Maatschappijvakken havo/vwo Leerlijnen landelijke kaders

Transcriptie

1 Maatschappijvakken havo/vwo Leerlijnen landelijke kaders SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

2 Verantwoording 2009 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Eindredactie: Monique van der Hoeven en Lieke Meijs In opdracht: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Informatie SLO Secretariaat vo Onderbouw Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: AN:

3 Leerlijnen landelijke kaders maatschappijvakken havo/vwo 1. maatschappijleer/maatschappijwetenschappen poster inhoud maatschappijleer poster inhoud maatschappijwetenschappen gebruiksmogelijkheden maatschappijleer/maatschappijwetenschappen toelichting en verantwoording maatschappijleer/maatschappijwetenschappen 2. aardrijkskunde poster inhoud aardrijkskunde gebruiksmogelijkheden aardrijkskunde toelichting en verantwoording aardrijkskunde 3. geschiedenis poster inhoud geschiedenis gebruiksmogelijkheden geschiedenis toelichting en verantwoording geschiedenis 4. economie poster inhoud economie gebruiksmogelijkheden economie toelichting en verantwoording economie 5. management & organisatie poster inhoud M&O gebruiksmogelijkheden M&O toelichting en verantwoording M&O 6. mens en maatschappij poster inhoud M&M poster vaardigheden M&M gebruiksmogelijkheden M&M toelichting en verantwoording M&M Bron: 1

4 1. maatschappijleer/ maatschappijwetenschappen

5 Doorlopende leerlijn Maatschappijleer (PO - havo/vwo) 2009 De samengevatte vakinhoudelijke kerndoelen en eindtermen per kernconcept Kernconcepten PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw, Mens en maatschappij 3e leerjaar Tweede fase Perspectieven 1. Macht, gezag en bestuur (politieke systemen, democratie, rechtsstaat) 2. Cultuur, levensbeschouw ing, identiteit (pluriforme/multiculturele samenleving) 3. Werk, welvaart, welzijn (verzorgingsstaat) Nr. 36: Hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger. Nr. 37: Respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. Nr. 38: Hoofdzaken van geestelijke stromingen in de Nederlandse samenleving. Nr. 34: Zorg voor de lichamelijke en psychische gezondheid van zichzelf en van anderen. Nr. 35: Redzaamheid in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument. Nr. 44: Hoofdlijnen van het Nederlandse politieke bestel als democratie en manieren van betrokkenheid bij het politieke proces. Nr. 45: De betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie voor zichzelf, Nederland en de wereld. Nr. 47: Actuele spanningen en conflicten in de wereld plaatsen tegen hun achtergrond, met oog voor de grote onderlinge afhankelijkheid in de wereld, het belang van de mensenrechten en de betekenis van internationale samenwerking. Nr. 43: Overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, de relatie met eigen en andermans levenswijze en de betekenis van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. Nr. 42: Effecten van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu herkennen in eigen ervaringen en in de eigen omgeving. Nr. 46: De verdeling van welvaart en armoede over de wereld en de betekenis daarvan voor de bevolking en het milieu, in relatie met het eigen leven in Nederland. Domein B: Rechtsstaat B 1: Vrijheidsrechten en plichten; het beginsel rechtsstaat. B 2: De praktijk van de rechtsstaat. B 3: Internationale vergelijking en internationale organisaties. Domein C: Parlementaire democratie. C 1: Politieke rechten; de structuur van de democratie. C 2: De praktijk van de parlementaire democratie (gemeentelijk, provinciaal, landelijk en Europees). C 3: Internationale vergelijking en internationale organisaties. Domein E: Pluriforme samenleving. E 1: De geschiedenis van de pluriforme samenleving. E 2: De grondrechten die horen bij de pluriforme samenleving. E 3: De praktijk van een pluriforme samenleving. E 4: Internationale vergelijking en internationale organisaties. Domein D: Verzorgingsstaat. D 1: Geschiedenis van de verzorgingsstaat. D 2: Sociale rechten en plichten; kenmerken van een verzorgingsstaat. D 3: De praktijk van een verzorgingsstaat. D 4: Internationale vergelijking en internationale organisaties. Analyseren van maatschappelijke vraagstukken en ontwikkelingen. Daarbij een relatie leggen met de rechtsstaat, parlementaire democratie, verzorgingsstaat, pluriforme samenleving. Daarbij kunnen beargumenteren of er belangrijke waarden in het geding zijn. Daarbij de relatie kunnen beschrijven tussen het maatschappelijke vraagstuk en sociale ongelijkheid en sociale cohesie. Bron: 1/1

6 Doorlopende leerlijn in de Maatschappijwetenschappen (Profielkeuzevak) (PO - havo/vwo) 2009 De samengevatte vakinhoudelijke kerndoelen en eindtermen per kernconcept Kernconcepten PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw, Mens en maatschappij 3e leerjaar Tweede fase Perspectieven 1. Macht, gezag en bestuur (politieke systemen, democratie, rechtsstaat) 2. Cultuur, levensbeschouwing, identiteit Nr. 36: Hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger. Nr. 37: Respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. Nr. 38: Hoofdzaken van geestelijke stromingen in de Nederlandse samenleving. Nr. 44: Hoofdlijnen van het Nederlandse politieke bestel als democratie en manieren van betrokkenheid bij het politieke proces. Nr. 45: De betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie voor zichzelf, Nederland en de wereld. Nr. 43: Overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, de relatie met eigen en andermans levenswijze en de betekenis van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. Domein B, Politieke besluitvorming: B1: politieke structuren B2: actoren in het proces van politieke besluitvorming, politieke stromingen B3: politieke cultuur en politieke stromingen B4: internationale betrekkingen, waaronder Europese Unie. Subdomein C3, Massamedia en overheid: - o.a. over: betrokkenheid overheid bij massamedia, wettelijke kaders omroep in Nederland, mediabeleid. Subdomein D2, Overheidsbeleid Multiculturele samenleving: - o.a. over: hoofdlijnen vreemdelingen- en minderhedenbeleid, standpunten van politieke partijen. Subdomein E1, Politieke visies verzorgingsstaat: - o.a over: ontwikkeling van de verzorgingsstaat en verschillende visies hierop, betrokkenheid van de overheid bij het sociaal- economisch proces. Domein F, Criminaliteit en Rechtsstaat: F1: criminaliteit en samenleving F2: de rechtsstaat F3: overheidsbeleid F4: functies van straffen, oorzaken van criminaliteit. Subdomein G2, Overheid en milieu: - o.a over: hoe de Nederlandse overheid, de EU en internationale organisaties zich met het milieu bezighouden, verantwoordelijkheden en beleidsinstrumenten. Subdomein H1, Ontwikkelingssamenwerking en beleid: - o.a. over: motieven en belangen in het ontwikkelingsbeleid van Nederland en andere donorlanden, effectiviteit ontwikkelingssamenwerking en -beleid. Domein D, Multiculturele samenleving: D1: Nederland als multiculturele samenleving D2: overheidsbeleid D3: maatschappelijke positie van etnische minderheden D4: cultuur en discriminatie. Subdomein C5, Massamedia en cultuur: - o.a. over: relatie sociaal-culturele ontwikkelingen, centrale waarden, inhoud en organisatie van de media; rol media bij cultuuroverdracht en beeldvorming over de werkelijkheid, visies op invloed/macht van de media; beïnvloedingstheorieën. De kandidaat kan concrete maatschappelijke vraagstukken en ontwikkelingen analyseren en daarbij gebruik maken van de benaderingswijzen van maatschappijleer: - de politiek- juridische benaderingswijze; - de sociaaleconomische benaderingswijze; - de sociaal-culturele benaderingswijze; - de veranderings- en vergelijkende benaderingswijze. Subdomein G5, Milieu en cultuur: - o.a. over: waarden, normen, gedrag van individuen, maatschappelijke organisaties en overheid t.a.v. milieu(beleid). Subdomein H4, Ontwikkelingssamenwerking en cultuur: - o.a. over: belang van cultuur in ontwikkelingssamenwerking. Bron: 1/3

7 Kernconcepten PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw, Mens en maatschappij 3e leerjaar Tweede fase Perspectieven 3. Werk, welvaart, welzijn, (verzorgingsstaat) 4. De mens en zijn fysieke- en ruimtelijke leefomgeving, (duurzaamheid, ruimtelijke inrichting en milieu) 5. Communicatie en samenleving Nr. 34: Zorg voor de lichamelijke en psychische gezondheid van zichzelf en van anderen. Nr. 35: Redzaamheid in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument. Nr. 35: Redzaamheid in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument. Nr. 39: Zorg voor het milieu. Nr. 42: Effecten van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu herkennen in eigen ervaringen en in de eigen omgeving. Nr. 42: Effecten van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu herkennen in eigen ervaringen en in de eigen omgeving. Domein E, Mens en werk: E1: politieke visies en verzorgingsstaat E2 (havo) / E3 (vwo): arbeidsverhoudingen E3: (havo) / E4 (vwo): arbeidsverdeling E4: (havo) / E5 (vwo): arbeid en informatisering E5: (havo) / E6 (vwo): betekenis en waardering van werk E2 (vwo): economische orde. Subdomein D3, Maatschappelijke positie etnische minderheden: - o.a. over: arbeid, inkomen en huisvesting; gevolgen van deze maatschappelijke positie. Subdomein G4, Milieuproblematiek: - relatie milieuproblematiek en sociaal- economische verhoudingen. Domein G, Milieu en beleid: G1: milieu als maatschappelijk probleem G2: de rol van de overheid G3: maatschappelijke organisaties en milieu G4: mondiaal niveau en duurzame ontwikkeling G5: milieu en cultuur. Domein C, Massamedia: C1: communicatie en massamedia C2: massamedia en technologische ontwikkeling C3: massamedia en overheid C4: massamedia en commercie C5: massamedia en cultuur. Subdomein E4 (havo) / E5 (vwo), Arbeid en informatisering: - o.a. over: de invloed van informatisering op arbeid en samenleving. De kandidaat kan concrete maatschappelijke vraagstukken en ontwikkelingen analyseren en daarbij gebruik maken van de benaderingswijzen van maatschappijleer: - de politiek- juridische benaderingswijze; - de sociaaleconomische benaderingswijze; - de sociaal-culturele benaderingswijze; - de veranderings- en vergelijkende benaderingswijze. Bron: 2/3

8 Kernconcepten PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw, Mens en maatschappij 3e leerjaar Tweede fase Perspectieven 6. Internationale verhoudingen (Internationalisering/globalisering, verdelingsvraagstukken, internationale conflicten) Nr. 45: De betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie voor zichzelf, Nederland en de wereld. Domein B, politieke besluitvorming: Subdomein B4, Internationale betrekkingen: - o.a. over: Verenigde Naties, NA. Domein G4, Milieuproblematiek op mondiaal niveau: - relatie milieuproblematiek en sociaal- economische verhoudingen - duurzame ontwikkeling en het mondiale milieuvraagstuk. Domein H, Ontwikkelingssamenwerking: H1: ontwikkelingssamenwerking en beleid H2: nationale en internationale organisaties - o.a. over: terugdringen onderontwikkeling. H3: economische betrekkingen - o.a. over: economische belangen derde wereld. H4: ontwikkelingssamenwerking en cultuur. De kandidaat kan concrete maatschappelijke vraagstukken en ontwikkelingen analyseren en daarbij gebruik maken van de benaderingswijzen van maatschappijleer: - de politiek- juridische benaderingswijze; - de sociaaleconomische benaderingswijze; - de sociaal-culturele benaderingswijze; - de veranderings- en vergelijkende benaderingswijze. Bron: 3/3

9 Gebruiksmogelijkheden van de programmalijnen maatschappijleer/maatschappijwetenschappen h/v De overzichten laten doorlopende programmalijnen zien in de leerstofinhoud van de afzonderlijke vakken, vanaf primair onderwijs tot en met havo/vwo en brengen de relaties in beeld, die er te leggen zijn tussen onderdelen van de diverse programma s. Voor vakken die alleen in de bovenbouw gegeven worden kan dat leiden tot een inzicht in wat leerlingen al in het primair onderwijs en in de onderbouw gehad hebben aan inhouden/vaardigheden die als basis beschouwd kunnen worden voor onderdelen van dit bovenbouwvak. Belangrijk doel is dat docenten zelf zicht hebben op de samenhang binnen het curriculum. Pas als docenten zicht hebben op deze samenhang, kunnen zij deze verbindingen voor de leerlingen inzichtelijk maken en aangeven waar de inhoud van een bovenbouwvak op voortborduurt. Bron: 1

10 Toelichting en verantwoording maatschappijleer en maatschappijwetenschappen h/v Voor de vakken maatschappijleer en maatschappijwetenschappen hebben we kernconcepten gekozen die de rode draden vormen tussen de aan deze vakken verwante inhoud van de onderbouw en de inhoud van beide vakken in de bovenbouw. Deze kernconcepten zijn uit de kerndoelen en eindtermen afgeleid. Keuze voor kernconcepten Bij de keuze van de kernconcepten is de vraag relevant welke criteria je hanteert: waarom kies je bepaalde kernconcepten wél en andere niet? Een kernconcept is te herleiden tot de inhoud van de kerndoelen van primair onderwijs en onderbouw voortgezet onderwijs en van de eindtermen van de bovenbouw. Het vak maatschappijleer heeft in het examenprogramma geen ordening aan de hand van kernconcepten, zoals bij het concept van het nieuwe examenprogramma van maatschappijwetenschappen. Voor maatschappijleer en maatschappijwetenschappen kiest SLO voor een ordening van het programma vanuit een aantal kernconcepten die gekozen zijn bij Mens en maatschappij. Bij maatschappijleer zijn dat: 1. Macht, gezag en bestuur (politieke systemen, democratie, rechtsstaat) 2. Cultuur, levensbeschouwing en identiteit (pluriforme/ multiculturele samenleving) 3. Werk, welvaart en welzijn (verzorgingsstaat) Bij maatschappijwetenschappen zijn dat: 1. Macht, gezag en bestuur (politieke systemen, democratie, rechtsstaat) 2. Cultuur, levensbeschouwing en identiteit (pluriforme/ multiculturele samenleving) 3. Werk, welvaart en welzijn (verzorgingsstaat) 4. De mens en zijn fysieke en ruimtelijke leefomgeving (duurzaamheid, ruimtelijke inrichting, milieu) 5. Communicatie en samenleving 6. Internationale verhoudingen (internationalisering, globalisering, verdelingsvraagstukken, internationale conflicten) Vaardigheden Vaardigheden die behalve in het examenprogramma maatschappijleer/maatschappijwetenschappen ook in de examenprogramma s van andere maatschappijvakken staan, zijn niet opgenomen, zoals een eenvoudig onderzoek doen. Deze staan in de doorlopende programmalijn vaardigheden in de Mens en maatschappijvakken. Perspectieven Behalve de kernconcepten die vooral de inhoud van de vakken omvatten, kennen vakken ook vakspecifieke benaderingswijzen, die wij perspectieven noemen. Dat is de bril van het vak waarmee leerlingen naar de samenleving leren kijken. Deze perspectieven laten zich niet plaatsen in het platte vlak van de overzichten, omdat ze in feite overal dwars doorheen snijden. We hebben dat opgelost door een aparte kolom op te nemen voor de vakspecifieke benaderingen, met als titel perspectieven. Bij maatschappijleer en maatschappijwetenschappen staat het perspectief verwoord in de examenprogramma s in Domein A: de benaderingswijze. Bron: 1

11 Gebruikte bronnen Richtinggevende bronnen zijn de officiële programma s zoals vastgelegd in de kerndoelen primair onderwijs en onderbouw en in de officiële examenprogramma s bovenbouw. In de havo/vwo overzichten valt een lege kolom op: het derde leerjaar. Er zijn voor dit leerjaar geen specifieke eindtermen voorgeschreven. De school kiest voor een doorloop vanuit de onderbouw of voor een voorbereiding op de bovenbouw. Formuleringen die cursief staan zijn eindtermen die alleen voor vwo gelden. Bron: 2

12 2. aardrijkskunde

13 Doorlopende leerlijn Aardrijkskunde (PO - havo/vwo 2009 De samengevatte vakinhoudelijke kerndoelen en eindtermen per kern Kernen PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld 1. Burgerschap Nr. 35: De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument. Multiculturele samenleving Nr. 37: De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. Nr. 38: De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met verschillen in opvattingen van mensen. 2. Duurzaamheid Nr. 37: De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. Nr. 39: De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. Onderbouw, Mens en maatschappij en Mens en natuur Nr. 42: De leerling leert: In eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu. Nr. 43: De leerling leert: Over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. Nr. 30: De leerling leert: Dat mensen, dieren en planten in wisselwerking staan met elkaar en hun omgeving (milieu), en dat technologische en natuurwetenschappelijke toepassingen de duurzame kwaliteit daarvan zowel positief als negatief kunnen beïnvloeden. Nr. 42: De leerling leert: In eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk, wonen, recreëren, consumeren, verkeer en milieu. 3e leerjaar Tweede fase Domein B: Wereld, samenhang en verscheidenheid in de wereld: - de economische, politieke en culturele dimensies van mondialisering. Binnen de dimensie politiek valt het begrip burgerschap. Domein B: Wereld, B2/B1, Samenhangen en verschillen/verscheidenheid in de wereld: - mondiale spreidings- en relatiepatronen van demografische en sociaal-culturele (en politieke) verschijnselen beschrijven en in hoofdlijnen verklaren (en aan elkaar relateren). Domein E: Leefomgeving, E1/E1: Nationale en regionale vraagstukken: - actuele ruimtelijke en sociaal-economische vraagstukken van stedelijke gebieden in Nederland. De multiculturele stad. Domein D: Ontwikkelingsland, D2/D2 Actuele vraagstukken: - vraagstukken van landdegradatie en milieuverontreiniging/milieuvraagstukken samenhangend met het gebruik van natuurlijke hulpbronnen en natuurlijke gevaren samenhangend met natuurrampen. Domein E: Leefomgeving, E1/E1: Nationale en regionale vraagstukken: - actuele vraagstukken van overstromingen en wateroverlast in Nederland. Hij betrekt daarbij aspecten van duurzame ontwikkeling en plannen voor de ruimtelijke inrichting van Nederland. Domein C: Aarde, C2 Mondiaal milieuvraagstuk: - actuele discussies over het vraagstuk kritisch beoordelen, daarbij onderscheid maken tussen oorzaken en gevolgen en relaties leggen met relevante maatschappelijke factoren; - beleid beoordelen dat is gericht op het oplossen van het vraagstuk op macroregionale schaal. Perspectieven vo Geografische benadering 1. Geografische informatie selecteren, verwerken en weergeven. 2. Geografische vragen herkennen en zelf formuleren. De geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen. po De geografische vierslag 1. waarnemen 2. herkennen 3. verklaren 4. waarderen Bron: 1/4

14 Kernen 3. Bevolking en ruimte PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Nr. 47: De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven landschap, wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. Nr. 49: De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten. 4. Globalisering Nr. 47: De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. In ieder geval wordt daarbij aandacht besteed aan twee lidstaten van de Europese Unie en twee landen die in 2004 lid werden, de Verenigde Staten en een land in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. 5. Arm en rijk Nr. 47: De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven welvaart en cultuur. Onderbouw, Mens en maatschappij en Mens en natuur Nr. 38: De leerling leert: Een eigentijds beeld van de eigen omge-ving, Nederland, Europa en de wereld te gebruiken om verschijnselen en ontwikke-lingen in hun omgeving te plaatsen. Nr. 42: De leerling leert: In eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu. Nr. 38: De leerling leert: Een eigentijds beeld van de eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld te gebruiken om verschijnselen en ontwikkelingen in hun omgeving te plaatsen. Nr. 47: De leerling leert: Actuele spanningen en conflicten in de wereld te plaatsen tegen hun achtergrond, en leert daarbij de doorwerking ervan op individuen en samenleving (nationaal, Europees en internationaal), de grote onderlinge afhankelijkheid in de wereld. Nr. 42: De leerling leert: In eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu. Nr. 46: De leerling leert: Over de verdeling van welvaart en armoede over de wereld, hij leert de betekenis daarvan te zien voor de bevolking en het milieu, en relaties te leggen met het (eigen) leven in Nederland. 3e leerjaar Tweede fase Domein B: Wereld, B2: Samenhangen en verschillen/verscheidenheid in de wereld: - mondiale spreidings- en relatiepatronen van economische, demografische en sociaal-culturele en politieke verschijnselen beschrijven en in hoofdlijnen verklaren. Domein B: Wereld, B2/B2: Samenhangen en verschillen/verscheidenheid in de wereld: - het proces van mondialisering beschrijven, herkennen en in hoofdlijnen verklaren. B3: Mondiale processen en lokale effecten: - de begrippen 'mondialisering' en 'tijdruimtecompressie' in onderling verband en vanuit een geografisch perspectief analyseren; - grootstedelijke gebieden in een nader aan te wijzen postindustrieel land analyseren in het licht van processen van mondialisering. D2: Actuele vraagstukken: - kenmerken van de hedendaagse ontwikkeling in de steden en op het platteland van de betreffende macroregio, samenhangend met het proces van mondialisering. Domein B: Wereld, subdomein B1: Gebieden op de grens van arm en rijk: - economische, demografische en sociaal-culturele gebiedskenmerken en de relaties daartussen; - de (grensoverschrijdende) relaties tussen beide soorten landen en de gunstige en ongunstige effecten daarvan. B2: Mondiaal verdelingsvraagstuk: - het vraagstuk beschrijven en analyseren als een maatschappelijk verdelingsvraagstuk. Domein E, subdomein E1/E1 Nationale en regionale vraagstukken: - actuele ruimtelijke en sociaal-economische vraagstukken van stedelijke gebieden in Nederland. Perspectieven vo Geografische benadering 1. Geografische informatie selecteren, verwerken en weergeven. 2. Geografische vragen herkennen en zelf formuleren. De geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen. po De geografische vierslag 1. waarnemen 2. herkennen 3. verklaren 4. waarderen Bron: 2/4

15 Kernen 6. Grenzen en identiteit PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Nr. 37: De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. Nr. 38: De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met verschillen in opvattingen van mensen. Nr. 47: De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven, bestuur, cultuur en levensbeschouwing. In ieder geval wordt daarbij aandacht besteed aan de Verenigde Staten en een land in Azië, Afrika en Zuid- Amerika. Europa Nr. 36: De leerlingen leren hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger. 7. Klimaatsysteem Nr. 43: De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind. Onderbouw, Mens en maatschappij en Mens en natuur Nr. 43: De leerling leert: Over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. Nr. 45: De leerling: Leert de betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie te begrijpen voor zichzelf, Nederland en de wereld. Nr. 29: De leerling leert: Kennis te verwerven over en inzicht te verkrijgen in sleutelbegrippen uit het gebied van de levende en nietlevende natuur*, en leert deze sleutelbegrippen te verbinden met situaties in het dagelijks leven. * neerslag, temperatuur, klimaatzones, biodiversiteit, zeestromen, verdamping, kringlopen Nr. 30: De leerling leert: Dat mensen, dieren en planten in wisselwerking staan met elkaar en hun omgeving (milieu). 3e leerjaar Tweede fase Domein D: Ontwikkelingsland/Gebieden, D1/D1: Gebiedskenmerken/afbakening: - sociaal-geografische en fysisch-geografische kenmerken van het betreffende ontwikkelingsland/macroregio; - een geografische vergelijking maken tussen de betreffende macroregio. D2/D2: Actuele vraagstukken: - conflicten in het betreffende ontwikkelingsland die verband houden met de etnische en culturele diversiteit in het land; - conflicten in de betreffende macroregio, voor zover ze verband houden met de etnische en culturele diversiteit in de regio. Domein C: Aarde, samenhangen en verschillen/diversiteit op aarde: - natuurlijke verschijnselen aan het aardoppervlak en in de atmosfeer beschrijven, herkennen en verklaren, rekening houdend met verschillende tijd- en ruimteschalen; - de aarde als een uniek natuurlijk systeem beschrijven en deze kennis toepassen bij het analyseren van veranderingen aan het aardoppervlak op verschillende ruimte- en tijdschalen. Perspectieven vo Geografische benadering 1. Geografische informatie selecteren, verwerken en weergeven. 2. Geografische vragen herkennen en zelf formuleren. De geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen. po De geografische vierslag 1. waarnemen 2. herkennen 3. verklaren 4. waarderen Nr. 32: De leerling leert: Te werken met theorieën en modellen door onderzoek te doen naar natuurkundige en scheikundige verschijnselen als licht*, beweging, energie. Bron: 3/4

16 Kernen 8. Krachten der aarde 9. Bronnen van energie PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Nr. 46: De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon, seizoenen en dag en nacht veroorzaakt. Nr. 49: De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren. Nr. 42: De leerlingen leren onderzoek doen naar materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. Nr. 49: De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van energiebronnen. 10. Water Nr. 48: Kinderen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken. Onderbouw, Mens en maatschappij en Mens en natuur Nr. 29: De leerling leert: Kennis te verwerven over en inzicht te verkrijgen in sleutelbegrippen uit het gebied van de levende en nietlevende natuur*, en leert deze sleutelbegrippen te verbinden met situaties in het dagelijks leven. * platen, platentektoniek, gebergten, aardbevingen en vulkanisme, biodiversiteit. Nr. 32: De leerling leert: Te werken met theorieën en modellen door onderzoek te doen naar natuurkundige en scheikundige verschijnselen als licht, beweging, energie. Nr. 32: De leerling leert: Te werken met theorieën en modellen door onderzoek te doen naar natuurkundige en scheikundige verschijnselen als licht*, beweging, energie. * licht = zonne-energie beweging = waterkracht energie = fossiele brandstoffen Nr. 42: De leerling leert: In eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van wonen, recreëren en milieu. 3e leerjaar Tweede fase Domein C: Aarde, C1/C1: Samenhangen en verschillen/diversiteit op regionaal niveau: - spreidingspatronen van natuurlijke en landschappelijke verschijnselen beschrijven; - relaties leggen tussen natuurlijke processen en landschappelijke verschijnselen; - de natuurlijke en landschappelijke kenmerken van een nader aan te wijzen fysisch-geografische macroregio in onderlinge samenhang en in relatie tot de samenlevingen in de betreffende macroregio analyseren. Domein D: Ontwikkelingsland/Gebieden D1: Gebiedskenmerken/Afbakening: - fysisch-geografische kenmerken van het betreffende ontwikkelingsland, met aandacht voor de natuurlijke hulpbronnen; - de ontwikkelingsprocessen in de betreffende macroregio in hoofdlijnen aangeven en verklaren met gebruikmaking van economische, politieke, fysisch-geografische factoren. De aarde en spreiding van de natuurlijke hulpbronnen. Domein E: Leefomgeving Subdomein E1/E1: Nationale en regionale vraagstukken: - actuele vraagstukken van overstromingen en wateroverlast in Nederland. Perspectieven vo Geografische benadering 1 Geografische informatie selecteren, verwerken en weergeven. 2 Geografische vragen herkennen en zelf formuleren. De geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen. po De geografische vierslag 1. waarnemen 2. herkennen 3. verklaren 4. waarderen NB In de onderbouwmethodes van Aardrijkskunde komt water/strijd tegen het water regelmatig voor. Bron: 4/4

17 Gebruiksmogelijkheden van de overzichten aardrijkskunde h/v De overzichten kunnen voor verschillende doelen in het onderwijs gebruikt worden. Ze geven zicht op doorlopende leerlijnen in de leerstofinhoud van het leergebied Mens en maatschappij en van de afzonderlijke maatschappijvakken, vanaf primair onderwijs tot en met havo/vwo en op de relaties die er te leggen zijn tussen onderdelen van de diverse vakprogramma s. In de school kan dat leiden tot: Een uitwisseling tussen onder- en bovenbouwdocenten over welke inhouden/vaardigheden in onder- en bovenbouw voor de Mens en maatschappijvakken zijn voorgeschreven. Een uitwisseling tussen onder- en bovenbouwdocenten over de wijze waarop bepaalde inhouden/vaardigheden in onder- en bovenbouw worden aangeleerd of zouden kunnen worden aangeleerd. Een keuze voor bepaalde thema s, die voortkomen uit de kernen wanneer wordt besloten een vakoverstijgend project te gaan opzetten. Een keuze voor bepaalde thema s in het derde leerjaar, om daarmee de aansluiting tussen onderen bovenbouw te versterken (dat is ook de reden dat het derde leerjaar in het overzicht open is gelaten). Een uitwisseling tussen onderbouwdocenten en leerkrachten in het basisonderwijs over de aansluiting van leerstof/vaardigheden. Een houvast voor scenario 3/4 scholen die een eigen curriculum ontwerpen. Goed inzicht in welke onderdelen in weging en toetsing (en dus determinatie) een belangrijke rol moeten hebben, als het gaat om voorspellende waarde voor succes in de bovenbouw. Belangrijk doel is dat docenten zelf zicht hebben op de samenhang binnen het curriculum. Pas als docenten zicht hebben op deze samenhang, kunnen zij deze verbindingen voor de leerlingen inzichtelijk maken en van de leerlingen vragen dit ook in de praktijk te brengen zoals bijvoorbeeld het geval is bij een vakoverstijgend profielwerkstuk. In de volgende fase gaat SLO deze leerlijnen concretiseren door voorbeelduitwerkingen te maken van doorlopende leerlijnen per kern. Ook weer voor leergebieden en vakken. Die instrumenten zullen meer houvast bieden hoe een docent concreet in zijn lespraktijk vorm gaat geven aan doorlopende leerlijnen. Bronnen Aardrijkskunde voor de basisschool. Een domeinbeschrijving als resultaat van een cultuurpedagogische discussie (Cito, 2002) Aardrijkskunde HA, syllabus examen 2009 (CE, mei 2007) Aardrijkskunde VWO, syllabus examen 2010 (CE, juni 2008) Handboek vakdidactiek aardrijkskunde, Expertisecentrum M&M, Amsterdam 2009 Kerndoelen Primair Onderwijs: Kerndoelen Onderbouw: Kiezen en delen, beschouwingen over de inhoud van het schoolvak aardrijkskunde. Rob v.d. Vaart (mei 2001) Voorstel nieuw eindexamen vmbo: Kijk op een veranderende wereld (2008), Leerlijnen in het aardrijkskundeonderwijs. Van basisschool tot eindexamen, Steenstra en van der Schee (2008). Bron: 1

18 Toelichting en verantwoording aardrijkskunde h/v Voor het vak aardrijkskunde hebben we kernen gekozen, die de rode draden vormen tussen de inhoud van onderbouw en bovenbouw. Deze kernen zijn uit de kerndoelen en eindtermen afgeleid. Ze vormen de inhoudelijke basis voor het op te bouwen geografische wereldbeeld en voor het inzicht in ruimtelijke vraagstukken. Keuze voor kernen Aardrijkskunde heeft tien kernen op basis waarvan de vakinhoud is geordend. 1. Burgerschap (+ multiculturele samenleving) 2. Duurzaamheid 3. Bevolking en ruimte 4. Globalisering 5. Arm en rijk 6. Grenzen en identiteit (+ Europa) 7. Klimaat (+ water) 8. Krachten der aarde 9. Bronnen van energie 10. Water De keuze van de kernen komt voort uit een lang proces binnen de (school)aardrijkskunde waarbij het nieuwe examenprogramma voor de bovenbouw havo en vwo en het toekomstige examenprogramma vmbo een belangrijke rol hebben gespeeld. Het wezenlijke van aardrijkskunde is de inrichting van het aardoppervlak door de natuur en de mens, en de relatie tussen mens en natuur. Aardrijkskunde kent dus zowel een sociale als een fysische kant. Zodoende is er in de opgestelde programmalijnen ook geput uit de kerndoelen Natuur en techniek (als onderdeel van Oriëntatie op jezelf en de wereld) van het primair onderwijs en uit de kerndoelen Mens en natuur uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs. De programmalijn havo/vwo heeft tien kernen, de programmalijn vmbo heeft er acht. Het verschil zit in de kernen globalisering en krachten der aarde. Deze twee kernen komen expliciet in het examenprogramma van havo/ vwo voor, terwijl ze niet of nauwelijks in het examenprogramma vmbo terugkomen. Twee kernen vallen in het bovenstaande rijtje op: burgerschap en duurzaamheid. Deze staan bovenaan en zijn gescheiden van de rest. In het nieuwe eindexamenprogramma vmbo zijn deze kernen geïntegreerd in de gekozen domeinen. In het havo- en vwo- examenprogramma wordt aan beide kernen aandacht besteed. Bij de andere gekozen kernen komen echter burgerschap en duurzaamheid ook weer terug. In het overzicht staan burgerschap en duurzaamheid apart als kernen vermeld omdat vanuit de kerndoelen en einddoelen een prima programmalijn rondom deze kernen samengesteld kan worden. Onder de kern burgerschap valt ook nog multiculturele samenleving. In de kerndoelen primair onderwijs en onderbouw voortgezet onderwijs wordt daar expliciet aandacht aan besteed. Per gekozen kern volgt een toelichting, waarin kort wordt uitgelegd waarom ervoor gekozen is en welke inhoudelijke aspecten een rol spelen bij deze kern. Ad 3. Bevolking en ruimte zijn primaire aardrijkskundige waarden. Deze kern behandelt het bestaan van mensen op de wereld. Daarbij horen begrippen als spreiding en dichtheid. Het ruimtelijk gedrag van mensen en de gevolgen van beslissingen die zij nemen. De bevolking op zich is onderwerp van de demografie, dat hier verder kan worden uitgewerkt. Een belangrijk begrip dat hier weer onder valt, is leefbaarheid, dat weer gekoppeld kan worden aan zowel burgerschap als duurzaamheid. Ad 4. Globalisering. Veranderingen in bestaansmogelijkheden van mensen en in de economie hebben gevolgen voor de ruimtelijke ordening. Door de globalisering worden deze gevolgen zichtbaar op wereldschaal. Het vak aardrijkskunde besteedt hier aandacht aan. Regio's (landen) specialiseren zich om mee te kunnen komen in een wereld die met elkaar verbonden is door Bron: 1

19 transport en communicatie. Begrippen als absolute en relatieve afstand spelen hierin een belangrijke rol. Eeuwenlang werd de wereld tegelijkertijd groter (ontdekkingsreizen) en kleiner (transportinnovaties/verbeterde communicatiemiddelen). Het primair onderwijs en de onderbouw kan hier goed aansluiten bij geschiedenis (tijdvak ontdekkers). Ook maakt globalisering deel uit van het examenprogramma havo/vwo. Ad 5. Arm en rijk is een verdelingsvraagstuk. Wie heeft wat en hoe wordt er mee omgegaan? Wat is arm en rijk als je in Nederland woont? En vergelijk dat eens op wereldschaal Het speelt op alle schaalniveaus (in verschillende gradaties) en is derhalve interessant voor aardrijkskunde. De begrippen centrum en periferie passen bij deze kern. Ad 6. Grenzen en identiteit gaat over de waarde die een plaats heeft in de beleving van mensen. Gekoppeld aan nationalisme, invloedssferen en cultuurgebieden is hier sprake van een regionale invulling van aardrijkskunde. Ook op laag schaalniveau heeft deze kern een grote waarde voor aardrijkskunde. Leerlingen kunnen al heel goed uitleggen waarom een plaats een bepaalde emotionele waarde heeft. Hier wordt ook 'Europa' vermeld, een schaalniveau tussen allemaal thematische kernen. Maar evenals multiculturele samenleving wordt Europa expliciet genoemd bij de kerndoelen van het primair onderwijs en in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Ad 7. Klimaatsysteem. Aardrijkskunde is hét vak om uit te leggen wat het klimaat (en het weer) inhoudt. Ondanks trends van andere vakken (ANW en NL&T) om dit onderwerp (met name de klimaatsverandering) ook te behandelen past het bij aardrijkskunde. Omdat aardrijkskunde uitlegt wat de gevolgen zijn voor mens én natuur. Hierbij komt de holistische kijk van het vak op de aarde/wereld goed van pas. Ad 8. Krachten der aarde gaat over het natuurlijke landschap waar de mens op aarde gebruik van maakt. Telkens weer blijkt dat de mens denkt de natuur onder controle te hebben, maar hij verslikt zich dan toch weer in de kracht van de natuur. Grote delen van de aarde lijken niet bewoonbaar vanwege (extreme) natuurlijke omstandigheden (te warm, te koud, te hoog, te nat) of te gevaarlijk wegens aardbevingsgevaar. Waarom woont dan toch een meerderheid van de mensheid in deze 'gevaarlijke' gebieden? Uitleg over endogene krachten hoort daarom bij aardrijkskunde. Ad 9. Bronnen van energie laat zien dat aardrijkskunde maatschappelijke vraagstukken koppelt aan fysisch geografische onderwerpen. Duurzaamheid van de energievoorziening is een onderwerp dat al jaren in het middelpunt staat. Ad 10. Water kan niet ontbreken in het Nederlandse aardrijkskundeonderwijs. Nederland leeft met en van water. Onze identiteit is deels gevormd door de strijd tegen het water die recentelijk weer nieuwe impulsen heeft gekregen door zeespiegelstijging en het versterkte broeikaseffect. Water neemt ook een prominente plaats in in de programmalijnen. Water kan echter ook worden ondergebracht bij de kern klimaat. Vaardigheden Vaardigheden die behalve in het examenprogramma aardrijkskunde ook in de examenprogramma s van de andere maatschappijvakken staan, zijn niet opgenomen, zoals een eenvoudig onderzoek doen. Deze staan in de doorlopende programmalijn vaardigheden in de Mens en maatschappijvakken. Perspectieven Behalve de kernen die de inhoud van het vak aardrijkskunde omvatten, kent aardrijkskunde ook een vakspecifieke benaderingswijze, die wij perspectieven noemen. Dat is de bril van het vak waarmee leerlingen naar de omgeving en de samenleving leren kijken. Deze perspectieven laten zich niet plaatsen in het platte vlak van de overzichten, omdat ze in feite overal dwars doorheen snijden. We hebben dat opgelost door een aparte kolom op te nemen voor de vakspecifieke benaderingen, met als titel perspectieven. Bij aardrijkskunde zijn dit de geografische vaardigheden: de kijkwijzen die typerend zijn voor het vak aardrijkskunde. Bron: 2

20 Gebruikte bronnen Richtinggevende bronnen zijn de officiële programma s zoals vastgelegd in de kerndoelen primair onderwijs en onderbouw en in de officiële examenprogramma s bovenbouw. In de havo/vwo overzichten valt een lege kolom op: het derde leerjaar. Er zijn voor dit leerjaar geen specifieke eindtermen voorgeschreven. De school kiest voor een doorloop vanuit de onderbouw of voor een voorbereiding op de bovenbouw. Formuleringen die cursief staan, zijn eindtermen die alleen voor vwo gelden. Bron: 3

21 3. geschiedenis

22 Doorlopende leerlijn Geschiedenis (PO - havo/vwo) 2009 De samengevatte vakinhoudelijke kerndoelen en eindtermen per tijdvak Tijdvakken PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw Mens en maatschappij 3e Leerjaar Tweede fase Perspectieven Kenmerkende aspecten Kerndoelen en kernconcepten Kenmerkende aspecten Kerndoelen en kernconcepten Geschiedenis 1. De Tijd van jagers en boeren ( v C) 2. De Tijd van Grieken en Romeinen (3000 v C n C) - De levenswijze van jagers en verzamelaars. - Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. - De verspreiding van de Grieks- Romeinse cultuur en de confrontatie met de Germaanse cultuur. - Het christendom in het Romeinse rijk: van verboden tot enig toegestane godsdienst. Nr. 35: Redzaamheid als consument: - hoe voorzien mensen zich in hun levensonderhoud? - productie, consumptie, verdeling. Nr. 37 en 38: Waarden, normen en geestelijke stromingen. Cultuur, religie, levensbeschouwing, identiteit. - De levenswijze van jagers en verzamelaars. - Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. - Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. - Burgerschap en wetenschappelijk denken in de Griekse stadstaat. - De verspreiding van de Grieks- Romeinse cultuur en de confrontatie met de Germaanse cultuur. - Het christendom in het Romeinse Rijk: van verboden tot enig toegestane godsdienst. Nr. 42: Effecten van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren. Centraal staat in dit tijdvak de vraag: hoe werd er gewerkt, gewoond en geconsumeerd? Werk, welvaart, macht en gezag: hoe is die samenleving georganiseerd? Nr. 43, 44: - Pluriforme samenleving, politiek bestel; - politiek systeem, democratie, macht, gezag, bestuur; - wetenschap; - religie, levensbeschouwing, identiteit. De levenswijze van jagers-verzamelaars; - het ontstaan van landbouw en landbouw-samenlevingen; - het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. - De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat; - de klassieke vormentaal van de Grieks- Romeinse cultuur; - de groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde; - de confrontatie tussen de Grieks- Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa; - de ontwikkeling van het Jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten. - Chronologie en periodisering; - verandering en continuïteit; - historische verklaring en oorzaken; - standplaatsgebondenheid: gebondenheid aan tijd en plaats. 3. De Tijd van monniken en ridders ( ) - De verspreiding van het christendom tot in de Lage Landen. - Hofstelsel en horigheid. Nr. 35: Redzaamheid als consument. Levensonderhoud, verdelingsvraagstukken, macht, gezag. Nr. 37 en 38: Waarden, normen en geestelijke stromingen. Religie, identiteit. - De verspreiding van het christendom in Europa. - Ontstaan en verspreiding van de Islam. - Hofstelsel en horigheid. - De verhouding tussen heer en vazal. Nr. 43: Pluriforme samenleving: Cultuur, religie, levensbeschouwing, identiteit. Macht, gezag: Christendom en Islam in het licht van de latere pluriforme samenleving. Nr. 42: Effecten van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren: Levensonderhoud, verdelingsvraagstukken, macht, gezag. - De verspreiding van het christendom in geheel Europa; - het ontstaan en de verspreiding van de islam; - de vrijwel volledige vervanging in West- Europa van de agrarisch- urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid; - het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur. Nr. 37, 44: De tien tijdvakken, relatie met politiek bestel. Bron: 1/4

23 Tijdvakken PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw Mens en maatschappij 3e Leerjaar Tweede fase Perspectieve n Kenmerkende aspecten Kerndoelen en kernconcepten Kenmerkende aspecten Kerndoelen en kernconcepten Geschiedenis 4. De Tijd van steden en staten ( ) - Opkomst van handel en het ontstaan van steden. - Opkomst van de stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden. 5. De Tijd van ontdekkers en hervormers ( ) - Het begin van de Europese overzeese expansie. - De Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat. Nr. 35: Redzaamheid als consument Levensonderhoud, productie, consumptie, verdeling. Nr. 52: De tien tijdvakken. Nr. 52: De tien tijdvakken. - Opkomst van handel en het ontstaan van steden. - De strijd tussen kerk en staat. - Opkomst van de stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden. - Het begin van staatsvorming en centralisatie. - Veranderend mens- en wereldbeeld in de Renaissance. - Het begin van de Europese overzeese expansie. - De Reformatie en de splitsing in de christelijke kerk. - De Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat. Nr. 42: Effecten van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren. Levensonderhoud, werk/productie, consumptie, verdeling. Nr. 37, 44: De tien tijdvakken, relatie met politiek bestel. Macht, gezag. Nr. 37: De tien tijdvakken. - De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch- urbane samenleving; - de opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden; - het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben; - de expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van de kruistochten; - het begin van staatsvorming en centralisatie. - Het begin van de Europese overzeese expansie; - het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling; - de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid; - de protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had; - het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat. - Chronologie en periodisering; - verandering en continuïteit; - historische verklaring en oorzaken; - standplaatsgebondenheid: gebondenheid aan tijd en plaats. 6. De Tijd van regenten en vorsten ( ) - Ontstaan van handelskapitalisme en begin van een wereldeconomie. - Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur in Nederland. Nr. 35: Redzaamheid als consument: levensonderhoud, productie, consumptie, verdelingsvraagstukken. Nr. 52: De tien tijdvakken. - Ontstaan van handelskapitalisme en begin van een wereldeconomie. - Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur in Nederland. - Het streven van vorsten naar absolute macht. - De wetenschappelijke revolutie. Nr. 37: De tien tijdvakken, relatie met politiek bestel: - Macht, gezag, bestuur; - wetenschap, technologie. Nr. 42: Effecten van keuzes Nr. 47: Internationale conflicten. - Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie; - het streven van vorsten naar absolute macht; - de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek; - de wetenschappelijke revolutie. Nr. 46: Verdeling van welvaart en armoede. Bron: 2/4

24 Tijdvakken PO, Oriëntatie op jezelf en de wereld Onderbouw Mens en maatschappij 3e leerjaar Tweede fase Perspectieve n Kenmerkende aspecten Kerndoelen en kernconcepten Kenmerkende aspecten Kerndoelen en kernconcepten Geschiedenis 7. De Tijd van pruiken en revoluties ( ) 8. De Tijd van burgers en stoommachines ( ) - Slavenarbeid op plantages en de opkomst van het abolitionisme. - Het streven naar grondrechten en naar politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie. - De industriële revolutie en de opkomst van emancipatiebewegingen. - Het ontstaan van een parlementair stelsel en de toename van volksinvloed. Werk, welvaart, welzijn Nr. 37 en 38: Waarden, normen, geestelijke stromingen; democratie, macht, bestuur. Nr. 35: Redzaamheid als consument; productie, consumptie, technologie, verdelingsvraagstukken. Nr. 36 t/m 38: Staatsinrichting, waarden, normen, geestelijke stromingen; macht, identiteit, levensbeschouwing. Nr. 36: Staatsinrichting; Parlementaire democratie, macht, gezag, bestuur. - Slavenarbeid op de plantages en de opkomst van het abolitionisme. - Het denken over staat en maatschappij in de verlichting. - Het streven naar grondrechten en naar politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie. - De industriële revolutie en de opkomst van emancipatiebewegingen. - Het ontstaan van een parlementair stelsel en de toename van volksinvloed. - De politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme. - Het moderne imperialisme. Nr. 37: De tien tijdvakken: Werk, welvaart, welzijn. Nr. 37, 44, 47: De tien tijdvakken, relatie met politiek bestel en mensenrechten; macht, gezag, bestuur, mensenrechten. Nr. 42: - Werk en zorg, wonen, recreëren, consumeren, verkeer en milieu; - verdelingsvraagstukken, wetenschap, technologie. Nr. 43: Pluriforme samenleving; macht, cultuur, identiteit. Nr. 44: Het politieke bestel in Nederland. Nr. 37, 43: De tien tijdvakken, relatie met pluriforme samenleving. Levensbeschouwing. - Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden trans-atlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme; - rationeel optimisme en 'verlicht' denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen; - voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme); - de democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondwetten en staatsburgerschap. - De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving; - de opkomst van emancipatiebewegingen; - voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces; - discussies over de sociale kwestie; - de opkomst van politiekmaatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme; - de moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie. - Chronologie en periodisering; - verandering en continuïteit; - historische verklaring en oorzaken; - standplaatsgebondenheid: gebondenheid aan tijd en plaats. Nr. 46, 47: Verdeling welvaart en armoede; internationale spanningen en conflicten. Bron: 3/4