verandering van levenspatronen gewerkt wordt.

Transcriptie

1 Zingeving in de geestelijke gezondheidszorg: dit item heeft in het voorbije decennium meer en meer aandacht gekregen. Het heeft onder meer te maken met de groei van het besef dat stilstaan bij zichzelf, aandacht voor bezinning en meditatie, en (gezamenlijke) stiltebeleving bijdragen tot meer integrale vormen van behandeling en begeleiding. In dit boek zal ik een globale visie over deze thematiek ontwikkelen en een aantal subthema s in kaart brengen. Dit gebeurt vanuit het besef dat zingeving, juist vanwege het ruime en integrale karakter ervan, ook iets heel vaags over zich kan krijgen en dat verheldering van begrippen en termen belangrijk is. Ik zal daarbij een kader aanreiken dat helpt om over dit themaveld te reflecteren en te dialogeren. Tevens zal ik in de mate van het mogelijke handvatten voor de praktijk aanreiken. Waarover men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen. Ludwig Wittgensteins beroemde uitspraak blijft intrigeren. 1 Bij wat ons overstijgt, past enkel deemoedig zwijgen. Op paradoxale wijze worden we echter steeds weer gedreven tot spreken. Niet spreken, kan niet. Iets in ons drijft ons tot spreken, tot het vinden van woorden voor wat onzegbaar is. Daarom is het van belang een evenwicht te vinden tussen discrete stilte en vrijmoedig spreken. Beide zijn samen nodig: stilte als uiting van de erkenning van grenzen, van onze eindigheid; vrijmoedigheid als uiting van het besef deelgenoten van een groter geheel te zijn en er een unieke plek in te hebben. Hierbij kunnen we volop onze creativiteit aanspreken, want iets in ons dynamiseert ons en doet ons spreken: over de dingen van het leven, over verandering en vernieuwing. Dit is ook de dynamiek die in elke psychotherapeutische setting de drijvende kracht is. Mensen komen in therapie omdat ze aanvoelen dat er iets veranderen moet. Het therapeutisch traject is de tijdelijke weg waarin vanuit de kracht van de therapeutische relatie aan een grondige

2 12 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit verandering van levenspatronen gewerkt wordt. Iets in ons drijft ons tot spreken, ook en vooral om wat misgaat in het leven, in de wereld. We kunnen er niet omheen: elke dag weten we wat misloopt in de grote wereld. Vaak worden we erdoor beklemd. Het leed is te groot voor woorden. Oorlog, agressie, onrechtvaardigheden: het heeft een traumatisch gehalte, dat vaak onverteerbaar is. Spreken over verandering en vernieuwing, is dus vaak een gebroken spreken dat moeizaam zoekt naar een stukje zingeving tussen wat zinloos lijkt. Sinds mensenheugenis hebben filosofen en theologen zich erover gebogen en gezocht naar theorieën die verantwoorden waarom er een god of een zingevende bestaansgrond is en toch ook onverklaarbaar lijden. Telkens opnieuw moet de oefening gebeuren. Telkens opnieuw moeten woorden gevonden worden voor wat eigenlijk onzegbaar is. Belangrijk hierbij is, wat ik noem, het ondanks -karakter van het leven. Leven is voortleven en overleven ondanks. Het is steeds weer zoeken naar de kleine dingen die in de positieve zin het verschil kunnen maken in de zorg voor een betere samenleving of wereld. Het heeft iets van blijven geloven en van discreet en toch volop op creatieve wijze zoeken naar verandering op de diverse niveaus van het samenleven. Zingeving heeft altijd iets van hoop. Het heeft te maken met de wil om voort te leven ondanks de breuklijnen en de scherven die we op onze weg vinden. Zingeving is het telkens opnieuw op zoek gaan naar betekenis en hier kracht in vinden. Het is een kracht die moeilijk exact te beschrijven is en die voornamelijk te beleven valt. Er is geen definitieve gebruiksaanwijzing voor. We kunnen ze slechts ervaren: bijvoorbeeld in momenten van aanvaarding, of van diepe vreugde, of ook bij elkaar in ogenblikken van steun en warme zorg. Maar, die kracht is er wel en geeft bij momenten vleugels aan het leven. Het is de stille kracht van de hoop. Het gaat ook om de kracht van intermenselijke verbondenheid, die ons uit het isolement haalt en voorkomt dat we wegglijden in een gevoel van vervreemding en afwezigheid van zin. Vaak wordt

3 13 deze kracht religieus, bijvoorbeeld christelijk, geduid. Daarnaast is het zo dat ze evengoed buiten een religieus kader ervaren kan worden en ze in bredere zin een dynamiek van het menselijk bestaan als zodanig vormt. Zingeving is verwant aan bezieling en heeft te maken met de kunst om van het leven iets te maken. Zin vinden in de dingen en je eigen bezieling vinden, zijn in die zin synoniemen. Zo is zingeving een dynamische kracht die meedeint met de golven van het leven, of, anders gezegd, met het verlangen. Het verlangen is de energetische kern van onze menselijke existentie en maakt dat we vanuit ervaringen van gemis telkens weer op zoek gaan naar een toestand van vervulling en genot. Dit lukt echter nooit volledig en altijd weer gaat het eerder om het op zoek gaan naar, veeleer dan om het vinden van een soort volmaakte gelukstoestand. De kunst bestaat erin om net midden in de zoektocht geluk te ervaren en minder afhankelijk te worden van het vinden van zogezegde volmaakte gelukstoestanden. Deze zoektocht maakt dat het verlangen juist essentieel verschillend is van de bevrediging van onmiddellijke behoeften. Behoeften vragen immers om een specifieke bevrediging. Het verlangen is iets heel anders en betreft de dynamiek van onze existentie in haar globaliteit. Wellicht is er een toename van geluk, wanneer we erin slagen om de open zoektocht van ons verlangen meer ruimte te geven en wanneer we op die manier minder afhankelijk worden van onze (vele) onmiddellijke behoeften. Zingeving versus maakbaarheid In tijden van verregaande economisering van de samenleving en ook van doorgedreven professionalisering van alle niveaus en segmenten erin, wordt de nood aan zingeving steeds sterker. Meer en meer tijdgenoten ervaren immers dat er een nood aan welzijn is die niet kan ingevuld worden door de economisch- en professioneel-maakbare samenleving. Er is namelijk een factor

4 14 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit van welzijn en geluk die ontglipt aan de maakbaarheidslogica. Zingeving als stilstaan bij de dingen van het leven, als zorg voor wat echt betekenis heeft, komt hieraan tegemoet. Het is uiting van het verlangen naar een diepere dimensie, dat ten gronde het menszijn tekent. Ik ben ervan overtuigd dat deze, nu nog marginale trend, steeds belangrijker zal worden en na verloop van tijd misschien zelfs een zekere dominantie kan krijgen. Wat hierbij vandaag op paradoxale wijze een rol speelt, is het volgende. Zingeving zelf dreigt namelijk wel eens in de maakbaarheidslogica opgenomen te worden: als een gegeven dat gecreëerd en geproduceerd kan worden. Zo worden mensen aangemoedigd om ook de zinervaring in hun leven op efficiënte wijze te sturen. Allerlei methodieken kunnen hier door middel van training toe bijdragen. Net zoals je de manager kunt worden van een goede indeling van werk en leven, van een balans tussen persoonlijk leven en relaties,, zo word je bovenop dit alles ook de manager van de zinfactor in je leven. Uiteraard is er niets mis met een stukje oefening en training. Al wat belangrijk is in het leven moet namelijk aangeleerd worden en vraagt om de nodige coaching. Het gevaar zit hem echter in de verborgen doelstelling, namelijk dat je de zinfactor in je leven kunt sturen en dat je op efficiënte wijze de ervaring van zin kunt organiseren. Tegenover een dergelijke tendens moeten we huiverig staan. Zin is namelijk in essentie niet-maakbaar. De kern van zingeving betreft het ontvangen van. Zin krijg je, plots. Zin komt op je af in een onverwacht hier-en-nu. Wie openstaat en ontvankelijk is, ervaart zin in dit kostbare nu-moment waarop de stukjes van de puzzel in elkaar vallen. Uiteraard kun je deze ontvankelijkheid oefenen en hangt ze samen met de wijze waarop je geleerd hebt om hoe dan ook open in het leven te staan. Ontvankelijk-zijn voor wat zin geeft aan je leven, is echter juist tegenstrijdig met de gerichtheid op efficiënte productie. Hier ligt een belangrijke uitdaging voor de toekomst: mensen stimuleren om juist wat de zinervaring betreft, af te zien van al te veel sturing en management en veeleer op een vrije wat losse wijze open te staan voor wat het leven aan zin te bieden heeft. In dit boek zal ik deze thematiek

5 15 verder uitwerken onder meer vanuit de ethische dimensie van psychotherapie. Zingeving: een vast item in diverse contexten Zingeving is in. Het thema is een vast item geworden in allerlei contexten en het krijgt gestalte in diverse vormgevingen. Zo is zingeving bijvoorbeeld als centraal trefwoord te vinden in de context van rouwbegeleiding, van zelfdodingspreventie, van de eenzaamheidsproblematiek bij ouderen, van euthanasie of van de omgang met een chronische ziekte. Het is in die zin een sleutelwoord geworden in de gezondheidszorg, met name op het punt waar gezondheid en het omgaan met de grenzen van het leven elkaar kruisen. Het zoeken naar zingeving is er de plek voor het bespreken van de vele waarom-vragen of voor het vinden van levenskwaliteit daar waar het leven bedreigd wordt en in het geding is. Daarnaast is zingeving in verhouding tot psychotherapie gedurende de laatste jaren een belangwekkend thema geworden. Diverse psychotherapieverenigingen wijden er symposia aan en stellen zich de vraag op welke wijze ze de zingevingsthematiek kunnen integreren in de eigen visie en methodiek. Opmerkelijk is dat dit gebeurt in alle grote psychotherapiestromingen: gedragstherapie, systeemtherapie, experiëntiële therapie en psychoanalytische therapie. Er is kennelijk een duidelijke behoefte om in te spelen op deze belangrijke trend. Ook specifiek in de sector van de geestelijke gezondheidszorg groeit de aandacht voor zingeving. Zo dient de zingevingsthematiek zich onder meer aan vanuit al wat gaande is rond mindfulness based cognitive therapy. 2 Deze therapeutische methodiek integreert elementen uit boeddhistische meditatiemethodes in trainingsprogramma s die gebaseerd zijn op cognitieve gedragstherapie en verder op elementen van experiëntiële psychotherapie. De bedoeling is om mensen zodanig te trainen in mentale weerbaarheid dat ze zelf beter

6 16 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit onder ogen kunnen zien hoe hun psychische klachten werken, en dat ze aansluitend aan de effecten ervan iets fundamenteels kunnen veranderen. Het gaat om zingeving in de praktijk: je ontwikkelt een sterker bewustzijn van wie je bent en van hieruit ben je in staat om zo met je psychische kwetsbaarheid om te gaan dat je meer geluksmomenten beleeft. Met name voor mensen met depressieve klachten kan een dergelijk trainingsprogramma gunstige effecten hebben. Zingeving in de GGZ De aandacht voor zingeving groeit ook in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Zo wordt de term existentiële zingeving, die in de jaren negentig werd geïntroduceerd met het oog op de integratie van levens- en zinvragen in diagnose en behandeling, meer en meer in de behandelprotocollen van psychiatrische ziekenhuizen opgenomen. Zingeving is op die manier een integrerend onderdeel van de begeleiding van patiënten. Bepaalde psychiatrische ziekenhuizen gaan nog een stap verder en stellen expliciet een stafmedewerker zingeving aan. Deze stafmedewerker zingeving heeft dan als kerntaak het coachen van zorgverleners uit de diverse klinische disciplines in de voortdurende integratie van zingeving in het behandelplan van de patiënt en in de concrete begeleidingstrajecten. De zingevingsthematiek lijkt in die zin op de voorgrond te treden en ook een vast item te worden in de vormingstrajecten van medewerkers. In deze context kan opgemerkt worden dat studiedagen die recent door psychiatrische ziekenhuizen rond zingeving en spiritualiteit georganiseerd worden, op een grote belangstelling kunnen rekenen. 3 De deelnemers hebben verschillende achtergronden en functies: directeurs, stafmedewerkers, psychiaters, psychologen, therapeuten, verpleegkundigen en pastores. Blijkbaar is het vroegere taboe op dergelijke thema s in de geestelijke gezondheidszorg dus sinds enige tijd doorbroken.

7 17 Dit zegt iets: onder meer dat er een brede interesse is, dat ze uit verschillende hoeken komt, en dat er een grote nood is aan reflectie erover in multidisciplinair verband. Vanwaar komt die belangstelling? Zingeving versus objectiviteitseisen in de GGZ Ik ga ervan uit dat de groeiende aandacht voor zingeving en spiritualiteit in de geestelijke gezondheidszorg te plaatsen is in een bredere context. Meer bepaald gaat het om de context van actuele trends inzake psychiatrische behandeling. Ik noem er hier kort enkele: het groeiende belang van evidence-based behandeling, de gerichtheid op normen en richtlijnen zoals gestuurd door de financierende overheid, en aansluitend de tendens tot uniformisering en standaardisering. Zo brengt de aandacht voor evidence-based behandeling mee dat de klemtoon komt te liggen op het aspect van objectieve kennis, want het gaat erom dat in de behandeling van een specifiek ziektebeeld wordt uitgegaan van de beste actueel voorhanden zijnde kennis. Tot een goede definitie van evidence-based behandeling hoort essentieel ook het nemen van een concrete klinische beslissing naar de unieke patiënt toe, maar in de praktijk wordt evidence-based vaak versmald tot het kennisaspect. Daarnaast is er de groeiende normeringstendens. Zo wordt vanuit de financierende overheid en de samenleving steeds meer gevraagd om transparantie van de behandeling op basis van strikte normen en richtlijnen inzake de aanpak. Hiermee hangt ook de tendens tot uniformisering samen. Concreet betekent dit dat voor specifieke doelgroepen gestreefd wordt naar uniformiteit in behandelmodellen en naar een hoge mate van standaardisering in de fasering van de behandeling. Als gevolg van deze actuele trends komt de klemtoon in de GGZ te liggen op objectiviteit, duidelijkheid en heldere procedures. Aan de ene kant zijn hieraan zeker voordelen verbonden. Zo wordt de aangeboden behandeling meer geschoeid op de leest van wetenschappelijke kennis en wordt

8 18 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit ze transparanter voor alle betrokken partijen. Ze is minder gebonden aan toevallige omstandigheden, zoals bijvoorbeeld de kennis en inzet van een bepaalde psychiater. Aan de andere kant is er ook een tekort voelbaar. Zo krijgen de zorgverleners op de werkvloer nogal eens het gevoel dat de ziel van het klinischtherapeutisch handelen verloren dreigt te gaan en dat men in een eng en verarmend keurslijf komt te zitten. Zo krijgt men het gevoel in een permanent spanningsveld terecht te komen: tussen de objectiviteitseisen in behandeling en diagnostiek, en, wat ik noem, de basisbronnen van het klinisch-therapeutisch werk, zoals bijvoorbeeld aanvoelen, intuïtie en concrete afstemming op de persoon en context van de patiënt. Zo groeit de behoefte aan de inbreng vanuit een andere dimensie en aan een meer integrale benadering. Het gaat dan om de aandacht voor de gehele persoon van de patiënt of voor wat niet meteen objectiveerbaar is en in de praktijk van het klinisch-therapeutisch handelen dagelijks een belangrijke rol blijkt te spelen. Zo gaat het bijvoorbeeld om de aandacht voor de existentiële dimensie van de persoon en voor zijn of haar zingevingsbronnen: vertrouwde materie voor wie op de werkvloer handelt vanuit de concrete therapeutische relatie met de unieke persoon van de cliënt en zich intuïtief op hem of haar afstemt. Welnu, wat zegt ons dit spanningsveld tussen enerzijds de klemtoon op objectiviteit en anderzijds de behoefte van de werkvloer om te werken met de basale bronnen van de therapeutische relatie? En welke verklaring kunnen we geven aan de groeiende behoefte aan inbreng vanuit een andere dimensie? Mijn hypothese is dat de toenemende aandacht voor zingeving en spiritualiteit in psychiatrie en psychotherapie juist zo groot is vanuit een soort tegenreactie op objectieve kennis en de bijhorende procedures en protocollen. Men voelt aan dat de trend van de objectieve kennis eenzijdig is, dat er iets aan ontbreekt, en men zoekt als het ware naar een complementair gegeven dat andere aspecten en dimensies ruimte geeft.

9 19 Zingeving als item in personeelsmanagement Ruimer dan de (geestelijke) gezondheidszorg, is zingeving ook een item geworden in andere contexten. Zo is het bijvoorbeeld stilaan ook in het bedrijfsleven ingeburgerd als een vast onderdeel van het competentiemanagement. Men heeft namelijk ondervonden dat bedrijfsvoering niet vanuit louter economische of financiële motieven kan gebeuren. Er is nood aan aandacht voor de persoon van de werknemer. Al wat gebeurt rond menselijk kapitaal of human resources is hier in essentie het antwoord op: je moet mensen bejegenen vanuit hun eigen kapitaal aan competenties en kernkwaliteiten en het nodige ondernemen zodat ze erin kunnen groeien. Op die manier creëer je in je organisatie een permanente basis voor de inzet van gemotiveerde mensen, die zich loyaal opstellen. Uiteraard knelt hier vaak het schoentje. Human resources is dan ook een permanent gebeuren met vallen en opstaan. Het is een voortdurende oefening waarbij het management zich telkens weer opnieuw de vraag moet stellen waar de lacunes zitten in de afstemming van medewerkers onder elkaar en ten opzichte van het geheel. In die zin is het een procesmatig gebeuren dat ten volle gedragen moet worden door het engagement van allen. Zin vervult in dit alles een richtinggevende functie. Het is de moeilijk te grijpen maar zeer wezenlijke factor in het activeren van de noodzakelijke betrokkenheid van de medewerkers. Vandaar dat er diverse coaching- en supervisietrajecten bestaan waarin medewerkers individueel en in teamverband ondersteund worden om zin in het werk te krijgen. Vandaar ook dat er aandacht is voor zingeving in het omgaan met de problematiek van stress op het werk of van burnout. Ook al is niet al wat op dit punt gebeurt even diepgaand en kan het de indruk geven oppervlakkig te blijven, toch is het op zich een positieve evolutie dat men in het bedrijfsleven gaandeweg meer aandacht geeft aan de ontwikkeling van mogelijkheden en competenties vanuit een ruimer zinperspectief.

10 20 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit Gevoeligheid aan de grens van ons kunnen Ook op ruimer maatschappelijk vlak is zingeving aan de orde, al vertaalt dit zich nog niet genoeg in de politieke besluitvorming errond of in het mogelijk economisch gewicht dat eraan gegeven kan worden. Maar zingeving is ondertussen wel aan de orde. We komen met zijn allen immers aan de grenzen van wat maakbaar is en ook aan de grenzen van wat onze planeet vanuit het aanhoudend activisme van ons mensen dragen kan. Met zijn allen ervaren we meer en meer dat er grenzen zijn aan wat we kunnen en mogen. Welnu, aan deze grens situeert zich de openheid voor een diepere dimensie en voor waarden die eerder immaterieel zijn. Meer en meer ervaren mensen dat er meer mogelijk is dan wat de economische tredmolen en een eerder materialistische ingesteldheid ons voorschotelen. Op dit punt bevinden we ons momenteel in een overgangsfase. Het aanvoelen dat er meer is en de openheid voor het cultiveren van een diepere dimensie is er bij velen, maar het expliciete engagement om ermee aan de slag te gaan, is eerder een zaak van een minderheid. Positief is wel dat die minderheid niet een te localiseren geheel is, maar verspreid te vinden is in alle segmenten en lagen van de bevolking. Onafhankelijk van een specifieke sociale achtergrond of van opvoeding en onderwijs, vind je namelijk overal mensen die aanvoelen wat echt betekenis heeft in het leven en die er actief mee aan de slag gaan door hun medemensen te stimuleren tot bezinning en reflectie. Zingeving op de spiritualiteitsmarkt De zorg voor wat echt betekenis heeft in het leven, is ook voelbaar in al wat zich momenteel afspeelt rond spiritualiteit. Men spreekt zelfs over een heuse markt waarop de hedendaagse mens in alle mogelijke vormen spiritualiteit kan vinden. Spiritualiteit is in die zin een soort container -begrip dat diverse ladingen en betekenissen dekt. Het staat voor van alles en nog wat. Het is een

11 21 modebegrip geworden. Daarbij lijkt het er nogal eens op dat het niet zozeer gaat om spirituele beleving, maar om het sturen en managen van spiritualiteit als een product en iets dat maakbaar is, en dat men als het ware kan kopen als middel ter verbetering van de levenskwaliteit. Binnen dit veld wil ik de reikwijdte van de term spiritualiteit echter wel afgrenzen. Zo stel ik voor om spiritualiteit specifiek te gebruiken voor de bewuste betrokkenheid op datgene wat daadwerkelijk het eigen leven verbreedt of overstijgt en als zodanig een bredere verbondenheid of inbedding creëert. Het gaat dus om veel meer dan het verkennend zoeken bijvoorbeeld rondstruinend in boeken of op vormingsmomenten naar wat mogelijk een diepere betekenis kan geven. Neen, het gaat om een reëel ervaren van wat het eigen begrensde bestaan daadwerkelijk verbreedt of overstijgt. De referentie aan een transcendent wezen een god of een hoger wezen kan daarbij aan de orde zijn, maar is op zich geen vereiste. In die zin kan ik me voorstellen dat spiritualiteit ook niet-religieus beleefd kan worden, met name als de overgave aan een bredere levensdynamiek die het eigen begrensde bestaan verruimt. Zingeving en spiritualiteit in een tijd van surfen en plukken Op het levensbeschouwelijk veld speelt zich vandaag verder veel af rond religieuze zingeving en spiritualiteit binnen alternatieve contexten. De officiële religies en ook de officiële vrijzinnige instanties moeten vaststellen dat mensen zich op een heel vrije manier spiritueel voeden en aansluiting vinden bij tal van spirituele bewegingen, die al dan niet in mindere of meerdere mate werken vanuit bestaande religieuze tradities. Ook is het een gegeven dat mensen zich hierbij moeilijker laten binden en dat ze op een heel beweeglijke manier van de ene naar de andere context surfen. Zoals je op het digitale netwerk scrolt en surft van het ene naar het andere, zo doe je dat ook op religieus-spiritueel vlak. Het is een kenmerk van de wijze

12 22 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit waarop jongeren maar evengoed volwassenen vandaag zelf een soort veranderlijk basispakketje samenstellen met elementen uit traditionele religies en uit alternatieve bewegingen. Men is daarbij in eerste instantie niet geïnteresseerd in achtergrondkennis omtrent de betreffende levensbeschouwelijke overtuiging of in reflecties over de globale visie die erachter schuilgaat. Neen, men doet er gewoon zijn voordeel mee vanuit de vraag of het werkt. Wat niet langer werkt, wordt achtergelaten. Dit fenomeen van surfen en plukken met het oog op heb ik er concreet iets aan?, appelleert uiteraard indringend de officiële religieuze en vrijzinnige overheidsinstanties. Vaak zien ze met lede ogen aan hoe moeilijk het is om mensen langer te binden en in te schakelen. Het is echter een realiteitsgegeven, dat wellicht een opdracht inhoudt om zich zo authentiek mogelijk te bezinnen op wat de essentie van het eigen levensbeschouwelijk verhaal is en hiervoor ook te gaan. Levensbeschouwelijke zingeving is vandaag dan ook een beweeglijk samenspel van aanbod vanuit een creatieve hertaling van de traditie, van gastvrijheid voor een brede waaier van geïnteresseerden en van samen zoeken naar wat echt betekenis heeft in het leven. Indeling Zingeving in de geestelijke gezondheidszorg: op dit terrein zal ik me in dit boek hoofdzakelijk focussen, al zal de ruimere context van een aantal inleidende beschouwingen een rol blijven spelen. Het boek bevat vijf hoofdstukken met telkens een specifieke invalshoek van waaruit ik de betreffende thematiek zal belichten. In het eerste hoofdstuk vertrek ik vanuit het perspectief van het evidence-based behandelen. Onder de titel evidence-based revisited ontwikkel ik een visie die een evenwicht faciliteert tussen de actuele objectiviteitseisen en een meer integrale visie op GGZ, en die ruimte creëert voor de omgang met zingevingsvragen. Aansluitend bij het ontwikkelde referentiekader worden concrete handvatten geboden, respectievelijk voor zorgverleners in de

13 23 GGZ, voor netwerken en verenigingen van psychotherapeuten, en voor de praktijk van het psychotherapeutisch werk. In het tweede hoofdstuk staat de therapeutische relatie als invalshoek centraal. Uitgangspunt hierbij is dat behandeling en psychotherapie tot zingeving leiden, wanneer men handelt vanuit de therapeutische relatie. Achtereenvolgens komen aan bod: de context van cliëntenparticipatie, de therapeutische relatie als fundament van psychotherapie en zorgverlening, en de therapeutische relatie als inspirerende basis voor teamsamenwerking met aandacht voor aspecten van zingeving. In het derde hoofdstuk staat het perspectief van levensbeschouwing, religie en spiritualiteit centraal. Het gaat daarbij om de integratie van levensbeschouwelijke en religieuze zingeving in de GGZ. In de eerste paragraaf breng ik de thematiek binnen de GGZ in kaart. Daarbij is er aandacht voor zorginhoud en zorgorganisatie, de diverse terreinen waarop de thematiek betrekking heeft, en de randvoorwaarden. In de tweede paragraaf bied ik een aantal handvatten voor de dagelijkse GGZ-praktijk inzake spirituele en religieuze thema s. Aansluitend ga ik in de derde paragraaf specifieker in op de aandacht voor religieuze thema s in psychotherapie. In het vierde hoofdstuk staat de ethische dimensie van zorg en therapie als moment van zingeving centraal. In de eerste paragraaf ga ik nader in op de uitgangspunten van waaruit de aandacht voor waarden in de zorg concreet vorm kan krijgen. In de tweede paragraaf besteed ik specifiek aandacht aan een kwaliteitsvolle zorgrelatie en bied ik handvatten voor de omgang met grensoverschrijdend gedrag. In de derde paragraaf ga ik specifieker in op de aandacht voor het unieke van de persoon in psychotherapie en op het ethische aspect ervan. In het vijfde hoofdstuk ontwikkel ik een historische verruiming van de thematiek aan de hand van het ideeëngoed van twee theologen die in de twintigste eeuw innovatief werk leverden (Rahner en Pohier). Elk van beiden was op een eigen manier wegbereider in de relatie tussen zingevingsvragen en levensbeschouwelijk-religieuze referentiekaders. Wat ze als

14 24 Geestelijke gezondheidszorg in het licht van zingeving en spiritualiteit erfgoed voor ons nog kunnen betekenen, wordt overzichtelijk gepresenteerd aan de hand van thematische blokjes. Gekomen aan het einde van deze inleiding, rest mij nog een woord van dank uit te spreken jegens Anne-Mie Jonckheere, Jacques Kerssemakers en Bert Lodewyckx, die vanuit de eerste versie van het manuscript een aantal verbetervoorstellen formuleerden. Noten bij inleiding 1 De uitspraak Wovon man nicht sprechen kann, darüber muβ man schweigen komt voor aan het einde van L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus/logisch-philosophische Abhandlung, met name als stelling ( Satz ) nr. 7 (p. 115 in de volgende editie: Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1963; deze editie neemt de tekst over van L. Wittgenstein, Schriften, Frankfurt am Main, 1960). Zie ook de bijnaidentieke uitspraak in het voorwoord van het eerstgenoemde boek: Wovon man nicht reden kann, darüber muβ man schweigen (editie 1963, p. 7). 2 Zie voor een algemene situering en inleiding in het betreffende trainingsprogramma het boek van psychiater Edel Maex: Mindfulness: In de maalstroom van je leven, Tielt: Lannoo, De Amerikaanse microbioloog Jon Kabat-Zinn is de grondlegger van deze methodiek. Zie onder andere: J. Kabat-Zinn, Full catastrophe living, New York: Bantam Dell Publishing group, 1990; Nederlandse vertaling: Handboek Meditatief ontspannen, Haarlem: Becht, De onderzoekerspsychologen Segal, Williams en Teasdale hebben de methodiek verder systematisch uitgewerkt voor therapeutische doeleinden en hier vanuit empirisch-klinisch onderzoek een wetenschappelijke grondslag aan gegeven. Zie bijvoorbeeld: Z.J. Segal e.a., Mindfulness-Based Cognitive Therapy for depression: A new approach to preventing relapse, New York: The Guilford Press, 2002; Nederlandse vertaling: Aandachtgerichte Cognitieve Therapie bij depressie, Amsterdam: Nieuwezijds, Zie verder ook: D. Dewulf, Mindfulness: Een pad van vrijheid, Leuven: Acco, 2008; F. Koster, Mindfulness: Een moderne behandelingswijze vanuit een eeuwenoude traditie, in PsychoPraxis 9 (2007/2) Daarnaast bestaan er ook trainingsprogramma s onder de noemer van mindfulness based stress reduction : ze hebben een gelijkaardige aanpak en beogen op analoge wijze een versterking van het eigen vermogen om meer geluk en tevredenheid te ervaren. Ze richten zich in bredere zin op

15 25 mensen die gebukt gaan onder de stress van het werk en de combinatie ervan met de andere levensterreinen. 3 Zo organiseerde ik vanuit deze context enkele jaren geleden een succesvolle studiedag met als thema een plek voor zingeving en spiritualiteit? (de derde Studiedag Klinische psychotherapie georganiseerd door het Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum Geel op 22 november 2007; zie W. Krikilion, Een plek voor zingeving en spiritualiteit: Actuele ontwikkelingen in de geestelijke gezondheidszorg, brochure teksten OPZ-studiedag klinische psychotherapie van , Geel: OPZ Geel, 2008.). Zo organiseerde het psychiatrisch centrum Emergis (Goes, Nederland) in 2005 een vergelijkbare studiedag, eveneens onder ruime belangstelling. Zie verder: K. De Fruyt, Zorg voor zingeving in tijden van interdisciplinariteit: Een gedeelde en gedifferentieerde verantwoordelijkheid, in Psychiatrie en Verpleging 84 (2008/1) (specifiek: 24).