen bij oudere personen en het aantal oudere personen in de populatie aan het toenemen is, weerspiegelt deze daling zich niet in een daling van de ruwe prevalenties. Voor nagenoeg alle chronische aandoeningen ligt de prevalentie hoger in het Waals Gewest dan in het Vlaams Gewest. Ook in het Brussels Gewest noteren we vaak hogere prevalenties van chronische aandoeningen dan in het Vlaams Gewest. Toch is Brussel het enige gewest waar we een daling vaststellen van de prevalentie van astma, hartlijden, duizeligheid met vallen en andere vormen van chronisch reuma bij mannen. Personen met een hoge bloeddruk, chronische bronchitis of een andere longkwaal, hartinfarct of ernstig hartlijden, diabetes, maagzweer of zweer van de dunne darm, glaucoom, kanker of beroerte (en gevolgen) contacteren hiervoor in 80% of meer van de gevallen een arts. Bij allergie en migraine doet minder dan 60% van de bevolking een beroep op een arts. Aandoeningen waarvoor mannen vaker door de huisarts gevolgd worden dan door een specialist zijn hoge bloeddruk, migraine, langdurige vermoeidheid, chronische bronchitis of ander chronisch longlijden, diabetes, duizeligheid met vallen, astma, depressie en allergie. Bij vrouwen geldt dit ook voor gewrichtsontsteking en andere vormen van chronisch reuma. Aandoeningen waarvoor zowel mannen als vrouwen eerder een beroep doen op de specialist dan op de huisarts zijn hartinfarct of ander ernstig hartlijden, ernstig darmlijden, cataract, glaucoom, kanker en een beroerte en de gevolgen hiervan. Kanker en ernstig hartlijden zijn aandoeningen die vaak samen door de huisarts en de specialist gevolgd worden. Meer dan 90% van de vrouwen met hoge bloeddruk, chronische bronchitis of ander longlijden, hartinfarct of ernstig hartlijden, chronische blaasontsteking of beroerte (en de gevolgen hiervan) gebruikt omwille van deze aandoeningen geneesmiddelen. Bij mannen vinden we zo n hoog percentage enkel voor hoge bloeddruk en maagzweer of zweer van de dunne darm. Het percentage personen dat een niet-medicamenteuze behandeling onderging omwille van een specifieke chronische ziekte verschilt zeer sterk volgens de aandoening en ligt hoog bij kanker (65% zowel bij mannen als vrouwen), ernstige rugaandoeningen (41% bij mannen, 38% bij vrouwen) en cataract (34% bij mannen, 33% bij vrouwen). 3 Met andere vormen van chronisch reuma wordt bedoeld: andere dan gewrichtsslijtage en gewrichtsontsteking

13 8% van de bevolking lijdt aan co-morbiditeit 4. Bij 75-plussers gaat het om 31% van de bevolking. Hoe lager de opleiding hoe hoger de kans op co-morbiditeit. De hoogste co-morbiditeit wordt vastgesteld in het Waals Gewest. Brussel scoort iets beter. In het Vlaams Gewest is het percentage van de bevolking met co-morbiditeit het laagst. Het percentage personen met co-morbiditeit blijft gelijk tussen 1997 en In het Brussels Gewest zien we zelfs een lichte daling. Enkele zaken moeten uit deze resultaten onthouden worden. Het verband tussen chronische morbiditeit en opleidingsniveau is ontegensprekelijk. Deze samenhang wordt niet alleen vastgesteld voor chronische morbiditeit in het algemeen, ook voor 12 van de 26 bestudeerde aandoeningen en comorbiditeit vinden we een significant hogere prevalentie naarmate het opleidingsniveau afneemt. Een gelijkaardige associatie vinden we voor subjectieve gezondheid en mentale gezondheid. De boodschap is duidelijk: mensen uit de achtergestelde socio-economische groepen hebben over het algemeen meer gezondheidsproblemen dan zij die het beter hebben. Met deze vaststelling moet bij de uitbouw van een gezondheidsbeleid hoe dan ook rekening gehouden worden. Voor het plannen van de financiering en de organisatie van de gezondheidszorg van de toekomst is kennis van de evolutie van de prevalentie van chronische morbiditeit van cruciaal belang. Hoewel de tijdsspanne van 7 jaar waarbinnen we kunnen vergelijken relatief kort is en we slechts 3 meetpunten hebben, verschaft de gezondheidsenquête ons toch reeds heel nuttige informatie. Het percentage personen dat aangeeft één of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps te hebben blijft tussen 1997 en 2004 vrij constant. Verdere exploratie leert ons dat we binnen bepaalde leeftijdsgroepen zelfs een daling vaststellen van het aantal personen met een langdurige aandoening. Dit is bijvoorbeeld opvallend in de leeftijdsgroep tussen 65 en 74-jaar. Doordat de vergrijzing gepaard gaat met een toename van de gezonde levensverwachting, merken we geen toename van de morbiditeit op populatieniveau. Bij het bestuderen van de evolutie per ziekte stellen we nochtans vast dat deze uitspraak moet genuanceerd worden. Enkele ziekten, vooral deze die sterk geassocieerd zijn met een hogere leeftijd, nemen duidelijk toe: hoge bloeddruk, diabetes, osteoporose, cataract, glaucoom. Voor de laatste 3 kan deze toename nagenoeg volledig toegeschreven aan de vergrijzing van de bevolking. Voor diabetes en hoge bloeddruk stellen we echter ook een toename vast los van het vergrijzingseffect. 4 Co-morbiditeit wordt hier gedefinieerd als het voorkomen van verschillende aandoeningen die behoren tot verschillende ziektegroepen. Zes ziektegroepen worden onderscheiden: 1. ziekten van het bewegingsstelsel (hardnekkige rugproblemen, gewrichtsslijtage, gewrichtsontsteking, ander vormen van chronisch reuma) 2. respiratoire ziekten (astma, chronische bronchitis of andere chronische longkwaal) 3. neurologische aandoeningen (epilepsie, duizeligheid met vallen, beroerte) 4. hartaandoeningen (hartaanval of ander ernstig hartlijden) 5. kanker 6. diabetes

14 Dankwoord Wij willen graag de volgende personen bedanken voor het nalezen van dit onderdeel en hun nuttige opmerkingen. o o o o o Dr. Anne Kongs, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Dr. Johan Wens, Vakgroep huisartsgeneeskunde, Universiteit Antwerpen (UA) Mevr. Liesbeth Temme, KULeuven Mr. Olivier Ethgen, Département de Santé Publique, Université de Liège (Ulg) Mr. Rudy Van Tielen, Adviseur Economische en Wetenschappelijke Zaken, Pharma.be

15 1. Inleiding Ziekten en langdurige aandoeningen brengen specifieke gevolgen met zich mee voor de gezondheidsbeleving, het dagelijks functioneren en het gebruik van de gezondheidszorg. Voor een gezondheidsbeleid is het dus belangrijk om de prevalentie van deze aandoeningen te kennen, om te weten welke aandoeningen het meest frequent voorkomen en om na te gaan welke impact deze aandoeningen hebben op het functioneren en op de medische consumptie, met name op de contacten met zorgverstrekkers, ziekenhuisopname en geneesmiddelengebruik (1). Personen die lijden aan chronische aandoeningen hebben meer gezondheidsbehoeften en hogere gezondheidskosten (2). Informatie over de prevalentie van deze ziekten is dus nodig om de gezondheidsbehoeften en de bijhorende gezondheidskosten te kunnen inschatten. Voor beleidsmensen is het niet alleen belangrijk om informatie te hebben over de prevalentie van specifieke chronische ziekten, maar ook over de aanwezigheid van co-morbiditeit. Co-morbiditeit situeert zich vooral bij oudere personen en is in hoge mate geassocieerd met een verhoogde mortaliteit, een lagere levenskwaliteit en een hoger gebruik van gezondheidszorgen (3). Het nut van een module over chronische ziekten in een gezondheidsenquête situeert zich op verschillende terreinen. 1. Het instrument laat toe om prevalenties te bepalen van specifieke WGO-indicatoren, met name de prevalentie van kanker, hart- en vaataandoeningen, aandoeningen van het bewegingsstelsel, diabetes en chronische aandoeningen van de luchtwegen. 2. Een gezondheidsenquête laat toe belangrijke informatie te verzamelen over chronische ziekten en aandoeningen waar anders nagenoeg geen informatie over beschikbaar is: b.v. migraine, allergie, 3. Aan de hand van een gezondheidsenquête kunnen prevalentiegegevens die via andere bronnen bekomen werden, gevalideerd worden. Bovendien zijn de gegevens van een gezondheidsenquête in regel representatief voor de ganse bevolking. 4. Een gezondheidsenquête is een ideaal instrument voor het meten van co-morbiditeit omdat op hetzelfde moment informatie wordt ingewonnen over het voorkomen van een groot aantal verschillende aandoeningen. 5. Op basis van een gezondheidsenquête kan het verband gelegd worden tussen de aanwezigheid van chronische aandoeningen en functionele beperkingen. 6. Aan de hand van de gegevens van een gezondheidsenquête kan het verband bestudeerd worden tussen het voorkomen van chronische ziekten en de medische consumptie, zowel voor wat betreft de contacten met artsen (huisarts, specialist), opname in het ziekenhuis als het gebruik van geneesmiddelen. Zeker en vast dient ook gewezen te worden op de beperkingen van een gezondheidsenquête bij het inschatten van prevalenties van chronische ziekten. Bij oudere mensen of mensen behorend tot lagere socio-economische groepen is het b.v. niet uitgesloten dat zij de aan- of afwezigheid van een bepaalde ziekte fout rapporteren omdat ze onvoldoende medische kennis hebben. Uit onderzoek is gebleken dat vooral bij oudere personen de validiteit van de bekomen informatie verschilt naargelang de soort aandoening (4). Een vertekening van de resultaten kan ook optreden als de prevalentie van chronische ziekten systematisch verschillend is bij responders en non-responders. Opgemerkt moet worden dat met de term prevalentie hier een periodeprevalentie bedoeld wordt (de frequentie van aanwezigheid van een aandoening in de periode van 1 jaar voor de bevraging). Gezien het in de regel om chronische condities gaat is dit geen probleem

16 Tabel 1. vermeldt de verschillende chronische aandoeningen die in de gezondheidsenquête aan bod komen. De lijst is gebaseerd op de vragenlijst van de Nederlandse Gezondheidsenquête (5), maar werd toch hier en daar aangepast. Tabel 1 Lijst van bevraagde aandoeningen, Gezondheidsenquête, België, Astma 2. Chronische bronchitis of andere chronische longkwaal 3. Allergie 4. Sinusitis 5. Ernstige hartkwaal of hartinfarct 6. Hoge bloeddruk 7. Ernstige darmstoornissen, langer dan 3 maanden 8. Hepatitis, levercirrose of andere leveraandoening 9. Nierstenen 10. Ernstige nierziekte maar niet nierstenen 11. Chronische blaasontsteking 12. Diabetes 13. Schildklierafwijkingen 14. Glaucoom (verhoogde oogdruk) 15. Cataract (staar) 16. Ziekte van Parkinson 17. Ernstige somberheid of depressie voor periode van minstens 2 weken 18. Een andere ernstige psychische aandoening 19. Epilepsie (vallende ziekte) 20. Duizeligheid met vallen 21. Migraine 22. Ernstige of chronische huidaandoening 23. Kwaadaardige aandoening of kanker 24. Langdurige vermoeidheid voor een periode van minstens 3 maanden 25. Rugaandoeningen van hardnekkige aard (langer dan 3 maanden), lumbago, ischias, discushernia 26. Gewrichtsslijtage (artrose) van knieën, heup of handen 27. Gewrichtsontsteking (chronisch reuma, reumatoïde artritis) van handen of voeten 28. Andere vormen van chronisch reuma, langer dan 3 maanden 29. Beroerte (hersenbloeding) en gevolgen 30. Maagzweer of zweer van de dunne darm 31. Galstenen of een galblaasontsteking 32. Osteoporose (ontkalking van het bot) 33. Polsbreuk 34. Gebroken heup 35. Breuk van de wervelkolom 36. Prostaatklachten 37. Verzakking van de baarmoeder Met uitzondering van botbreuken zijn de verschillende aandoeningen uit de lijst chronisch van aard of hebben ze vaak een recurrerend karakter. De vraag naar botbreuken werd gesteld als indicator voor osteoporose. Tenslotte kon de respondent nog andere ziekten of aandoeningen opgeven. Deze worden hier buiten beschouwing gehouden wegens de geringe aantallen en de diversiteit

17 2. Vragen Twee vragen hebben betrekking op chronische morbiditeit in het algemeen: MB01. Hebt u een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps? MB02. Welke langdurige ziekte(n), langdurige aandoening(en) of handicap(s) hebt u? De vraagstelling i.v.m. specifieke chronische ziekten of aandoeningen doorloopt de lijst die in de inleiding vermeld wordt aan de hand van de volgende vraag: MA01. Ik zal u een aantal ziekten of aandoeningen opnoemen. Kunt u voor elke ziekte of aandoening aanduiden of u die hebt of in de loop van de laatste 12 maanden gehad hebt? Indien het antwoord voor een bepaalde ziekte of aandoening JA is, worden 3 bijkomende vragen gesteld: MA02. Hebt u hiervoor in de afgelopen 12 maanden een gezondheidswerker geraadpleegd? MA03. Om welk soort gezondheidswerker ging het (huisarts, specialist, ander)? MA04. Welke behandeling hebt u voor deze ziekte of aandoening ondergaan (geen, geneesmiddel, dieet, kinesitherapie, psychotherapie, andere therapie)? Voor personen die een behandeling kregen voor diabetes worden 2 bijkomende vragen gesteld? MA0501. Gebruikt(e) u voor uw diabetes pillen of tabletten? MA0502. Gebruikt(e) u voor uw diabetes inspuitingen (insuline)?

18 3. Indicatoren De indicatoren die in deze module worden voorgesteld betreffen: 1. de prevalentie van langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps in het algemeen; 2. de prevalentie van specifieke chronische aandoeningen; 3. de mate waarin deze aandoeningen leiden tot medische consumptie; 4. co-morbiditeit. De eerste indicator (MB01_1) laat toe eens schatting te maken van het percentage van de bevolking met één of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps. Voor de keuze van de aandoeningen waarvoor indicatoren in dit rapport worden voorgesteld hebben we ons in de eerste plaats gebaseerd op de lijst van indicatoren voorgesteld in het ECHI-2 project van het EU, met name deze waarvoor wordt aangegeven dat een gezondheidsenquête een potentieel belangrijke informatiebron is. Aandoeningen die op deze lijst voorkomen en waarvoor in de gezondheidsenquête 2004 informatie beschikbaar is zijn: kanker (niet verder gespecificeerd), diabetes, depressie, cataract, migraine, beroerte, chronisch obstructief longlijden, astma, allergie, maagzweer of zweer van de dunne darm, gewrichtsslijtage en osteoporose. Andere chronische ziekten die in de Gezondheidsenquête aan bod komen worden ook besproken indien ze, ofwel bij mannen ofwel bij vrouwen, een prevalentie hebben van minstens 2%. Het gaat om hoge bloeddruk, ernstig hartlijden, hardnekkige rugproblemen, ernstige of chronische huidproblemen, ernstige darmstoornissen, langdurige vermoeidheid, gewrichtsontsteking, andere vormen van chronisch reuma 5, duizeligheid met vallen, schildklierlijden, glaucoom, chronische blaasontsteking, prostaatlijden bij mannen en verzakking van de baarmoeder bij vrouwen. Voor elk van de 26 geselecteerde aandoeningen worden 7 indicatoren weergegeven (MAXX01_1, MA03XX_1, MA03XX_2, MA03XX_3, MA03XX_4, MA04XX_1, MA04XX_2): de periodeprevalentie van de aandoening (periode van 12 maanden) de proportie van de bevolking met de aandoening die hiervoor tijdens deze periode enkel een beroep deed op een huisarts de proportie van de bevolking met de aandoening die hiervoor tijdens deze periode enkel een beroep deed op een specialist de proportie van de bevolking met de aandoening die hiervoor tijdens deze periode een beroep deed op een huisarts en een specialist de proportie van de bevolking met de aandoening die hiervoor tijdens deze periode een beroep deed op een ander zorgverlener de proportie van de bevolking met de aandoening die hiervoor tijdens deze periode geneesmiddelen gebruikte de proportie van de bevolking met de aandoening die hiervoor tijdens deze periode een nietmedicamenteuze behandeling kreeg 5 Met andere vormen van chronisch reuma wordt bedoeld: andere dan gewrichtsslijtage en gewrichtsontsteking

19 Voor prevalenties van de aandoeningen die opgenomen zijn in de lijst van het ECHI-2 project (behalve voor zelfgerapporteerde depressie), alsook voor de andere aandoeningen met een prevalentie van meer dan 10% (hoge bloeddruk en hardnekkige rugaandoeningen) worden op het eind van de module gestandaardiseerde tabellen weergeven in functie van de achtergrondkenmerken die routinematig in dit rapport gebruikt worden. Zelfgerapporteerde depressie wordt echter besproken in de module mentale gezondheid. Voor co-morbiditeit wordt één indicator voorgesteld. De meeste indicatoren voor het meten van comorbiditeit die in de literatuur worden voorgesteld zijn gebaseerd op klinische diagnoses die gecodeerd worden via de ICD. In Nederland werd echter ook een indicator van co-morbiditeit voorgesteld op basis van gegevens van een gezondheidsenquête (6). Op advies van de Raad voor Gezondheidsonderzoek werden zes ziektegroepen gedefinieerd, die samen 13 ziekten omvatten die voorkomen op de lijst van bevraagde aandoeningen van de gezondheidsenquête. Deze ziekten werden geselecteerd omwille van hun prevalentie, het risico op beperkingen en sterfte en het geassocieerd gebruik van gezondheidszorgen. Informatie over dezelfde 13 ziekten is ook beschikbaar in de Belgische gezondheidsenquête. De zes ziektegroepen zijn: 1. ziekten van het bewegingsstelsel (hardnekkige rugproblemen, gewrichtsslijtage, gewrichtsontsteking, ander vormen van chronisch reuma) 2. respiratoire ziekten (astma, chronische bronchitis of andere chronische longkwaal 6 ) 3. neurologische aandoeningen (epilepsie, duizeligheid met vallen, beroerte) 4. hartaandoeningen (hartaanval of ander ernstig hartlijden) 5. kanker 6. diabetes. In de Belgische Gezondheidsenquête hebben we ook informatie over het voorkomen van de ziekte van Parkinson. Deze aandoening wordt toegevoegd bij ziektegroep 3 (neurologische aandoeningen) De voorgestelde indicator (MA_1) geeft een verdeling van de bevolking in 3 categorieën: personen die niet lijden aan één van de beschouwde ziekten (geen morbiditeit); personen die lijden aan één of meerdere ziekten behorend tot één ziektegroep (monomorbiditeit); personen die lijden aan meerdere ziekten behorend tot meer dan één ziektegroep (comorbiditeit). 6 Met andere chronische longkwaal wordt bedoeld: andere dan astma en chronische bronchitis

20 4. Resultaten 4.1. Prevalentie van langdurige aandoeningen (MB01_1) België 24% van de totale bevolking geeft aan één of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps te hebben. In de verdere bespreking gebruiken we de notie langdurige aandoeningen. Analyse volgens geslacht en leeftijd Het percentage personen met een langdurige aandoening verschilt nauwelijks tussen mannen en vrouwen, maar hangt duidelijk samen met de leeftijd. Tot de leeftijd van 45 jaar gaat het om minder dan 20% van de bevolking. Bij 75-plussers loopt dit percentage op tot 53%. Figuur 1 Percentage van de bevolking dat een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps heeft, volgens geslacht en leeftijd, België, Gezondheidsenquête 2004 Analyse volgens opleidingsniveau De ruwe cijfers tonen een zeer sterke samenhang tussen het opleidingniveau en het hebben van een langdurige aandoening. Naarmate het opleidingsniveau stijgt, daalt het percentage van personen dat een langdurige aandoeningen rapporteert. Na correctie voor geslacht en leeftijd, verminderen de verschillen tussen de opleidingsklassen weliswaar, maar blijft de gradiënt toch sterk significant (p < 0.001). Analyse volgens urbanisatiegraad Het percentage personen dat een langdurige aandoening rapporteert, vertoont geen samenhang met de urbanisatiegraad

21 Evolutie over de tijd Het aantal personen met een langdurige aandoening is in 1997, 2001 en 2004 nagenoeg gelijk. Na correctie voor leeftijd en geslacht stellen we echter een significante daling vast. Zoals blijkt uit Figuur 2 is dit de daling vooral duidelijk bij mannen boven de 55 jaar en vrouwen boven de 35 jaar. Doordat het aantal ouderen in de bevolking echter geleidelijk is toegenomen en ouderen uiteraard meer aandoeningen hebben dan jongeren, reflecteert deze daling zich niet in de brute cijfers. Figuur 2 Percentage van de bevolking dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps, volgens jaar, leeftijd en geslacht, Gezondheidsenquête, België, Regio s Opvallend zijn de gewestelijke verschillen. Daar waar in het Vlaams Gewest 21% van de bevolking een langdurige aandoening rapporteert, stijgt dit percentage tot 25% in het Brussels en tot 28% in het Waals Gewest. Deze verschillen kunnen niet verklaard worden door mogelijke verschillen in geslachts- en leeftijdsopbouw tussen de gewesten. Ook na correctie voor geslacht en leeftijd ligt dit percentage significant lager in het Vlaams Gewest vergeleken met het Brussels of het Waals Gewest. Tussen het Brussels en het Waals Gewest kan na correctie voor geslacht en leeftijd geen significant verschil meer worden vastgesteld. Figuur 3 Percentage van de bevolking dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps, België, Gezondheidsenquête

22 Vlaams Gewest In het Vlaams Gewest geeft 21% van de bevolking aan aandoeningen te hebben, een percentage dat iets lager ligt dan voor gans België. Ook in het Vlaams Gewest is er een ondubbelzinnige samenhang tussen de leeftijd en het hebben van aandoeningen: waar in de jongste leeftijdsgroep (0 tot 14 jaar) 10% van de bevolking aangeeft aandoeningen te hebben, stijgt dit percentage tot 50% in de oudste leeftijdsgroep (75 jaar en ouder). Even onmiskenbaar althans zo tonen de ruwe gegevens is de band die zou bestaan tussen het opleidingsniveau en het hebben van aandoeningen: bij diegenen met geen diploma of een diploma lager onderwijs geeft 37% aan aandoeningen te hebben, bij de hoogst opgeleiden gaat het maar om 16%. Na correctie voor leeftijd en geslacht verminderen deze verschillen maar blijven ze significant. Figuur 4 Percentage van de bevolking dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps, België, Gezondheidsenquête Vlaams Gewest De prevalentie van aandoeningen daalt ook in het Vlaams Gewest over de verschillende meetpunten: waar in % van de bevolking aandoeningen rapporteerde, daalt dit tot 21% in Na correctie voor leeftijd en geslacht blijkt het om een significante trend te gaan (p = 0.02). Brussels Gewest In het Brussels Gewest rapporteert 25% van de bevolking een aandoening. In tegenstelling met de Belgische resultaten ligt de prevalentie van aandoeningen hoger bij de vrouwen (26%) dan bij de mannen (23%), een verschil dat na correctie voor leeftijd evenwel helemaal verdwijnt. Ook in het Brussels Gewest kan een samenhang onderkend worden tussen de leeftijd en de prevalentie van aandoeningen: bij jongeren (0 tot 14 jaar) rapporteert 5% een aandoening, in de leeftijdsgroep van 75 jaar en ouder gaat het om 55%. De prevalentie van aandoeningen ligt significant lager (18%) bij diegenen met een diploma hoger onderwijs in vergelijking met alle andere opleidingsniveaus. Over de verschillende meetpunten heen (1997, 2001 en 2004) is de prevalentie van aandoeningen in het Brussels Gewest onveranderd gebleven, maar na correctie voor leeftijd en geslacht noteren we een significante daling

23 Figuur 5 Distributie van de bevolking dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps, volgens geslacht en leeftijd, België, Gezondheidsenquête 2004 Brussels Gewest. Waals Gewest In het Waals Gewest ligt de prevalentie van aandoeningen het hoogst (28%) in vergelijking met het Vlaams gewest. Mannen (30%) rapporteren in hogere mate aandoeningen te hebben dan vrouwen (27%), een verschil dat echter niet significant is na correctie voor leeftijd. Ook in het Waals Gewest kan een samenhang onderkend worden tussen leeftijd en het hebben van aandoeningen: 10% van de jongeren (0 tot 14 jaar) melden reeds een aandoening, bij de 75 plussers gaat het om 57%. Net zoals in de andere gewesten daalt het percentage personen met een langdurige aandoeningen naargelang het opleidingsniveau stijgt. Deze gradiënt vermindert maar blijft bestaan wanneer we corrigeren voor leeftijd en geslacht. Over de verschillende meetpunten heen (1997, 2001 en 2004) is de prevalentie van aandoeningen in het Waals Gewest onveranderd gebleven. Na correctie voor leeftijd en geslacht vinden we een significante daling. Figuur 6 Percentage van de bevolking dat lijdt aan een of meerdere langdurige ziekten, langdurige aandoeningen of handicaps, volgens geslacht en leeftijd, België, Gezondheidsenquête 2004 Waals Gewest

24 4.1. Prevalentie van chronische ziekten (MA01XX_1) België Tabel 1 tot Tabel 6 geven een overzicht van de prevalentie van de 26 bestudeerde ziekten die aan bod komen in de Gezondheidsenquête, en de geassocieerde medische consumptie. Geslacht en leeftijd zijn essentiële determinanten van de prevalentie van chronische ziekten. Daarom worden de cijfers voorgesteld voor mannen en vrouwen afzonderlijk en voor 3 leeftijdsgroepen: alle leeftijden samen, personen van 15 tot 64 jaar en 65-plussers. Resultaten bij mannen Bij mannen is de meest gerapporteerde aandoening allergie (12%). Ook hoge bloeddruk (11%), ernstige rugaandoeningen (10%) en gewrichtsslijtage (8%) komen frequent voor. Voor de andere gerapporteerde chronische ziekten bedraagt de prevalentie 5% of minder. Bij 65-plussers liggen de prevalenties uiteraard een heel stuk hoger. 31% van de mannen van 65 jaar en ouder geeft aan te lijden aan een hoge bloeddruk en 24% heeft gewrichtsslijtage. Verder blijkt dat in deze groep 19% een recente geschiedenis heeft van een hartinfarct of ander ernstig hartlijden, 17% prostaatlijden, 14% chronische bronchitis of een ander chronisch longlijden en 11% diabetes. Resultaten bij vrouwen Ook bij vrouwen zijn de meest gerapporteerde aandoeningen allergie (16%) en hoge bloeddruk (14%). Andere aandoeningen waaraan meer dan 10% van de vrouwen lijden zijn gewrichtsslijtage (13%), migraine (11%) en ernstige rugaandoeningen (11%). In de leeftijdsgroep jaar is migraine de tweede belangrijkste chronische aandoening (14% van de vrouwen), na allergie. Vooral bij vrouwen van 65 jaar en ouder stellen we hoge prevalenties vast van chronische ziekten. Zo lijdt 40% van de vrouwen uit deze leeftijdsgroep aan gewrichtsslijtage, 36% heeft een hoge bloeddruk, 22% gewrichtsontstekingen, 21% een ernstige rugaandoening en 19% osteoporose. Analyse volgens geslacht en leeftijd In Tabel 7 wordt een overzicht gegeven van de associatie van de prevalentie van de 26 bestudeerde aandoeningen met geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, urbanisatiegraad en regio. Figuur 7 geeft de prevalentie weer in functie van geslacht en leeftijd voor de 4 meest frequent voorkomende chronische aandoeningen. Heel wat van de bestudeerde chronische aandoeningen komen na correctie voor leeftijd vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Dit geldt voor allergie, chronische blaasontsteking, schildklierafwijkingen, cataract, depressie, duizeligheid met vallen, migraine, kanker, langdurige vermoeidheid, gewrichtsslijtage, gewrichtsontsteking en osteoporose. Hier kan evenwel niet uitgemaakt worden of het gaat om werkelijke verschillen in de prevalentie, dan wel om verschillen in de rapportering tussen mannen en vrouwen. Eén aandoening wordt vaker gerapporteerd door mannen: hartinfarct of ander ernstig hartlijden. Leeftijd is nog een belangrijker determinant dan geslacht. Slechts voor 5 aandoeningen blijkt de prevalentie niet toe te nemen met de leeftijd: astma, allergie, depressie, migraine en chronische en ernstige huidaandoeningen. De prevalentie van allergie en migraine is hoger bij personen van middelbare leeftijd. Astma komt minder vaak voor bij 65-plussers. De prevalentie van depressie stijgt tot in de leeftijdsgroep jaar en blijft dan eerder stabiel om bij 75-plussers zelfs terug te dalen. Enkel voor huidaandoeningen vinden we geen associatie tussen leeftijd en prevalentie

25 Tabel 1 Prevalentie van chronische ziekten in de afgelopen 12 maanden bij mannen (alle leeftijden), % personen dat hiervoor wordt opgevolgd en % personen dat hiervoor wordt behandeld Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 Prevalentie (%) Aantal gevallen Aantal respondenten % opvolging huisarts alleen % opvolging specialist alleen % opvolging huisarts en specialist % contact andere hulpverlener % medicatie % andere behandeling Allergie Hoge bloeddruk Ernstige rugaandoeningen Gewrichtsslijtage Chronische bronchitis of ander chronisch longlijden Migraine Gewrichtsontsteking Astma Hartinfarct of ander ernstig hartlijden Depressie Prostaatklachten Ernstige of chronische huidaandoening Diabetes Langdurige vermoeidheid Ernstig darmlijden Maagzweer of zweer dunne darm Andere vormen van chronisch reuma Glaucoom Duizeligheid met vallen Cataract Schildklierlijden Chronische blaasontsteking Osteoporose Kanker Beroerte en gevolgen

26 Tabel 2 Prevalentie van chronische ziekten in de afgelopen 12 maanden bij vrouwen (alle leeftijden), % personen dat hiervoor wordt opgevolgd en % personen dat hiervoor wordt behandeld Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 Prevalentie (%) Aantal gevallen Aantal respondenten % opvolging huisarts alleen % opvolging specialist alleen % opvolging huisarts en specialist % contact andere hulpverlener % medicatie % andere behandeling Allergie Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage Migraine Ernstige rugaandoeningen Gewrichtsontsteking Depressie Schildklierlijden Osteoporose Chronische bronchitis of ander chronisch longlijden Langdurige vermoeidheid Astma Ernstige of chronische huidaandoening Duizeligheid met vallen Diabetes Hartinfarct of ander ernstig hartlijden Ernstig darmlijden Maagzweer of zweer dunne darm Andere vormen van chronisch reuma Cataract Chronische blaasontsteking Glaucoom Verzakking van de baarmoeder Kanker Beroerte en gevolgen

27 Tabel 3 Prevalentie van chronische ziekten in de afgelopen 12 maanden bij mannen (15-64 jaar), % personen dat hiervoor wordt opgevolgd en % personen dat hiervoor wordt behandeld Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 Prevalentie (%) Aantal gevallen Aantal respondenten % opvolging huisarts alleen % opvolging specialist alleen % opvolging huisarts en specialist % contact andere hulpverlener % medicatie % andere behandeling Allergie Ernstige rugaandoeningen Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage Migraine Depressie Chronische bronchitis of ander chronisch longlijden Gewrichtsontsteking Astma Ernstige of chronische huidaandoening Langdurige vermoeidheid Maagzweer of zweer dunne darm Diabetes Ernstig darmlijden Hartinfarct of ander ernstig hartlijden Andere vormen van chronisch reuma Prostaatklachten Duizeligheid met vallen Glaucoom Schildklierlijden Chronische blaasontsteking Osteoporose Cataract Kanker Beroerte en gevolgen

28 Tabel 4 Prevalentie van chronische ziekten in de afgelopen 12 maanden bij vrouwen (15-64 jaar), % personen dat hiervoor wordt opgevolgd en % personen dat hiervoor wordt behandeld Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 Prevalentie (%) Aantal gevallen Aantal respondenten % opvolging huisarts alleen % opvolging specialist alleen % opvolging huisarts en specialist % contact andere hulpverlener % medicatie % andere behandeling Allergie Migraine Hoge bloeddruk Ernstige rugaandoeningen Gewrichtsslijtage Depressie Schildklierlijden Langdurige vermoeidheid Gewrichtsontsteking Chronische bronchitis of ander chronisch longlijden Astma Ernstige of chronische huidaandoening Osteoporose Maagzweer of zweer dunne darm Duizeligheid met vallen Ernstig darmlijden Diabetes Chronische blaasontsteking Andere vormen van chronisch reuma Hartinfarct of ander ernstig hartlijden Kanker Glaucoom Verzakking van de baarmoeder Cataract Beroerte en gevolgen

29 Tabel 5 Prevalentie van chronische ziekten in de afgelopen 12 maanden bij mannen (65-plussers), % personen dat hiervoor wordt opgevolgd en % personen dat hiervoor wordt behandeld Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 Prevalentie (%) Aantal gevallen Aantal respondenten % opvolging huisarts alleen % opvolging specialist alleen % opvolging huisarts en specialist % contact andere hulpverlener % medicatie % andere behandeling Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage Hartinfarct of ander ernstig hartlijden Prostaatklachten Ernstige rugaandoeningen Chronische bronchitis of ander chronisch longlijden Gewrichtsontsteking Diabetes Allergie Astma Cataract Andere vormen van chronisch reuma Glaucoom Ernstig darmlijden Duizeligheid met vallen Langdurige vermoeidheid Maagzweer of zweer dunne darm Ernstige of chronische huidaandoening Depressie Schildklierlijden Chronische blaasontsteking Migraine Kanker Osteoporose Beroerte en gevolgen

30 Tabel 6 Prevalentie van chronische ziekten in de afgelopen 12 maanden bij vrouwen (65-plussers), % personen dat hiervoor wordt opgevolgd en % personen dat hiervoor wordt behandeld Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004 Prevalentie (%) Aantal gevallen Aantal respondenten % opvolging huisarts alleen % opvolging specialist alleen % opvolging huisarts en specialist % contact andere hulpverlener % medicatie % andere behandeling Gewrichtsslijtage Hoge bloeddruk Gewrichtsontsteking Ernstige rugaandoeningen Osteoporose Allergie Cataract Hartinfarct of ander ernstig hartlijden Schildklierlijden Diabetes Chronische bronchitis of ander chronisch longlijden Langdurige vermoeidheid Duizeligheid met vallen Migraine Depressie Andere vormen van chronisch reuma Glaucoom Astma Maagzweer of zweer dunne darm Ernstig darmlijden Chronische blaasontsteking Ernstige of chronische huidaandoening Verzakking van de baarmoeder Kanker Beroerte en gevolgen

31 Figuur 7 Prevalentie van de 4 meest frequent voorkomende chronische ziekten in functie van geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Allergie Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage Ernstige rugaandoeningen Analyse volgens opleidingsniveau Er bestaan belangrijke verschillen in functie van het opleidingsniveau (zie Tabel 7). De prevalentie van allergie neemt toe naarmate het opleidingsniveau stijgt. Bij personen met geen diploma of enkel een diploma lager onderwijs is deze 11%, bij de hoogst opgeleiden 16%. Een toenemende prevalentie van chronische bronchitis of een andere chronische longkwaal, hartlijden, hoge bloeddruk, diabetes, depressie, duizeligheid met vallen, migraine, hardnekkige rugaandoeningen, gewrichtsslijtage, gewrichtsontsteking, andere vormen van chronisch reuma en maagzweer of zweer van de dunne darm zijn daarentegen geassocieerd met een lager opleidingsniveau

32 Analyse volgens urbanisatiegraad Na correctie voor leeftijd, geslacht en opleidingsniveau is de prevalentie van chronische bronchitis of een andere chronische longkwaal significant lager in de landelijke gebieden dan in de steden. De prevalentie van hoge bloeddruk is (ook na correctie voor deze factoren) significant lager in de steden dan in de halfstedelijke en landelijke gebieden. De prevalentie van de andere aandoeningen verschilt niet significant in functie van de urbanisatiegraad. Evolutie over de tijd Tabel 8 en Tabel 9 geven een vergelijking van de prevalentie van de bestudeerde aandoeningen tussen 1997, 2001 en In Tabel 10 zijn de resultaten weergegeven van een trendanalyse. Bij mannen vinden we tussen 1997 en 2004 een significante toename van de prevalentie van hoge bloeddruk, diabetes, glaucoom en cataract. De toename van cataract en glaucoom kan grotendeels verklaard worden door de vergrijzing van de bevolking. Na correctie voor leeftijd is de stijging immers niet meer of slechts borderline significant. De toename van de prevalentie van hoge bloeddruk en diabetes blijft significant na correctie voor leeftijd, m.a.w. ook als we rekening houden met de veroudering van de bevolking vinden we voor deze aandoeningen een stijging. Bij mannen daalt de prevalentie van migraine. In feite is deze daling echter het gevolg van de veroudering van de bevolking. Migraine komt immers minder voor bij de ouderen en naarmate deze bevolkingsgroep een groter aandeel inneemt van de totale bevolking kan dit de prevalentie van deze aandoening in de algemene bevolking dus doen dalen. Na correctie voor leeftijd zien we dan ook geen significante daling meer. Bij vrouwen vinden we tussen 1997 en 2004 een significante toename van de prevalentie van hoge bloeddruk, diabetes, glaucoom, cataract en osteoporose. Al deze toenames kunnen echter verklaard worden door de vergrijzing van de bevolking. Na correctie voor leeftijd zijn deze trends immers niet langer significant. Na correctie voor leeftijd stellen we vast dat de prevalentie van ernstige darmstoornissen, gewrichtsslijtage en andere vormen van chronisch reuma ook aan het afnemen is. Omdat deze aandoeningen net meer voorkomen bij ouderen en de bevolking tussen 1997 en 2004 verouderd is, weerspiegelt deze daling zich echter niet in een daling van de ruwe prevalenties. De ruwe prevalentie van migraine bij vrouwen neemt wel significant af en dit wordt nog duidelijker wanneer we corrigeren voor leeftijd