KOSTEN PER SW-PLAATS. Peter van Nes. Hassel Kroes. Jaap de Koning

Transcriptie

1 KOSTEN PER SW-PLAATS Peter van Nes Hassel Kroes Jaap de Koning Datum Februari 2005

2 Contactpersoon Peter van Nes Adres SEOR, Erasmus Universiteit Rotterdam Postbus DR ROTTERDAM Telefoon Fax

3 VOORWOORD De directie Arbeidsmarkt Bijzondere Groepen (ABG) van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) heeft SEOR in juni 2004 opdracht gegeven onderzoek te doen naar de kosten per plaats in de sociale werkvoorziening. Het onderzoek diende inzicht te geven in: de hoogte van de opbrengsten en kosten per sw-plaats; verschillen in deze opbrengsten en kosten tussen sw-bedrijven; de factoren die deze verschillen veroorzaken; de mate waarin deze factoren beïnvloedbaar zijn; verschillen in opbrengsten en kosten naar type plaatsingen, werksoorten, aard van de handicap en andere relevante kenmerken. Dit rapport bevat de resultaten van het onderzoek. Het onderzoek is uitgevoerd door Jaap de Koning (directeur van SEOR), Peter van Nes (projectleider), Hassel Kroes en José Gravesteijn (onderzoekers). Govert Bijwaard heeft in het begin van het onderzoek een deel van de analyses uitgevoerd. Verder heeft Ellen Schepers (stagiair bij SEOR) een bijdrage geleverd aan het onderzoek door het maken van aantekeningen bij een aantal van de diepte-interviews, het uitwerken van de interviewverslagen en het voorbereiden en verslagleggen van de workshop. De lay-out is verzorgd door Wilma van den Heuvel en Ellen Vanhamme. Een deel van het empirisch werk is uitgevoerd op de onsite faciliteit van het Centre for Research of Economic Microdata (CEREM) van het CBS. Het onderzoek is begeleid door een begeleidingscommissie, bestaande uit: Servaas Toebosch (directie ABG, Ministerie van SZW) Pascal Budding (directie ABG, Ministerie van SZW) Fred Martinot (directie FEZ, Ministerie van SZW) Rob Koorda (Cedris) Jan van der Sluijs (Lander Groep Tiel, namens Cedris) Evelyn Simons (VNG) Bert Schriever (VNG), vanaf december 2004 plaatsvervanger van Evelyn Simons Else Roetering (Landelijke cliëntenraad). We willen op deze plaats de 65 sw-bedrijven bedanken die hebben meegewerkt aan de enquête die voor dit onderzoek is gehouden. Een bijzonder woord van dank is verschuldigd aan de twaalf sw-bedrijven die we voor dit onderzoek hebben kunnen bezoeken voor de diepte-interviews.

4 INHOUD Voorwoord Samenvatting i 1 Inleiding Achtergrond en vraagstelling Onderzoeksperiode en definities Onderzoeksopzet Inhoud en structuur van het rapport 8 2 Kostenstructuur 11 3 Toegevoegde waarde Inleiding Toegevoegde waarde: bedrijfsniveau Gemiddelden en spreiding Samenhang toegevoegde waarde met kenmerken Wsw-ers, swplaatsingen en ambtelijk en overig personeel Resultaten multivariate analyse Verschillen in toegevoegde waarde naar type plaatsing, werksoort en aard van de handicap Toegevoegde waarde naar type plaatsing Toegevoegde waarde naar werksoort Toegevoegde waarde naar kenmerken Wsw-ers Slotbeschouwing 25 4 Arbeidskosten Wsw-ers Inleiding Arbeidskosten Wsw-ers: bedrijfsniveau Gemiddelden en spreiding Samenhang arbeidskosten Wsw-ers met kenmerken Wsw-ers, sw-plaatsingen en kenmerken ambtelijk personeel Resultaten multivariate analyse Arbeidskosten Wsw-ers verder toegeschreven Arbeidskosten Wsw-ers naar type plaatsing Arbeidskosten Wsw-ers naar werksoort Arbeidskosten Wsw-ers naar kenmerken Wsw-ers Specifieke posten binnen de post arbeidskosten Wsw-ers Slotbeschouwing 41

5 5 Arbeidskosten ambtelijk personeel Inleiding Arbeidskosten ambtelijk personeel: bedrijfsniveau Gemiddelden en spreiding Samenhang arbeidskosten ambtelijk personeel met kenmerken Wsw-ers, kenmerken sw-plaatsingen en kenmerken ambtelijk en overig personeel Resultaten multivariate analyse Arbeidskosten ambtelijk personeel verder toegeschreven Kosten ambtelijk personeel voor de begeleiding van Wsw-ers naar type plaatsing Arbeidskosten ambtelijk personeel naar werksoort Arbeidskosten ambtelijk personeel voor begeleiding naar kenmerken Wsw-ers Arbeidskosten ambtelijk personeel naar overige factoren Slotbeschouwing 56 6 Huisvestingskosten Inleiding Huisvestingskosten: bedrijfsniveau Gemiddelden en spreiding Samenhang huisvestingskosten met kenmerken Wsw-ers en swplaatsingen en ambtelijk en overig personeel Multivariate analyse Overig Slotbeschouwing 65 7 (Overige) kapitaalkosten Inleiding (Overige) kapitaalkosten: bedrijfsniveau Gemiddelden en spreiding Samenhang kapitaalkosten met kenmerken Wsw-ers, kenmerken sw-plaatsingen en kenmerken ambtelijk personeel Resultaten multivariate analyse Toerekening afschrijvingen naar werksoort Slotbeschouwing 74

6 8 Overige lasten Inleiding Overige lasten: bedrijfsniveau Gemiddelden en spreiding Samenhang overige lasten met kenmerken Wsw-ers, kenmerken sw-plaatsingen en kenmerken ambtelijk personeel Resultaten multivariate analyse Verschillen in overige lasten naar type plaatsing en werksoort Overige factoren Slotbeschouwing 80 9 Begeleid werken Inleiding Resultaten uit de voorgaande hoofdstukken Kosten van begeleid werken Kosten van uitvoering en begeleiding Andere kosten voor begeleid werken Totale kosten van begeleid werken Het saldo van kosten en toegevoegde waarde: de netto kosten per sw-plaats Inleiding Netto kosten in de tijd Netto kosten naar bedrijfsomvang Netto kosten naar type plaatsing Netto kosten naar werksoort Netto kosten naar kenmerken van de Wsw-ers Netto kosten en overige factoren Slotbeschouwing Kosten per sw-plaats in relatie tot relevante trends en ontwikkelingen 104 Bijlagen

7 SAMENVATTING ACHTERGROND EN VRAAGSTELLING Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid wil de huidige financieringssystematiek van de sociale werkvoorziening herzien. Op dit moment bestaat er geen feitelijke onderbouwing voor de hoogte van de subsidie per Wsw-er. Het ministerie heeft, om meer inzicht te krijgen in de subsidiebehoefte van gemeenten voor Wsw-plaatsen, SEOR opdracht gegeven onderzoek te verrichten naar de opbouw van de kosten per sw-plaats. Het onderzoek spitst zich geheel toe op de feitelijke kosten en opbrengsten per sw-plaats op bedrijfsniveau in de periode , welke verschillen daarin bestaan en wat de oorzaken van deze verschillen zijn. De kernvragen van het onderzoek zijn: Wat zijn, in de huidige situatie, de feitelijke (directe en indirecte) kosten en opbrengsten per sw-plaats? Welke factoren zijn bepalend voor verschillen in de hoogte van deze kosten per component en de opbrengsten en hoe groot zijn die verschillen? In welke mate en op welke manier kunnen deze factoren worden beïnvloed? Voor het onderzoek is voornamelijk gebruik gemaakt van financiële gegevens van de swbedrijven. Het onderzoek richt zich dan ook op de opbrengsten en kosten van sw-plaatsen vanuit het perspectief van sw-bedrijven. Subsidies zoals de rijkssubsidie voor de Wsw, gemeentelijke subsidies en andere subsidies (zoals de SPAK en VLW) zijn buiten beschouwing gelaten bij de berekening van de kosten en opbrengsten per sw-plaats. We vatten per kernvraag de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek samen. FEITELIJKE KOSTEN EN OPBRENGSTEN PER SW-PLAATS: GEMIDDELDEN EN SPREIDING In tabel 1 zijn de financiële posten weergegeven die in het onderzoek zijn onderscheiden. Deze posten zijn steeds uitgedrukt per sw-plaats (fte). Aan de opbrengstenkant hebben wij toegevoegde waarde gedefinieerd als de bedrijfsopbrengsten minus de directe verbruikskosten. De kostenposten bestaan uit arbeidskosten Wsw-ers, arbeidskosten ambtelijk personeel, huisvestingskosten, kapitaalkosten en de restpost overige kosten. De som van deze kostenposten minus de toegevoegde waarde geeft de netto kosten per swplaats 1. De tabel geeft een samenvattend antwoord op de eerste onderzoeksvraag (de feitelijke kosten en opbrengsten per sw-plaats) en op het tweede deel van de tweede onderzoeksvraag (de grootte van de verschillen). Per financiële post is in de tabel voor de jaren het gemiddelde en de spreiding tussen bedrijven weergegeven. Verder is de procentuele verandering in het gemiddelde en in de spreiding gedurende de onderzoeksperiode in de tabel opgenomen. 1 Voor een overzicht van de gebruikte definities verwijzen we naar paragraaf 1.2 van het rapport. i

8 De toegevoegde waarde per sw-plaats bedraagt gemiddeld ongeveer per swplaats en is tussen 1998 en 2002 met 7 procent gestegen. We zien hierbij dat de spreiding tussen bedrijven vrij groot is (de spreiding is circa 22 procent van het gemiddelde) en tussen met 30 procent is toegenomen. De belangrijkste kostenpost voor sw-bedrijven zijn de arbeidskosten van Wsw-ers. Deze kosten zijn in de periode met 3 procent gedaald. De oorzaak hiervoor is de grote extra instroom van personeel gedurende deze periode, door de uitbreiding van het aantal sw-plaatsen. Nieuwe werknemers beginnen gemiddeld op een relatief laag salarisniveau. De spreiding in deze kosten tussen bedrijven is tussen 1998 en 2002 eveneens afgenomen. De gemiddelde arbeidskosten ambtelijk personeel en huisvestingskosten per sw-plaats zijn toegenomen in de tijd. De spreiding tussen bedrijven in de ambtelijke arbeidskosten per sw-plaats is sterk toegenomen. De gemiddelde kapitaal- en overige kosten per sw-plaats zijn in de periode gedaald. Met name de huisvestingskosten, de kapitaalkosten en de overige kosten vertonen een vrij grote spreiding tussen bedrijven. Per saldo resteert de post netto kosten. De netto kosten bedragen gemiddeld per sw-plaats in de periode De netto kosten zijn tussen 1998 en 2002 met 4 procent gedaald. De spreiding in de netto kosten is met ongeveer 8 procent van het gemiddelde vrij beperkt. Bovendien is de spreiding in de onderzoeksperiode afgenomen. Tabel 1 Gemiddelden en spreiding van financiële componenten per sw-plaats (in fte) Financiële componenten per sw-plaats Gemiddelde over a Procentuele verandering in het gemiddelde b Spreiding tussen bedrijven (gemiddeld over ) c) Procentuele verandering in de spreiding b Toegevoegde waarde % % Arbeidskosten Wsw-ers % % Arbeidskosten ambtelijk personeel % % Huisvestingskosten % 478-1% -40% in 1999 en (Overige) kapitaalkosten % 448 verder constant Overige kosten % % Netto kosten % % a) De cijfers zijn gecorrigeerd voor inflatie en uitgedrukt in constante prijzen van b) Procentuele verandering in 2002 ten opzichte van 1998 c) De standaard afwijking is weergegeven. Bron: CBS microbestand Productiestatistiek sociale werkvoorziening, analyses SEOR. Samenvattend kan worden vastgesteld dat de toegevoegde waarde en alle kostencomponenten, afgezien van de arbeidskosten Wsw-ers, vrij veel spreiding vertonen, maar dat het saldo van deze posten (de netto kosten) weinig spreiding vertoont. ii

9 De netto kosten zijn gemiddeld vrijwel net zo hoog als de arbeidskosten Wsw-ers en ook wat betreft spreiding is er tussen beide weinig verschil. BEPALENDE FACTOREN VOOR DE HOOGTE VAN DE TOEGEVOEGDE WAARDE EN DE VERSCHILLENDE KOSTENCOMPONENTEN Hieronder zijn voor elke weergegeven post in tabel 1 de belangrijkste beïnvloedende factoren op een rijtje gezet. We baseren ons hierbij op analyses op het CBS-microbestand productiestatistiek Wsw, gekoppeld aan data uit de Wsw-jaaropgaven, de Wsw-monitor en de enquête die we onder sw-bedrijven hebben gehouden. Daarnaast zijn diepteinterviews bij twaalf sw-bedrijven gehouden en is er een workshop geweest waarin met zeven van deze bedrijven gezamenlijk de belangrijkste resultaten van het onderzoek zijn besproken. Toegevoegde waarde De belangrijkste factoren van welke wij een invloed op de toegevoegde waarde per swplaats hebben gevonden, zijn: De huisvestingskosten en overige kapitaalkosten. Net als bij gewone bedrijven is de productie bij sw-bedrijven mede afhankelijk van de inzet van kapitaal. Ook het aantal niet-gesubsidieerde (ambtelijke) werknemers per sw-plaats heeft een positieve invloed op de toegevoegde waarde: de toegevoegde waarde is dus hoger naarmate er meer ambtelijke werknemers per sw-plaats zijn. Het aandeel gedetacheerden onder de Wsw-ers. Gedetacheerde Wsw-ers leveren meer opbrengsten voor sw-bedrijven op dan intern geplaatste Wsw-ers. Dit resultaat is met name gebaseerd op de interviews, de workshop en de enquête onder sw-bedrijven. In de multivariate analyses op de databestanden vonden we weliswaar een positieve samenhang tussen detacheringen en toegevoegde waarde, maar waren de resultaten statistisch niet betrouwbaar. Het voordeel van detacheringen lijkt met name aan de kostenkant te zitten. Het aandeel sw-ers in de werksoorten hout, bouw, groenvoorziening, grafisch en metaal. Naarmate er meer sw-ers in deze werksoorten werkzaam zijn, is de toegevoegde waarde per sw-plaats hoger. Globaal zien we hier het patroon dat de kapitaalintensieve werksoorten een relatief hoge toegevoegde waarde genereren. De laagste toegevoegde waarde wordt behaald met eenvoudige interne werksoorten als verpakking en confectie. De leeftijdssamenstelling van de Wsw-populatie. We vinden een parabolisch verband tussen toegevoegde waarde en leeftijd. De toegevoegde waarde is het hoogst voor veertigers en de toegevoegde waarde is lager naarmate er meer sw-ers in oudere of juist jongere leeftijdsgroepen zitten. Ook dit patroon komt overeen met wat bij gewone bedrijven wordt gevonden. De regionaal economische situatie ofwel de markt. Deze is in de analyses meegenomen door factoren als de regionaal economische groei, het aantal banen per hoofd van de bevolking in de regio en het regionale werkloosheidspercentage. Factoren waarvoor we geen of onduidelijke verbanden met de toegevoegde waarde hebben gevonden, zijn de bedrijfsomvang en de opbouw van het werknemersbestand naar aard en ernst van de handicap. iii

10 Wat betreft bedrijfsomvang lijken vooral veranderingen in de bedrijfsomvang (van een bedrijf) en niet zozeer het verschil in omvang tussen de verschillende bedrijven op een bepaald moment een rol te spelen. Wanneer bedrijven uitbreiden daalt (tijdelijk) de gemiddelde toegevoegde waarde per sw-plaats, bijvoorbeeld door de inwerktijd van nieuwe sw-ers of doordat er niet ineens meer werk is. De conclusie is dat de relatie tussen toegevoegde waarde per sw-plaats en bedrijfsomvang niet volstrekt duidelijk is. In de enquête hebben sw-bedrijven aangegeven dat er verschillen bestaan in toegevoegde waarde naar aard en ernst van de handicap. Tijdens de workshop hebben de daar aanwezige bedrijven echter aangegeven dat sw-bedrijven de toegevoegde waarde per handicapsoort niet (kunnen) administreren en de gegeven antwoorden in de enquête dus niet kunnen berusten op harde cijfers. In de analyses hebben we ook vrijwel geen samenhang tussen de verdeling van de Wsw-ers naar aard en ernst van de handicap en de toegevoegde waarde per sw-er gevonden. Arbeidskosten Wsw-ers De belangrijkste factoren waarvan wij een invloed op de arbeidskosten van Wsw-ers per sw-plaats hebben gevonden, zijn: Het aandeel verstandelijk gehandicapten onder sw-ers. Zowel op basis van de bedrijfsgegevens uit de CBS-productiestatistiek als de individuele gegevens uit de Wsw-monitor vonden wij dat verstandelijk gehandicapten lagere arbeidskosten hebben dan andere gehandicapten. Het aandeel sw-ers van 50 jaar en ouder. De arbeidskosten Wsw-ers per sw-plaats zijn hoger naarmate er meer 50-plussers in een bedrijf werkzaam zijn. Dit komt voornamelijk door periodieken en promoties. De relatie tussen loonkosten en leeftijd komt ook tot uiting in de resultaten van analyses op individuele gegevens uit de Wsw-monitor. Het aandeel van begeleid werken in de sw-plaatsingen. Als dit aandeel hoger is, dan zijn de arbeidskosten voor Wsw-ers per sw-plaats lager. Dit is logisch want begeleid werkers staan niet op de loonlijst van sw-bedrijven. Bij begeleid werken spelen wel andere kosten een rol, zoals de kosten van jobcoaching en de kosten van de loonkostenvergoeding aan werkgevers die een Wsw-er via begeleid werken aannemen 2. Het aandeel sw-ers in de werksoorten kwekerij, verpakking en confectie. De arbeidskosten zijn voor deze werksoorten duidelijk lager dan voor de andere onderscheiden werksoorten. Deze werksoorten bestaan overwegend uit relatief eenvoudige werkzaamheden, waardoor de bijbehorende functies relatief laag worden gewaardeerd. De arbeidskosten voor Wsw-ers per sw-plaats hangen positief samen met de hoogte van de gemeentelijke subsidies per sw-plaats. Onduidelijk is hoe de causaliteit hierbij precies ligt. Een hogere regionaal economische groei leidt tot hogere arbeidskosten. We hebben geen duidelijke invloed op de arbeidskosten Wsw-ers gevonden van de bedrijfsomvang en het aandeel gedetacheerden onder de Wsw-ers. Evenals bij de 2 Deze kosten worden overigens door Sw-bedrijven onder verschillende posten geboekt. iv

11 toegevoegde waarde het geval was, lijken vooral veranderingen in de bedrijfsomvang (van een bedrijf) en niet zozeer het verschil in omvang tussen bedrijven een rol te spelen. Arbeidskosten ambtelijk personeel Er zijn in de analyses weinig duidelijke invloeden op de hoogte van de arbeidskosten van ambtelijk personeel per sw-plaats gevonden. De resultaten zijn dan ook met name gebaseerd op de uitkomsten van de enquête. Beïnvloedende factoren zijn: Het type plaatsing. Begeleid werken brengt de hoogste kosten aan directe begeleiding door ambtelijk personeel met zich mee. De kosten van directe begeleiding van intern geplaatsten en gedetacheerden lijken elkaar niet veel te ontlopen. Het aandeel psychisch gehandicapten onder de sw-ers. In de interviews en in de enquête werd aangegeven dat psychisch gehandicapten over het algemeen meer begeleiding nodig hebben dan andere gehandicapten. Het type handicap hangt echter ook nauw samen met de aard van de werkzaamheden, de werksoort en het type plaatsing. Het aandeel sw-ers dat langdurig in dienst is bij hetzelfde sw-bedrijf. Naarmate dit aandeel hoger is, zijn de arbeidskosten ambtelijk personeel per sw-plaats lager. Het aandeel sw-ers in de werksoorten grafisch, bouw en in mindere mate assemblage/montage en metaal. Deze kapitaalintensieve werksoorten kennen hogere ambtelijke kosten per sw-plaats dan andere werksoorten. De hoogte van de gemeentelijke subsidies. Naarmate de arbeidskosten voor ambtelijk personeel hoger zijn, zijn ook de gemeentelijke subsidies hoger. Bij deze samenhang is onduidelijk hoe de causaliteit precies loopt. Evenals bij de voorgaande financiële posten blijkt vooral een verandering in bedrijfsomvang invloed op de hoogte van de arbeidskosten ambtelijk personeel te hebben en niet zozeer de absolute bedrijfsgrootte. Dit duidt erop dat de omvang (en de kosten) van het ambtelijk personeel zich met vertraging aanpast aan veranderingen in het aantal Wsw-ers in het bedrijf. Huisvestingskosten, overige kapitaalkosten en overige lasten Voor de resterende drie posten hebben we globaal dezelfde uitkomsten gevonden. Er is sprake van schaalvoordelen: grote bedrijven hebben gemiddeld lagere huisvestingskosten, overige kapitaalkosten en overige lasten per sw-plaats dan kleinere bedrijven. Verder zijn deze kosten in het algemeen lager naarmate meer Wsw-ers extern geplaatst zijn (dus gedetacheerd of via begeleid werken). Dit is begrijpelijk aangezien sw-bedrijven dergelijke kosten niet hoeven te maken voor mensen die elders werken. De belangrijkste uitzondering hierop is dat de huisvestingskosten per sw-plaats hoger zijn naarmate een hoger aandeel van de Wsw-ers via begeleid werken is geplaatst. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de besparing op huisvestingskosten van (het in veel gevallen kleine aantal) begeleid werkers teniet wordt gedaan door de extra huisvesting die nodig is voor de organisatie en uitvoering van begeleid werken. Voor de huisvestingskosten geldt verder dat de oppervlakte van het verzorgingsgebied van invloed is. Een grotere oppervlakte leidt tot de noodzaak van meer vestigingen en daarmee hogere huisvestingskosten. Verder is de regionale economische situatie van belang. In regio s waar meer economische bedrijvigheid is, is de vraag naar v

12 bedrijfslocaties groter wat leidt tot hogere grondprijzen en huisvestingskosten. Er zijn voor de huisvestingskosten overigens maar weinig samenhangen met werksoorten gevonden. De verdeling van sw-ers naar werksoorten heeft met name invloed op de hoogte van de overige kapitaalkosten. Werksoorten als kwekerij, grafisch, hout en metaal hebben hoge kapitaalkosten. Dit zijn, uitgezonderd kwekerij, ook werksoorten met een relatief hoge toegevoegde waarde. Een werksoort die er positief uitspringt is groenvoorziening met een relatief hoge toegevoegde waarde en lage overige kapitaalkosten. De drie kostenposten (huisvesting, overige kapitaalkosten en overige lasten) vertonen vrijwel geen samenhang met de kenmerken van de sw-ers zoals aard en ernst van de handicap. De enige goed te interpreteren samenhang is dat de huisvestingskosten per swplaats hoger zijn als het aandeel verstandelijk gehandicapten en het aandeel meervoudig gehandicapten in de Wsw-populatie groter is. Deze groepen zijn relatief vaak aangewezen op interne plaatsing. De overige lasten worden sterk beïnvloed door het saldo van rentelasten en rentebaten, welke weer wordt bepaald door de financiële reserves die de sw-bedrijven ter beschikking hebben. Netto kosten De netto kosten per sw-plaats zijn het saldo van alle voorgaande kostenposten minus de toegevoegde waarde. Wat betreft de netto kosten kunnen, mede op basis van het voorafgaande, de volgende conclusies worden getrokken: Voor de netto kosten lijken er geen schaalvoordelen te bestaan. Wel geven de analyses aanwijzingen dat veranderingen in de bedrijfsomvang van een sw-bedrijf negatief samenhangen met de netto kosten. Als de bedrijfsomvang (uitgedrukt in aantal Wsw-ers) toeneemt, nemen de netto kosten per sw-plaats af, en vice-versa. Dit is een tijdelijk effect. Schaalvoordelen bestaan wel voor de afzonderlijke kostenposten huisvestingskosten, overige kapitaalkosten en overige lasten. Deze schaalvoordelen zijn echter dus niet groot genoeg om ook bij de netto kosten schaalvoordelen op te leveren. Er zijn verschillende aanwijzingen dat externe plaatsingen gemiddeld lagere netto kosten hebben dan interne plaatsingen. Dit geldt dan voor begeleid werken en groepsdetacheringen. Voor begeleid werken is dit gebaseerd op zowel de uitkomsten van de multivariate analyses als de toerekening van kosten op basis van gegevens uit onze enquête. Voor individuele detacheringen wijzen de resultaten niet direct op kostenvoordelen ten opzichte van interne plaatsingen, alhoewel in diverse interviews en ook in de workshop is aangegeven dat individuele detacheringen financieel aantrekkelijk (kunnen) zijn. Maar het is mogelijk dat de hogere opbrengsten en de voordelen in de huisvestings-, kapitaal en overige kosten teniet worden gedaan door hogere arbeidskosten voor de betrokken Wsw-ers. Vooral de werksoorten groenvoorziening, hout en confectie lijken gemiddeld (over alle bedrijven) relatief lage netto kosten per sw-plaats te hebben. Er is geen significante samenhang tussen de opbouw van de Wsw-werknemers naar aard en ernst van de handicap en de hoogte van de netto kosten per sw-plaats. vi

13 Een hoger aantal parttimers onder de Wsw-ers gaat samen met lagere netto kosten. Dit heeft te maken met lagere overige lasten en lagere arbeidskosten voor Wsw-ers. Van de kenmerken van WSW-ers heeft alleen leeftijd een duidelijke invloed op de hoogte van de netto kosten. De netto kosten per sw-plaats zijn hoger als het aandeel jongeren of het aandeel ouderen in de Wsw-ers hoger is. De netto kosten zijn lager als het aandeel veertigers hoger is. Dit patroon wordt met name veroorzaakt door verschillen in toegevoegde waarde en, in mindere mate, arbeidskosten van Wswers. Hierbij heeft de toepassing van de senioren regeling in de CAO invloed. Het niveau van de netto kosten hangt positief samen met de hoogte van gemeentelijke subsidies, waarbij de causale relatie niet volstrekt duidelijk is. Een hoger regionaal werkloosheidspercentage gaat samen met hogere netto kosten per sw-plaats. Dit wordt veroorzaakt door een lagere toegevoegde waarde per swplaats bij een hogere werkloosheid in de regio. BEÏNVLOEDBAARHEID VAN GEVONDEN FACTOREN In hoeverre zijn de factoren die invloed hebben op verschillende financiële posten nu te beïnvloeden door de sw-bedrijven? We zullen per post de belangrijkste punten weergeven. Deze zijn deels gebaseerd op de resultaten van de analyses en deels op de informatie die we hebben gekregen via de interviews en de workshop. Toegevoegde waarde Van de factoren die de toegevoegde waarde beïnvloeden zijn de kapitaalintensiteit, de keuze voor het type plaatsingen (intern, detachering, begeleid werken) en de keuze voor werksoorten door de sw-bedrijven te beïnvloeden. Hierbij is de toegevoegde waarde natuurlijk niet de enige belangrijke doelvariabele. Het gaat uiteindelijk om de netto kosten en om het algemene uitgangspunt van de Wsw dat iedere arbeidsgehandicapte een passende arbeidsplaats dient te worden geboden. Er kan worden geconstateerd dat meer en meer bedrijven kiezen voor het ontwikkelingsmodel met meer plaatsingen via detachering. Andere factoren die samenhangen met de toegevoegde waarde zijn niet of nauwelijks te beïnvloeden door de sw-bedrijven. Dit geldt voor de regionaal economische situatie/de markt en de leeftijdsamenstelling van de Wsw-werknemers. De leeftijdssamenstelling en ook de samenstelling naar aard en ernst van de handicap van de Wsw-populatie worden vooral bepaald door het aanbod van Wsw-kandidaten. Wat betreft de markt kunnen swbedrijven proberen om via het commercieel beleid meer werk en hogere opbrengsten te genereren. Verschillende bedrijven hebben in de interviews en tijdens de workshop aangegeven dat het commercieel beleid kan worden verbeterd. Daarnaast hebben sw-bedrijven nog enkele andere beïnvloedingsmogelijkheden aangegeven, namelijk het vergroten en bijsturen van de competenties van Wsw-ers door training en opleiding en het terugdringen van het ziekteverzuim. De competenties van medewerkers hebben wij niet direct in de kwantitatieve analyses kunnen meenemen. Het ziekteverzuim is wel opgenomen in de analyses, maar er is geen samenhang gevonden tussen het niveau van het ziekteverzuim en de toegevoegde waarde per sw-plaats. De reden hiervoor kan zijn dat veel sw-bedrijven nog leegloop kennen. vii

14 Arbeidskosten Wsw-ers De arbeidskosten van Wsw-ers zijn de grootste kostenpost voor sw-bedrijven (zie tabel 1). De meeste factoren die samenhangen met de arbeidskosten voor Wsw-ers zijn door sw-bedrijven nauwelijks te beïnvloeden. Dit geldt bijvoorbeeld voor het aandeel verstandelijk gehandicapten, de leeftijdsopbouw van de Wsw-ers en de regionaal economische groei. Wel te beïnvloeden is de keuze van werksoorten, die via het functieniveau de beloning van Wsw-ers bepalen. Men zou vooral kunnen kiezen voor vrij eenvoudige werkzaamheden met veel functies op een relatief laag functieniveau wat op termijn tot lagere arbeidskosten leidt. Zo n keuze leidt mogelijk tot een weinig gevarieerd aanbod van werk binnen het sw-bedrijf, wat op gespannen voet kan staan met het uitgangspunt van de Wsw (passend werk voor iedere Wsw-er) en met ontwikkelingstrajecten voor Wsw-ers. Dit zou kunnen worden gecompenseerd door een sterkere nadruk op detachering. Een keuze voor met name eenvoudige werksoorten kan ook de gemiddelde toegevoegde waarde per Wsw-er verminderen. De CAO is sterk van invloed op het algemene niveau van de arbeidskosten voor Wsw-ers en is door individuele sw-bedrijven niet te beïnvloeden. Dit maakt dat de spreiding tussen bedrijven in deze kostenpost ten opzichte van andere kostencomponenten vrij gering is. Wel geven sw-bedrijven aan dat men via het inschalingsbeleid en door een zakelijker salarisbeleid, bijvoorbeeld bij het toekennen van periodieken, invloed kan hebben op de loonkosten van Wsw-ers. De CAO en ook de arbeidsomstandigheden zijn volgens een groot aantal gesprekspartners een obstakel om de beweging naar buiten (via begeleid werken) tot stand te brengen. Arbeidskosten ambtelijk personeel De spreiding tussen bedrijven in deze kostenpost is relatief groot. Dit geeft mogelijk aan dat bedrijven relatief veel invloed hebben op deze kostencomponent. Dit geldt echter maar in beperkte mate voor een aantal variabelen die in onze analyses bleken samen te hangen met de arbeidskosten ambtelijk personeel per sw-plaats, zoals het aandeel psychisch gehandicapten en het aandeel Wsw-ers dat langdurig in dienst is. Wel hebben sw-bedrijven invloed op de verdeling van de sw-plaatsen naar type plaatsing (de directe begeleidingskosten zijn voor begeleid werken hoger dan voor interne plaatsingen en detacheringen) en naar werksoort (kapitaalintensieve werksoorten gaan in het algemeen ook gepaard met relatief hoge kosten voor ambtelijk personeel). De ambtelijke kosten kunnen op termijn omlaag door kapitaalintensieve werksoorten af te stoten, maar op korte termijn gaat dit samen met omschakelingskosten. Daarnaast noemen sw-bedrijven zelf de volgende beïnvloedingsmogelijkheden: Via de organisatiestructuur. De bezochte bedrijven met lage ambtelijke kosten zeggen een platte of eenvoudige organisatiestructuur te hebben. De inschaling van het ambtelijk personeel. Het oprichten van een BV voor het ambtelijk personeel, waardoor zij niet langer onder de CAO van gemeenten of het schap vallen. Dit biedt flexibiliteit en voorkomt wachtgeldverplichtingen. viii

15 Huisvestingskosten, overige kapitaalkosten en overige lasten Bij deze drie kostencomponenten is sprake van schaalvoordelen. De huisvestings-, kapitaal en overige kosten per sw-plaats kunnen dus omlaag worden gebracht door schaalvergroting. Maar dit leidt, zoals hierboven is aangegeven, in de huidige situatie niet tot relatief lage netto kosten per sw-plaats voor grotere bedrijven. Wat betreft de huisvestingskosten kunnen sw-bedrijven vooral invloed uitoefenen op de verdeling van de sw-plaatsingen naar type plaatsing. Meer externe plaatsingen leiden tot lagere huisvestingskosten per sw-plaats. Een beweging naar buiten heeft op korte termijn echter frictiekosten tot gevolg omdat het enige tijd duurt voordat gebouwen zijn verkocht of verhuurd. Volgens één van de gesprekspartners zijn de huisvestingskosten te beïnvloeden door het vastgoed-beleid van sw-bedrijven en door bijvoorbeeld te kiezen voor onderhoudsarme gebouwen. De oppervlakte van het verzorgingsgebied van het swbedrijf, de regionaal economische groei en de samenstelling van de Wsw-ers naar handicap, factoren die eveneens samenhangen met de hoogte van de huisvestingskosten, zijn door sw-bedrijven niet (direct) te beïnvloeden. De kapitaalkosten zijn door bedrijven tot op zekere hoogte te beïnvloeden door de keuze voor type plaatsingen (de kapitaalkosten voor sw-bedrijven zijn lager voor externe plaatsingen), de keuze voor werksoorten en de investeringsbeslissingen. Een bepaalde mate van investeringen, afhankelijk van de mix van aanwezige werksoorten, blijft natuurlijk altijd nodig. De overige lasten zijn door sw-bedrijven vooral te beïnvloeden door de keuze voor type plaatsingen, maar ook door de algehele begrotingspolitiek en de profilering van het swbedrijf. Sommige bedrijven kiezen er bewust voor kostenbewust te opereren en hebben dan ook relatief lage overige lasten per sw-plaats. Hierboven bleek dat het saldo van rentelasten en rentebaten een grote invloed heeft op het niveau van de overig lasten. Swbedrijven kunnen hun financiële positie (schulden ten opzichte van reserves) op korte termijn niet sterk beïnvloeden. Netto kosten Bepaalde factoren die samenhangen met de netto kosten kunnen door sw-bedrijven worden beïnvloed. Dit geldt voor het type plaatsing en de keuze voor werksoorten. Andere factoren die de netto kosten mede bepalen zijn door de sw-bedrijven niet of nauwelijks te beïnvloeden, zoals bijvoorbeeld de leeftijdssamenstelling van de Wsw-ers en het regionale werkloosheidspercentage. Voorzover Sw-bedrijven al invloed op de leeftijdssamenstelling van de Wsw-ers zouden hebben, zou dat in de geest van de Wsw met name via de uitstroom van werknemers naar ander werk dienen te verlopen. Volgens de geïnterviewde sw-bedrijven liggen andere belangrijke beïnvloedingsmogelijkheden in: de marktbenadering en prijsstelling; het verhogen van de competenties en vaardigheden van de Wsw-werknemers; het beloningsbeleid; de opbouw van de ambtelijke organisatie (plat of relatief veel verschillende niveaus); investeringsbeslissingen; ix

16 kostenbewust opereren; terugbrengen ziekteverzuim. x

17 1 INLEIDING 1.1 ACHTERGROND EN VRAAGSTELLING Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid wil de huidige financieringssystematiek van de sociale werkvoorziening herzien. Op dit moment bestaat er geen feitelijke onderbouwing voor de hoogte van de subsidie per Wsw-er. Het is onbekend of deze subsidie hoger of lager is dan strikt noodzakelijk. Om meer inzicht te krijgen in de subsidiebehoefte van gemeenten voor Wsw-plaatsen, heeft het Ministerie SEOR uit Rotterdam opdracht gegeven onderzoek te verrichten naar de opbouw van de kosten per sw-plaats. Later wil het Ministerie mogelijk nog onderzoek doen naar de vraag hoe de Wsw-middelen zo objectief mogelijk over de gemeenten kunnen worden verdeeld. De herziening van de financieringssystematiek houdt verband met de gewenste modernisering van de Wsw. Enkele kernpunten in de modernisering zijn: 1. een meer duidelijke scheiding tussen de beleidsverantwoordelijkheid en het opdrachtgeverschap van gemeenten en werkvoorzieningschappen enerzijds en de uitvoering van de Wsw door sw-bedrijven anderzijds; 2. het tot stand brengen van een beweging van het werken in beschutte arbeidsplaatsen in speciale sw-bedrijven naar het werken bij een reguliere werkgever, onder een normale CAO, maar met voorzieningen als werkplekaanpassingen, extra begeleiding en een loonkostensubsidie. Dit laatste past meer bij de moderne opvattingen over maatschappelijke en arbeidsmarktparticipatie van arbeidsgehandicapten dan de plaatsing binnen aparte voorzieningen en kan reeds via het instrument begeleid werken worden gerealiseerd. Een tussenvorm is detachering, waarbij de Wsw-er nog wel in dienst is van het sw-bedrijf en onder de Wsw-CAO valt maar, in groepsverband of individueel, wordt uitgeleend aan een reguliere werkgever. Het Ministerie wil via de nieuw te ontwerpen financieringssystematiek bevorderen dat zoveel mogelijk Wsw-ers via begeleid werken gaan werken. Een vraag is dan ook in hoeverre er aanwijsbare verschillen bestaan in de kosten per sw-plaats tussen type plaatsingen: intern, detachering en begeleid werken. Met interne plaatsingen ( beschutte activiteiten ) worden zowel activiteiten bedoeld die binnen het sw-bedrijf plaatsvinden als activiteiten die vanuit het sw-bedrijf op een externe locatie plaatsvinden, zoals bijvoorbeeld groenvoorziening of schoonmaak. Het onderzoek moet inzichtelijk maken wat de feitelijke kosten van sw-plaatsen zijn in de huidige situatie. Alhoewel het onderzoek een relatie heeft met de modernisering van de Wsw, dient het onderzoek zich te beperken tot uitspraken over het huidige feitelijke kostenniveau en verklaringen voor eventueel gevonden verschillen. Suggesties voor (nieuw) beleid maken geen onderdeel uit van de onderzoeksopdracht. Het gaat dus uitdrukkelijk om een inventariserende studie. 1

18 De kernvragen van het onderzoek zijn: Wat zijn, in de huidige situatie, de feitelijke (directe en indirecte) kosten en opbrengsten per sw-plaats? Welke factoren zijn bepalend voor verschillen in de hoogte van deze kosten per component en de opbrengsten en hoe groot zijn deze verschillen? In welke mate en op welke manier kunnen deze factoren worden beïnvloed? 1.2 ONDERZOEKSPERIODE EN DEFINITIES Het onderzoek spitst zich geheel toe op de feitelijke kosten en opbrengsten per sw-plaats op bedrijfsniveau in de periode , welke verschillen daarin bestaan en wat de oorzaken van deze verschillen zijn. Waar mogelijk dient onderscheid naar type plaatsing (intern, detachering, begeleid werken), werksoort, aard van de handicap (lichamelijk, verstandelijk, psychisch, overig) en handicapbesluit (ernstig, matig, licht) te worden gemaakt. Er zijn analyses uitgevoerd voor de volgende opbrengsten- en kostenposten: Toegevoegde waarde = de bedrijfsopbrengsten uit activiteiten minus de materiaalkosten (het verbruik). Arbeidskosten Wsw-ers = de totale loonkosten (salarissen en sociale lasten), vervoerskosten en overige personeelskosten voor de Wsw-ers in het bedrijf. Arbeidskosten ambtelijk personeel = de totale loonkosten en overige personeelskosten voor het ambtelijke personeel en uitzendkrachten in het bedrijf. Huisvestingskosten = de som van de afschrijvingen aan gebouwen en terreinen, huren en onderhoudskosten van het bedrijf. (Overige) kapitaalkosten = de som van de afschrijvingen, anders dan op gebouwen en terreinen, en de energiekosten. Overige kosten = alle overige kosten, te weten verkoopkosten, algemene kosten, indirecte productiekosten, magazijn- en expeditiekosten, belastingen, verzekeringskosten en het saldo van rentebaten en -lasten. Netto kosten = het saldo van arbeidskosten Wsw-ers, arbeidskosten ambtelijk personeel, huisvestingskosten, overige kapitaalkosten en overige kosten minus de toegevoegde waarde. Subsidies zijn buiten beschouwing gelaten bij de berekening van de verschillende opbrengsten en kostencomponenten. Dit geldt voor de Rijkssubsidie voor de Wsw en voor eventuele gemeentelijke subsidies of aanvullende bijdragen bij een nadelig exploitatieresultaat. Maar ook andere subsidies als de Wet Vermindering Afdracht Loonbelasting (WVA), waaronder de afdrachtskorting lage lonen (SPAK) en de vermindering langdurig werklozen (VLW) vallen, zijn zoveel mogelijk buiten beschouwing gelaten. Dit betekent dat in onze analyses de arbeidskosten voor Wsw-ers de kosten zijn voor aftrek van ontvangen SPAK en VLW. De SPAK en de VLW worden momenteel (in versneld tempo) afgebouwd. Dit heeft (zoals uit de interviews is gebleken) consequenties voor de exploitatie van de sw-bedrijven. 2

19 Omdat wij met name gebruik hebben kunnen maken van financiële gegevens van swbedrijven (zie ook de bespreking van de onderzoeksopzet in paragraaf 1.3), beperkt het onderzoek zich tot de opbrengsten en de kosten van sw-plaatsen voor sw-bedrijven. Welke opbrengsten- en kostencomponenten voor sw-bedrijven relevant zijn, verschilt per type plaatsing. Voor interne/beschutte plaatsingen is de relevantie van elke opbrengstenen kostencomponent evident. Dit ligt anders voor detacheringen en plaatsingen via begeleid werken. Zie tabel 1.1 voor een overzicht. Begeleid werken wijkt met name wat betreft toegevoegde waarde en arbeidskosten Wswers af van de andere twee plaatsingstypen. Begeleid werken levert geen toegevoegde waarde op voor sw-bedrijven. Daar staat tegenover dat de betrokken Wsw-ers ook niet op de loonlijst van het sw-bedrijf staan: de arbeidskosten voor Wsw-ers zijn dus nihil. Wel zijn er kosten voor de loonkostensubsidie en werkplekaanpassingen voor begeleid werkers. Het is overigens mogelijk dat sw-bedrijven in het geheel geen bemoeienis hebben met begeleid werken. De gemeente of het werkvoorzieningsschap kan de kandidaten voor begeleid werken rechtstreeks, en niet via het sw-bedrijf, naar een begeleidingsorganisatie doorverwijzen. Het ligt dan voor de hand dat het sw-bedrijf ook de Rijkssubsidie voor begeleid werkers niet ontvangt, maar de gemeente of het schap deze subsidie gebruikt om de begeleidingsorganisatie(s), de loonkostensubsidies en de eventuele kosten voor werkplekaanpassingen te betalen. Dit komt in de praktijk echter maar sporadisch voor: uit onze enquête blijkt dat 94 procent van de sw-bedrijven de volledige Rijkssubsidie voor begeleid werkers ontvangt, wat er op wijst dat het contracteren van begeleidingsorganisaties en de toeleiding van kandidaten naar begeleidingsorganisaties via de sw-bedrijven verloopt. Dit impliceert ook dat de kosten voor begeleid werken in de exploitatie van het sw-bedrijf zijn opgenomen. Wij behandelen de kosten voor sw-bedrijven van begeleid werken in een apart hoofdstuk, maar zullen in de verschillende andere hoofdstukken waar nodig wel aandacht besteden aan begeleid werken als één van de verschillende vormen van plaatsing. 3

20 Tabel 1.1 Opbrengsten en kosten per sw-plaats voor sw-bedrijven per type plaatsing Component Interne plaatsing Detachering Begeleid werken Toegevoegde waarde Arbeidskosten Wswers Arbeidskosten ambtelijk (nietgesubsidieerd) personeel b) Huisvestingskosten Overige kapitaalkosten Overige kosten Netto kosten Omzet uit bedrijfsactiviteiten minus het verbruik De Wsw-ers staan op de loonlijst van het sw-bedrijf Kosten voor werkbegeleiding, ondersteunende functies, algemene staf, etcetera Kosten voor huisvesting van de bedrijfsactiviteiten en de huisvesting van de algemene ambtelijke staf Kapitaalkosten voor machines, apparatuur, energie, etcetera Allerlei kosten zoals verkoopkosten, algemene kosten, indirecte productiekosten, magazijnen expeditiekosten, verzekeringskosten Som van alle kosten minus de toegevoegde waarde De detacheringsvergoedingen minus het verbruik De Wsw-ers staan op de loonlijst van het sw-bedrijf Kosten voor detacheringsconsulenten, mogelijk werkbegeleiding bij groepsdetacheringen, algemene staf, etcetera In ieder geval huisvestingskosten voor ambtelijke staf; bij groepsdetacheringen kunnen mensen ook nog een deel van de tijd binnen het sw-bedrijf werken Kapitaalkosten voor ambtelijke staf. Bovendien kunnen gedetacheerden een deel van de tijd nog binnen het sw-bedrijf werken Overige kosten verbonden aan detacheringen zoals verkoopkosten, algemene kosten en verzekeringskosten Som van alle kosten minus de toegevoegde waarde Begeleid werken levert geen toegevoegde waarde op voor het sw-bedrijf Wsw-ers zijn in dienst bij reguliere bedrijven. Geen arbeidskosten voor swbedrijven. Wel kosten voor loonkostenvergoeding t.b.v. de reguliere werkgevers en voor aanpassingen aan de werkplek a) Eventueel kosten voor de intake van cliënten en de toeleiding van cliënten naar begeleidingsorganisaties en, indien het sw-bedrijf een eigen begeleidingsorganisatie heeft, kosten voor het zoeken van een baan en voor job coaching. Kosten voor huisvesting van ambtelijke staf die zich bezighoudt met intake, toeleiding en job coaching en kosten voor huisvesting algemene staf Kapitaalkosten voor ambtelijke staf voor intake, toeleiding en job coaching Overige kosten verbonden met intake, toeleiding van cliënten en eventueel job coaching Som van alle kosten (toegevoegde waarde voor sw-bedrijven is nihil) a) Uit het onderzoek is gebleken dat sw-bedrijven deze kosten onder verschillende posten boeken. b) Deze post bevat dus ook de kosten voor uitzendkrachten en ander ingehuurd personeel. 4