/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Transcriptie

1 / rapport BELEIDSEVALUATIE Eindrapport / Beleidsevaluatie 1/443

2 Inhoudstafel Inhoudstafel 2 Afkortingenlijst 4 Beknopte samenvatting 7 Dankwoord 15 Leeswijzer 16 1 Settings en doelgroepen Inleiding Meest relevante beschikbare bevragingen en onderzoeken Perspectief van de betrokken actoren 49 2 Preventieketen Inleiding Preventiedecreet Partnerorganisaties en Organisaties met Terreinwerking Logo s Implementatie van methodieken Financiering Conclusies Aanbevelingen 96 3 Actieplannen Inleiding Tabak, alcohol en drugs Voeding en beweging Conclusies Interventieanalyse Inleiding Algemeen kader Setting overschrijdend Setting onderwijs Setting gezin Setting werk Setting lokale gemeenschap Setting vrije tijd Setting zorg & welzijn Specifieke doelgroepen Conclusies Aanbevelingen Health in all policies Inleiding Bilateraal overleg met beleidsinstanties Screening beleidsplannen vlaamse regering Conclusies Bibliografie Bijlagen Beleidsevaluatie 2/443

3 7.1 Bijlage methodologie studies Bijlage Settings en doelgroepen Bijlage Health in all policies Beleidsevaluatie 3/443

4 Afkortingenlijst Afkorting A&D ABVV ACD Drugs ACLVB ACV BBC BEA BJB BJZ BOV BSO BVR CAO CASMA CAW CGG CGO CIRRO CLB ECAT ECM EDPB EGM EMCDDA EPIS Systeem EVV FCTC FEVIA FLEGA FOD Economie FOD Justitie Betekenis Alcohol en Drugs Algemeen Belgisch Vakverbond Algemene Cel Drugsbeleid Algemene Centrale der Liberale Vakbonden van België Algemeen Christelijk Vakverbond Beleids- en Beheerscyclus Belgian Entertainment Association Bijzondere Jeugdbijstand Bijzondere Jeugdzorg Bewegen op Voorschrift / Bewegen op Verwijzing Beroepssecundair Onderwijs Besluit Vlaamse Regering Collectieve Arbeidsovereenkomst Community Assisted Self-Management Centum Algemeen Welzijn Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg Collectieve Gezondheidsovereenkomst Communicatie, Interactie, Resultaatgerichtheid, Registratie en Ondersteuning Centrum voor Leerlingenbegeleiding Empower the Community in response to Alcohol Threats Etnisch Culturele Minderheden Externe Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk Elektronische GokMachines European Monitoring Centre for Drugs and Drugs Addiction Excluded Persons Information System Expertisecentrum Val- en Fractuurpreventie Vlaanderen Framework Convention on Tobacco Control Federatie Voedingsindustrie Flemish Games Association Federale Overheidsdienst Economie Federale Overheidsdienst Justitie Beleidsevaluatie 4/443

5 FOP GOK HBSC HGR IDG IDPB IMC Drugs JEP KOAP KOTK Logo's MB MEP mhealth MMK NPS OCL OCMW OESO OM OSBJ OTW's PBD PO's RIVM Sensoa SES STK SVS UBA Unizo UNODC VAD VAPA VAPH Front-of-Pack Labels Gelijke Onderwijskansen Health Behaviour in School-aged Children Hoge Gezondsheidsraad Intraveneuze Druggebruikers Interne Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk Interministeriële Conferentie drugs Jury voor Ethische Praktijken inzake Reclame Kinderen van Ouders met een Afhankelijkheidsprobleem Kom op Tegen Kanker Locoregionaal Gezondheidsoverleg en -Organisaties Ministerieel Besluit Minimum Eenheidsprijs Mobile Health Medisch Milieukundigen Nieuwe Psychoactieve Stoffen Ondersteuningscel Logo's Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling Ondersteuningsmiddelen Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdzorg Organisaties met Terreinwerking Pedagogische Begeleidingsdiensten Partnerorganisaties Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Vlaams Expertisecentrum voor Seksuele Gezondheid Socio-Economische Status Stichting Tegen Kanker Stichting Vlaamse Schoolsport Unie van de Belgische Adverteerders De Unie van Zelfstandige Ondernemers Bureau van de Verenigde Naties voor Drugs- en Misdaadbestrijding Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen Vlaams Actieplan Armoedebestrijding Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap Beleidsevaluatie 5/443

6 VAZG Verso VIG VIGeZ VLAM VLOR Voka VRGT VRM VRT VTE VVP VVSG VWVJ WGC WHO WVG Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Vereniging voor Social Profit Ondernemingen Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie Vlaams Centrum voor Agro- en visserijmarketing Vlaamse Onderwijsraad Vlaams Netwerk van Ondernemingen Vlaamse Vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg en Tuberculosebestrijding Vlaamse Regulator voor de Media Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie Voltijdsequivalenten Vereniging van de Vlaamse Provincies Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg Wijkgezondheidscentrum World Health Organization Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Beleidsevaluatie 6/443

7 Beknopte samenvatting Settings en doelgroepen Een setting is een context waarin de burger zich kan bevinden, een doelgroep is een afgebakende groep mensen met een gemeenschappelijke eigenschap. In dit luik wordt een beeld geschetst van het perspectief van (een selectie van) de betrokken actoren die werken in en rond deze settings en doelgroepen, gebaseerd op vaststellingen uit een participatief traject dat plaatsvond in aanloop van de gezondheidsconferentie. De voornaamste vaststellingen en conclusies uit dit participatief traject zijn: De vraag is er om te focussen op implementatie via de (bestaande) kaders van elke setting of doelgroep op basis van de noden op het terrein. Hoewel heel wat setting- en doelgroepoverschrijdende principes gelden, heeft elke setting en doelgroep bepaalde eigenheden en specifieke uitdagingen en aandachtspunten. De toegevoegde waarde van settinggericht werken is net om met deze specifieke uitdagingen en aandachtspunten maximaal rekening te kunnen houden. Doorheen al de fenomenen, trends en aandachtspunten van de verschillende settings en doelgroepen, valt het op dat heel wat problematieken en heel wat fenomenen reeds hun weerslag hebben gekend op trends en oplossingen die vandaag reeds zichtbaar zijn. We stellen vast dat voor heel wat aandachtspunten voor het nieuwe beleid, de kiemen in de huidige praktijk op het terrein al aanwezig zijn. De gezondheidsconferentie en het nieuwe beleid vormen dus (slechts) een mijlpaal die het continu werken aan gezondheidsbevordering en ziektepreventie dient te katalyseren. Er werd vastgesteld dat niet alle 11 thema s van de gezondheidsconferentie door de actoren evenveel onder de aandacht werden gebracht. Voor sommige thema s is dit logisch (bv. ondervoeding bij ouderen kwam enkel bij de doelgroep ouderen aan bod), voor andere thema s minder. De impact van het internet en sociale media wordt in bijna elke setting aangehaald. De penetratiegraad van deze nieuwe communicatiemiddelen en tools scheppen talrijke opportuniteiten om de verschillende actoren beter te kunnen ondersteunen enerzijds, maar ook om de burgers rechtstreeks te bereiken. Preventieketen Het preventiedecreet van 2003 (decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid) creëert een algemeen kader voor het Vlaams preventief gezondheidsbeleid. Voor de uitvoering van het beleid voorziet het decreet in een aantal beleidsinstrumenten: partnerorganisaties, organisaties met terreinwerking, Logo s, individuele zorgaanbieders, Vlaamse werkgroepen, collectieve gezondheidsovereenkomsten, en afspraken met lokale besturen. Een evaluatie van de belangrijkste schakels binnen deze preventieketen leidt tot volgende conclusies en aandachtspunten: Partnerorganisaties en organisaties met terreinwerking o De rolafbakening was tijdens de periode van de actieplannen niet altijd even duidelijk tussen enerzijds partnerorganisaties en organisaties met terreinwerking, tussen sommige organisaties met terreinwerking onderling of tussen organisaties met terreinwerking en de Logo s Beleidsevaluatie 7/443

8 o o o o Logo s: o o o o Op vlak van de oproepprocedure zorgt de huidige oproepprocedure van marktwerking voor meer transparantie, flexibiliteit en meer duidelijkheid over beleidsintenties. Toch dient men waakzaam te zijn voor mogelijkse concurrentiedynamiek die expertisedeling zou kunnen tegengaan als gevolg van het hanteren van de marktwerking. Hoewel in het algemeen de partnerorganisaties en organisaties met terreinwerking als positief geëvalueerd kunnen gezien worden, zijn er afhankelijk van de organisatie bepaalde specifieke aandachtspunten. Zo kwamen bij de partnerorganisaties (VAD, VIGeZ, Eetexpert) sommige settings of doelgroepen in vergelijking met andere settings of doelgroepen minder uitgesproken aan bod tijdens de periode van de actieplannen. Daarnaast was de methodiekontwikkeling bij partnerorganisatie Spuitenruil de laatste jaren enigszins beperkt. Voor de CGG-preventiewerkers middelengebruik was er soms onduidelijkheid of overlap op vlak van rolafbakening met andere organisaties, zoals eerder aangehaald. Men tracht dit te verhelderen aan de hand van de nieuwe beheersovereenkomst die werd afgesloten. Voor de partnerorganisaties en organisaties met terreinwerking van rechtswege zou men verdere afspraken kunnen maken om te kijken hoe de activiteiten met betrekking tot preventie beter kunnen ondersteund of opgevolgd kunnen worden, aangezien hier vandaag de dag slechts beperkt zicht op is. In het algemeen zou men meer aandacht kunnen schenken aan de doelgroep van kansarmoede. Bij een aantal organisaties is deze aandacht nog niet expliciet aanwezig of expliciet duidelijk. De Logo s rapporteren hun activiteiten sinds 2011 op basis van een online platform. Tijdens deze laatste jaren zijn er grote stappen vooruitgezet op vlak van uitwisseling en het registreren van gegevens door de Logo s. De logo s richten de meeste acties op de setting lokale gemeenschap en de setting onderwijs. Voor thema s voeding en beweging gaat de aandacht vooral naar kinderen, terwijl bij tabak, alcohol & drugs de aandacht vooral naar oudere kinderen (12 tot 18 jaar) en rokers gaat. VIGeZ ondersteunt de Logo s voor welbepaalde taken van de Logo s. De onduidelijkheden over de positie van het VIGeZ die bestonden, zouden met de nieuwe beheersovereenkomst Algemene ondersteuning Logo s, dat werd toegekend aan een consortium van VIGeZ en de Logo s, weggewerkt moeten zijn. Net zoals bij de partnerorganisaties en de organisaties met terreinwerking dienen de Logo s in het kader van proportioneel universalisme voldoende aandacht te geven aan kwetsbare groepen om de gezondheidsongelijkheid weg te werken. In 2015 publiceerde het Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin een rapport rond de implementatie van methodieken. Enkele van de voornaamste vaststellingen en aanbevelingen hieruit waren: Gezondheidsbevordering is nog te veel gebaseerd op vrijwillige inspanningen. Goede implementatie is enkel haalbaar indien voldoende capaciteit en voldoende motivatie beschikbaar is. De grootste gebreken zijn hierbij kennis over implementatie van methodieken bij de mensen op het terrein en mensen die de doelgroep of omgevingsactoren kunnen bijstaan om de methodiek te gebruiken / te implementeren. Er wordt op het terrein nog te weinig sectoroverschrijdend samengewerkt tussen verschillende organisaties inzake gezondheidsbevordering en ziektepreventie, net zoals er binnen een sector te weinig themaoverschrijdend wordt gewerkt. Men tracht hieraan Beleidsevaluatie 8/443

9 tegemoet te komen door middel van nieuwe beheersovereenkomsten en de ontwikkeling van kadermethodieken. Momenteel wordt gezondheid als thema door veel implementeerders nog niet als voldoende belangrijk gezien en geven ze er bijgevolg geen prioriteit aan. Dit vormt in essentie de verdere concretisering van een facettenbeleid of Health in All Policies en blijft een belangrijk uitgangspunt van het toekomstige beleid vormen. Tijdelijke projectmatige financiering voor methodieken kan leiden tot vernieuwing, maar leidt ook tot een niet-volgehouden inspanning voor implementatie. Opnieuw tracht men aan de hand van het afsluiten van de nieuwe beheersovereenkomsten de kaart te trekken van duurzaamheid. Op vlak van financiering blijkt België historisch gezien rond de middenmoot, tot iets beter dan de middenmoot te scoren. In 2014 trok het Agentschap Zorg en Gezondheid 62,5 miljoen euro uit voor het preventief gezondheidsbeleid. Het is echter niet mogelijk om tot een zuivere afbakening per gezondheidsdoelstelling te komen voor de middelen aangezien enkele organisaties themaoverschrijdend werken. Voor de verdeling van de verschillende budgetten wordt idealiter rekening gehouden met verschillende parameters (zoals de belangrijkste doodsoorzaken, de ernst van het gezondheidsprobleem, de effectiviteit van mogelijk beleid en de maatschappelijke haalbaarheid). Cijfers hierover zijn echter niet altijd beschikbaar, waardoor de budgetten per thema vermoedelijk ook in grote mate historisch bepaald zijn. Actieplannen In het actieplan tabak, alcohol en drugs werden drie structurele en vier strategische krachtlijnen opgenomen. De evaluatie van de structurele krachtlijnen kan men als volgt samenvatten: 1. Krachtlijn Afbakenen van opdrachten en verantwoordelijkheden voor Vlaamse actoren. In vier van de zes opgenomen acties in het actieplan kan men stellen dat deze volledig uitgevoerd werden. Zo werden er onder meer uitvoeringsbesluiten opgesteld en omgezet in erkenningen en meerjarige financieringsovereenkomsten. Het samenwerkingsprotocol dat een kader moest creëren voor de Vlaamse uitbreiding van een systeem van gecofinancierde, intergemeentelijke preventiewerkers kwam echter in een impasse als gevolg van de interne staatshervorming. 2. Krachtlijn Optimale en doelmatige aanwending van de capaciteit voor uitvoering op het terrein. Voor deze krachtlijn moet men stellen dat geen van de drie acties als geslaagd kan worden beschouwd, hoewel het inzetten op implementatie een belangrijk speerpunt in het actieplan was. Voor de lokale preventiewerkers vond geen capaciteitsuitbreiding plaats wegens de interne staatshervorming die het onmogelijk maakte om een samenwerkingsprotocol af te sluiten als basis van cofinanciering. Bij de regionale preventiewerkers vonden er twee permante capaciteitsuitbreidingen plaats, maar werd het vooropgestelde streefcijfer niet bereikt. 3. Krachtlijn Investeren in registratie, monitoring en effectevaluatie. Hoewel nog steeds ruimte voor verbetering, kan men voor deze krachtlijn concluderen dat er enkele belangrijke stappen voorwaarts zijn gezet. Zo zijn zowel de indicatorenbevraging en het onderzoeksplatform alcohol & drugs uitgebreid zoals voorop was gesteld in de acties. Uit deze evaluatie van de structurele krachtlijnen uit het actieplan tabak, alcohol & drugs kan men enkele overkoepelende aandachtspunten naar voor schuiven: 1. De problemen die zich stelden bij de uitvoering van de actie rond het samenwerkingsprotocol tussen Vlaams, provinciaal, locoregionaal en lokaal niveau leert dat het risico s inhoudt om de Beleidsevaluatie 9/443

10 uitvoering van beleid en acties op te hangen aan andere structuren, wanneer deze systemen langdurig instabiel worden. 2. In de gevallen waar men capaciteit voor preventie toewijst aan organisaties die niet in hoofdzaak bezig zijn met preventie bestaat er een reëel risico dat middelen (deels) verloren gaan in het grotere geheel. In dergelijke gevallen is het van bijkomend groot belang om steeds duidelijk en formeel aan te geven welke de minimale verwachte input en output is. 3. Een facettenbeleid (of Health in All Policies) is nuttig en nodig, maar het blijft tot op heden bijzonderlijk moeilijk om een grote hoeveelheid, zeer diverse actoren te betrekken bij het preventiebeleid en dit over de hele lijn van de preventieketen. Voor het toekomstig beleid dient er dus duidelijk zicht te zijn op de middelen, structuren, instrumenten en engagementen die er zijn om een facettenbeleid te verwezenlijken. Bij de strategische krachtlijnen is een samenvatting van de evaluatie de volgende: 1. Krachtlijn Impact van bestaande preventieve acties verbeteren. De impact diende onder meer verbeterd te worden door de kwantiteit en de kwaliteit van de acties te verhogen. Het is echter moeilijk om beide parameters vandaag de dag te evalueren. Zo bestaan er wat betreft de kwaliteit of grondigheid waarmee methodieken worden uitgevoerd, vandaag de dag nog geen instrumenten om na te gaan in hoeverre de netwerkpartners of andere intermediairs de methodieken (kwaliteitsvol) aanwenden. Wel kan men stellen dat er sinds de vorige gezondheidsconferentie meer aandacht is gegaan naar kwaliteitsverbetering en evaluatie. 2. Krachtlijn Methodieken rond tabak, alcohol en drugs integreren waar mogelijk. Positief is hier de afstemming tussen VIGeZ en VAD om te onderzoeken waar de methodieken kunnen geïntegreerd worden waar mogelijk. Dit leidde onder meer tot verschillende initiatieven waarbij er een integratie was tussen de verschillende middelen. Ook het ontwikkelen van kadermethodieken is een gunstige evolutie met het oog op de integratie van de verschillende methodieken. 3. Krachtlijn Uitbouw van rookstopbegeleiding en vroeginterventie voor alcohol- en drugproblemen. Van de adhoc subsidies ging er een substantieel deel naar rookstopbegeleiding en vroeginterventie. Men kan niet concluderen dat vroeginterventie van alcohol & drugproblemen op heden structureel verankerd is, zoals was opgenomen in het Vlaamse actieplan en werd voorgesteld door het advies van de Vlaamse werkgroep tabak, alcohol & drugs. 4. Krachtlijn Systematische aandacht voor specifieke doelgroepen en genderverschillen. Algemeen kan men stellen dat er zowel bij VAD als bij VIGeZ voldoende aandacht ging naar kwetsbare doelgroepen. Enkel de specifieke doelgroep voor etnisch-culturele minderheden blijkt soms een doelgroep te zijn waar er slechts in mindere mate aandacht aan wordt besteed bij de ontwikkelde methodieken. Het actieplan voeding en beweging is opgedeeld in een aantal settings en doelgroepen en bevat zes strategieën en twaalf prioriteiten. Aan strategie 1 (in de lokale gemeenschap) zijn de twee eerste prioriteiten gelinkt. Aan prioriteit 1, hulpmiddelen voor actoren kansengroepen, werd heel wat aandacht geschonken. Uit de evaluatie van dergelijke projecten blijkt echter dat het geen sinecure is om deze doelgroep te bereiken en dat de samenwerking tussen lokale actoren uit verschillende domeinen niet zo vanzelfsprekend is. De projecten die aansluiten bij prioriteit 2, ondersteunen lokale beleidsactoren, werden voorzichtig positief geëvalueerd. Er was vaak een positief effect te merken maar niet altijd op lange termijn waardoor dat deze methodieken nog niet klaar waren voor implementatie over heel Vlaanderen Beleidsevaluatie 10/443

11 Er zijn drie prioriteiten gelinkt aan strategie 2, kinderen en jongeren. Prioriteit 3, borstvoeding norm, wordt voornamelijk ondersteund door projecten in de reguliere werking van Kind en Gezin. Daarnaast was er ook een ad hoc project dat positief geëvalueerd werd, er werd een duidelijke visie weergegeven over hoe borstvoeding verdere ingang kan vinden als startvoeding. De ad hoc projecten die werden opgezet om prioriteit 4, opvoedingsondersteuning, te realiseren toonden vaak slechts beperkte effecten. De methodieken moeten vaker nog verder omkaderd worden en specifieker gemaakt worden voor bepaalde subdoelgroepen om echt effectief te kunnen zijn. Prioriteit 5, kinderopvang, kon slechts erg beperkt geëvalueerd worden aangezien maar voor één van de ad hoc projecten een evaluatie beschikbaar was. Voor dat ene project bleken de resultaten alvast positief. Strategie 3, op school, bevat prioriteit 6, versterken bovenschools organisatorisch kader. Sommige van de ad hoc projecten leverden maar beperkte effecten op, onder meer doordat samenwerking tussen scholen en schoolondersteuners nog niet altijd evident was. Aan strategie 4, op de werkplek, zijn twee prioriteiten gelinkt. Er bleek echter dat het draagvlak en de betrokkenheid van bedrijven en sociale partners (prioriteit 7) soms nog beperkt was. Ook de projecten gelinkt aan prioriteit 8, gezonde voedings- en beweegmogelijkheden, toonden belangrijke tekortkomingen waardoor deze strategie onvoldoende bereikt werd. Er werd veel ingezet op strategie 5 met prioriteit 9, hulpmiddelen voor zorgverstrekkers. Het project Bewegen op voorschrift/verwijzing was succesvol en wordt uitgerold over heel Vlaanderen. Er werden ook twee succesvolle projecten uitgevoerd door Eetexpert omtrent eet- en gewichtsproblemen. De laatste strategie, via informatie en communicatie, bevat drie prioriteiten. Binnen deze strategie bleek onder meer het gebruiken van online media potentieel te bevatten, waarop meer zou kunnen worden ingezet in de toekomst. Kijkt men over alle strategieën heen naar de investeringen die gebeurd zijn in de ad hoc projecten, dan ging het meeste budget naar strategie 5 (ondersteuningsaanbod voor zorgverstrekkers) en strategie 1 (lokale gemeenschap). Het minste budget ging naar strategie 4, die gericht was op de werkende bevolking. Op vlak van aantal ad hoc projecten spannen strategie 1 (lokale gemeenschap) en strategie 2 de kroon (kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar). Overkoepelend over alle projecten die er geweest zijn heen kunnen we samenvattend komen tot enkele sterktes en zwaktes. Tot de algemene pijnpunten behoren onder meer dat effecten vaak voor een korte termijn gelden, dat er geen volledig implementatieplan is, een gebrek aan samenwerkingsverbanden of draagvlak tussen actoren, het moeilijk bereiken van de beoogde doelgroepen, beperkte haalbaarheid wegens te tijdsintensief voor deelnemers, of onvoldoende vrijgestelde middelen. Sterktes die bijdragen tot een succes zijn onder meer een uitvoerige bekendmaking van het project, een hoge deelnamegraad en veel persoonlijk contact. Daarnaast zijn voldoende inspanningen om met de relevante stakeholders af te stemmen, samenwerking en begeleiding belangrijke aspecten. Een bepaalde incentive of stimulans zou hierbij in sommige gevallen als katalysator kunnen dienen ter bevordering van bijvoorbeeld een hoge deelnamegraad of samenwerking. Enkele conclusies en aanbevelingen over beide actieplannen heen zijn de volgende: Beleidsevaluatie 11/443

12 Gezien de verschillende beleidsthema s binnen dit traject naar de gezondheidsconferentie samen worden behandeld, dient men te streven naar uniformiteit bij de opbouw en structuur van het nieuwe actieplan van deze beleidsthema s. De uitwerking en het belang van randvoorwaarden zou meer naar voor moeten komen binnen actieplannen en de uitvoering ervan. Het actieplan tabak, alcohol & drugs kan hierbij als een goed voorbeeld gezien worden. Uit de evaluatie bleek dat er ruimte voor verbetering was voor de opvolging van de actieplannen. Men zou kunnen streven naar een systeem dat toelaat tot een betere opvolging te komen om zowel tijdens de uitvoering van het actieplan als achteraf de status eenvoudiger te monitoren. Tenslotte lijkt het cruciaal om te blijven aandacht schenken aan de kwaliteitsvolle ontwikkeling van de methodieken. Onder meer de leidraad bij de ontwikkeling en beoordeling van preventiemethodieken kan hierbij als houvast beschouwd worden. Interventieanalyse Een interventieanalyse heeft als doel om evidentie of bewijs samen te brengen over de effectiviteit en kosteneffectiviteit van interventies binnen de reikwijdte van de gezondheidsthema s van deze gezondheidsconferentie. Algemeen dient men een life-course approach voorop te stellen die via een settinggerichte aanpak bewerkstelligd wordt. Complementair hieraan dient men bij een doelgroepgerichte aanpak vanuit het concept van proportioneel universalisme aandacht te hebben voor de bestaande sociale gradiënt en gezondheidsongelijkheden. Daarnaast blijkt eerst en vooral dat een combinatie van strategieën, themaoverschrijdend werken en een multi- en intersectorale aanpak in de meeste gevallen en volgens bepaalde combinaties het meest effectief is. Zogenaamde multistrategische aanpakken kwamen in de meeste settings en bij de meeste thema s naar voor als zeer effectief. Per setting kan men beknopt het volgende concluderen: Setting onderwijs: een volledige schoolaanpak lijkt het meest effectief te zijn, met naast educatieve elementen ook aandacht voor de omgeving, beleid en regelgeving, en zorg en begeleiding. Er is echter nog geen eenduidig bewijs dat een aanpak binnen een school effect heeft op het gedrag buiten de school. Setting gezin: typisch blijkt het ondersteuning bieden van de ouders een hulpmiddel te zijn om de effectiviteit te verhogen. Daarnaast is het zowel voor middelengebruik als ter preventie van eet- en gewichtsproblemen ook een van de meest effectieve interventies voor jonge mensen met meerdere risicofactoren. Specifiek voor tabak kan hier ook bijzondere aandacht gaan naar rookvrije omgevingen. Setting werk: rond middelengebruik kan men stellen dat interventies binnen deze setting effectief kunnen zijn, al is de duurzaamheid van de effecten nog niet voldoende bewezen. Opvallend is dat bij voeding en beweging het beter lijkt om bij interventies gericht op gedrag te focussen op één van beide thema s in plaats van een combinatie van beiden. Op vlak van gewicht lijkt een multistrategische aanpak gericht op zowel fysieke activiteit als voedingsgewoonten dan wel weer effectiever te zijn dan enkel dieetprogramma s. Setting lokale gemeenschap: binnen deze setting komt voornamelijk het betrekken van de gemeenschap en het participatieve in een aanpak naar voor om draagvlak en zo duurzaamheid te kunnen creëren. Daarnaast is het de ideale setting om in te zetten op omgevingsfactoren en toegankelijkheid (en bijhorend faciliterende regelgeving). Setting vrije tijd: binnen het uitgaansleven is ondanks enkele wijdverspreide initiatieven, nog geen doorslaggevende evidentie over de effectiviteit van het inzetten van peer education ter preventie van middelengebruik. Voor voeding en beweging is er een sterke link met de setting Beleidsevaluatie 12/443

13 lokale gemeenschap. Binnen sedentair gedrag is het vooral belangrijk om te focussen op een vermindering van de schermtijd. Setting zorg & welzijn: deze setting is vooral effectief op vlak van selectieve preventie. Zo blijken kort- en vroeginterventies samen met motiverende gespreksvoering en linken met structuren in de lokale gemeenschap erg veelbelovende interventies te zijn. Daarnaast hebben vroeginterventies het potentieel om toepasbaar te zijn binnen andere settings. Specifieke doelgroepen: voor kwetsbare groepen is het belangrijk het principe van proportioneel universalisme toe te passen. Dit betekent dat alle strategieën en acties worden getoetst op hun toegankelijkheid voor kwetsbare groepen en, daar waar nodig, extra te investeren in aangepaste interventies op maat. Belangrijk op te merken is dat heel wat effectieve strategieën niet onder Vlaamse bevoegdheid vallen. Het is in dit kader belangrijk samenwerking met andere beleidsniveaus, in het bijzonder het federale niveau, te blijven nastreven om tot een effectief preventiebeleid bij de Vlaamse bevolking te kunnen komen. Dit alles leidt tot volgende aanbevelingen voor de interventieanalyse: 1. Voor heel wat settings, doelgroepen, strategieën en interventies is geen of geen sluitende evidentie voorhanden. Het is dan ook wenselijk dat: Partnerorganisaties de vinger aan de pols blijven houden. Het toekomstig beleid dient flexibel genoeg hierop te kunnen inspelen. Een strategie van evidence-informed werken wordt gehanteerd waarbij strategieën en interventies worden geselecteerd die op zijn minst niet in tegenspraak zijn met beschikbare evidentie en liefst ondersteund worden door beschikbare evidentie. Het gebruik van internet- en computergebaseerde interventies en het toepassen van mhealth in de praktijk dient nog met enige voorzichtigheid te gebeuren gezien er nog bijkomende evidentie nodig is, alhoewel dit sterk is toegenomen in de laatste jaren. Er blijkt weinig sluitende evidentie te zijn rond interventies gericht op etnisch-culturele minderheden. Uit het rapport van de omgevingsanalyse blijkt er eveneens dat er weinig cijfermateriaal beschikbaar is rond de etnisch-culturele minderheden. Dit blijft een aandachtspunt. Men zou een overkoepelde website kunnen opstellen waarop overzichtelijk en bondig een overzicht wordt gegeven van de verschillende soorten interventies in Vlaanderen. Deze overzichten kunnen worden aangevuld met evidentie omtrent hun effectiviteit. 2. Zoals uit de conclusies blijkt is een multistrategische aanpak waarbij aandacht gegeven wordt aan vier preventiestrategieën (educatie; beleid, afspraken en regels; omgevingsinterventies; zorg en begeleiding) steeds te verkiezen. De verschillende beleidsdomeinen zouden in het kader van het facettenbeleid gesensibiliseerd moeten worden hierover. 3. Om tot zinvolle en effectieve educatie te komen is het belangrijk om voldoende op deskundigheidsbevordering van intermediairs in te (blijven) zetten. Health in All Policies Health in All Policies (HiAP) is een aanpak om het gezondheidsbeleid over beleidsdomeinen en -niveaus heen concreet te maken. De HiAP-aanpak is ingebouwd in het decreet van 21 november 2003 betreffende het preventieve gezondheidsbeleid, waar er sprake is van een facettenbeleid als wezenlijk onderdeel van het preventieve gezondheidsbeleid. Het nieuwe te definiëren beleid rond gezondheidsbevordering en ziektepreventie dient een verbindend en wervend effect te hebben naar alle beleidsdomeinen binnen de Vlaamse overheid en naar alle andere relevante beleidsniveaus en hun gerelateerde instanties en organisaties. In dit kader werd een selectie van beleidsplannen van de Vlaamse Regering gescreend op raakvlakken met Beleidsevaluatie 13/443

14 gezondheidsbevordering en ziektepreventie gescreend en werd er in bilateraal overleg gegaan met Vlaamse en federale beleidsinstanties. Op basis van de screening van de beleidsplannen van de geselecteerde beleidsdomeinen en Visie 2050: een langetermijnstrategie voor Vlaanderen kunnen we de volgende zaken concluderen: 1. De Vlaamse Regering, zoals blijkt uit de visietekst, wil bijzondere aandacht geven aan gezondheidsbevordering en ziektepreventie vanuit alle beleidsdomeinen. 2. Uit de screening van de beleidsnota s blijkt vandaag reeds bijzonder veel aandacht in de verschillende beleidsdomeinen voor thema s gerelateerd aan gezondheidsbevordering en ziektepreventie. 3. De volgende beleidsplannen tonen de meeste expliciete raakvlakken: Onderwijs; Mobiliteit en Openbare Werken; Werk, Economie, Wetenschap en Innovatie; en Sport 4. Er zijn weinig gemeenschappelijke raakvlakken die in meerdere beleidsplannen aandacht krijgen. Daarnaast werd ook in dialoog gegaan met entiteiten uit verschillende Vlaamse beleidsdomeinen en uit het Federale niveau. Op basis van de interactie met de verschillende beleidsdomeinen en - instanties kunnen we de volgende zaken concluderen: 1. De verschillende instanties worden geconfronteerd met belangrijke veranderingen door de 6 de staatshervorming. Deze veranderingen vinden plaats in een context waarbinnen besparingen dienen gerealiseerd te worden. 2. Om een doelmatig beleid rond gezondheidsbevordering en ziektepreventie te kunnen realiseren, wordt het belang van het voorzien van de nodige middelen meermaals onderstreept. Een gebrek aan middelen ondermijnt de realisatie van toekomstige gezondheidsdoelstellingen. In andere landen worden dan ook typisch meer middelen voor preventie voorzien. 3. Samenwerking wordt gezien als de enige weg vooruit om met de beperkte middelen toch krachtige resultaten neer te kunnen zetten. Dit kan onder meer door samenwerkingen op alle niveaus verder te ondersteunen en uit te bouwen, overheidsstructuren verder te vereenvoudigen, het formuleren van concrete, integrale en gemeenschappelijke doelstellingen, en op elkaar afgestemde beleidsplannen. Dit zou moeten leiden tot een groter draagvlak. 4. Draagvlak is een belangrijk streefdoel en een mogelijk gevolg van het inzetten op meer samenwerking. 5. Inhoudelijk dienen de volgende aandachtspunten meegenomen te worden: de link van de thema s uit de gezondheidsconferentie met geestelijke gezondheid, kwetsbare groepen, digitalisering, en binnen de setting werk re-integratie van langdurig zieken, stress en burn-out. 6. Om dit te realiseren is er vraag vanuit verschillende beleidsdomeinen om te participeren en betrokken te worden bij de verdere concretisering van het toekomstige beleid Beleidsevaluatie 14/443

15 Dankwoord Dit rapport kadert in het voortraject van de Gezondheidsconferentie Preventie op initiatief van Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen. De redactie van het rapport ligt in handen van Möbius en kwam mede tot stand dankzij de inbreng en feedback van vele verschillende actoren. Speciale dank gaat hierbij uit naar de leden van de Vlaamse werkgroep voeding en beweging, de Vlaamse werkgroep tabak alcohol en drugs, de betrokken Vlaamse en federale beleidsinstanties, de partnerorganisaties Eetexpert, VAD en VIGeZ en het Agentschap Zorg & Gezondheid, voor hun uitgebreide en waardevolle feedback Beleidsevaluatie 15/443

16 Leeswijzer Eind 2015 liepen de gezondheidsdoelstellingen met bijhorend actieplan rond Voeding en Beweging en rond Tabak, Alcohol en Drugs af. Voor het hernieuwen van de gezondheidsdoelstellingen voorziet het preventiedecreet dat dit gebeurt via een gezondheidsconferentie. Deze formuleren een voorstel van gezondheidsdoelstellingen, preventiestrategieën om die te bereiken en maken een inschatting van de benodigde middelen. Dit rapport omvat een beleidsevaluatie die kadert in het voortraject in de aanloop van de gezondheidsconferentie en geeft input voor de inhoud van deze conferentie en het toekomstige beleid. Het doel van deze beleidsevaluatie is om met betrekking tot de thema s binnen de scope van de gezondheidsconferentie een antwoord te formuleren op volgende punten: de evaluatie van (en samenwerking tussen) de verschillende stakeholders in de preventieketen, de evaluatie van het actieplan voeding en beweging en het actieplan tabak, alcohol en drugs, de geïnvesteerde middelen, nieuwe methodieken die sinds de vorige gezondheidsconferenties ontstaan zijn, en de belangrijkste veranderingen bij andere beleidsniveaus. Om deze punten te beantwoorden werd dit rapport zo opgebouwd om deze verschillende elementen aan bod te laten komen. Het eerste hoofdstuk omvat de beschrijving van de settings. Een setting is eenvoudig gesproken een context waarin de burger zich kan bevinden. Het doel van dit hoofdstuk is tweeledig. Enerzijds wordt er een stand van zaken per setting gegeven met betrekking tot de meest relevante gezondheidsthema s binnen de reikwijdte van deze gezondheidsconferentie. Anderzijds wordt het perspectief van (een selectie van) betrokken actoren die werken in en rond deze settings weergegeven rond enerzijds de evolutie van problematieken en mogelijke oplossingen en anderzijds naar suggesties voor het toekomstige beleid. Hoofdstuk twee en drie gaan specifiek over de evaluatie van het beleid van de afgelopen jaren. Hoofdstuk twee focust hierbij op de preventieketen waarbij er gekeken wordt naar verschillende schakels binnen de preventieketen zoals de partnerorganisaties, de organisaties met terreinwerking, de Logo s, de intermediairs, en ten slotte de financiering. Hoofdstuk drie behandelt de evaluatie van de actieplannen tabak, alcohol en drugs en voeding en beweging. In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de evaluatie van de verschillende krachtlijnen en acties uit het actieplan tabak, alcohol en drugs, en de evaluatie van de verschillende strategieën en prioriteiten uit het actieplan voeding en beweging. Hoofdstuk vier omvat een interventieanalyse waarbij evidence gebundeld wordt over de effectiviteit en kosteneffectiviteit van acties en methodieken. Deze analyse vertrekt vanuit een settinggerichte insteek, waarna verder per gezondheidsthema wordt opgesplitst waar mogelijk. Het laatste hoofdstuk, hoofdstuk vijf, kadert binnen Health in All Policies waarbij er bilateraal overleg is gepleegd met een selectie van Vlaamse en federale beleidsinstanties. Daarnaast werden ook beleidsplannen van de Vlaamse Regering gescreend op raakvlakken met gezondheidsbevordering en ziektepreventie. Een samenvatting van deze resultaten is terug te vinden binnen dit hoofdstuk Beleidsevaluatie 16/443

17 1 Settings en doelgroepen 1.1 INLEIDING Een setting is een context waarin de burger zich kan bevinden. Vanuit de sociologie worden settings gedefinieerd als sociale subsystemen. Naast een fysieke omgeving worden ze nog veel meer gekenmerkt door vormen van gemeenschapsleven (sociaal handelen) die zich uiten in structuur (met o.a. procedures, beslissingsregels, enz.). Een doelgroep is een afgebakende groep mensen met een gemeenschappelijke eigenschap (bv. de Vlaamse bevolking, jongeren, personen met een lagere sociaaleconomische status, etc.) Dit hoofdstuk bestaat uit twee delen: 1. Het eerste deel, Meest relevante beschikbare bevragingen en onderzoeken, schetst een beeld van de stand van zaken van het gezondheidsbeleid in de setting op basis van beschikbare bevragingen en onderzoeken. Een aantal thema s worden wegens de huidige maatschappelijke aandacht apart in kaart gebracht. 2. Het tweede deel, Perspectief van de betrokken actoren schetst een beeld van het perspectief van (een selectie van) de betrokken actoren die werken in en rond deze settings en doelgroepen, zowel naar de evolutie van problematieken en mogelijke oplossingen enerzijds als naar suggesties voor het toekomstige beleid anderzijds. Settings en doelgroepen kunnen op verschillende manieren en op verschillende niveaus afgebakend worden. Op basis van een afweging van: het voorkomen van settings en doelgroepen in studies en bevragingen, de link van een setting of een doelgroep met een Vlaams beleidsdomein, het bestaan van netwerken rond de settings of doelgroepen, etc. werd een selectie van mogelijke relevante settings en doelgroepen opgesteld in samenwerking met de leden van de Vlaamse werkgroep Voeding en Beweging, de leden van de Vlaamse werkgroep Tabak, Alcohol en Drugs, de betrokken partnerorganisaties (VIGEZ, Eetexpert, VAD) én de experten van het agentschap Zorg en Gezondheid. De volgende 6 settings werden weerhouden: 1. Zorg & Welzijn 2. Werk 3. Onderwijs 4. Gezin 5. Lokale gemeenschap 6. Vrije tijd Bij het in kaart brengen van het perspectief van de betrokken actoren, werd bijkomend gewerkt rond de volgende 3 doelgroepen : 1. Jongeren 2. Ouderen 3. Kansengroepen Beleidsevaluatie 17/443

18 De bevindingen in dit hoofdstuk met betrekking tot de meest relevante beschikbare bevragingen en onderzoeken en met betrekking tot het perspectief van de betrokken actoren zullen complementair aan de cijfermatige omgevingsanalyse mee richting geven aan randvoorwaarden, prioriteiten en mogelijke preventiestrategieën voor het toekomstig beleid. De overheidsorganisaties in andere beleidsdomeinen en op andere beleidsniveaus hebben ook een goed zicht op wat er op het terrein leeft. Een hele reeks Vlaamse beleidsinstanties en Federale overheidsdiensten werden bevraagd in een parallel traject (de resultaten hiervan zijn in het hoofdstuk Health in all policies opgenomen) Beleidsevaluatie 18/443

19 1.2 MEEST RELEVANTE BESCHIKBARE BEVRAGINGEN EN ONDERZOEKEN Setting onderwijs Met een driejaarlijkse indicatorenbevraging 1 wordt gemonitord hoe de Vlaamse en Nederlandstalige Brusselse scholen (en ook bedrijven en lokale besturen) hun gezondheidsbeleid invulden in de voorbije drie jaar. Deze sectie is gebaseerd op de resultaten uit de meest recente indicatorenbevraging (2015) binnen de setting onderwijs, weergegeven voor de gezondheidsthema s voeding, beweging, sedentair gedrag, tabak, alcohol & drugs en de interpretaties die hiervan werden gemaakt door VIGeZ. De resultaten van de indicatorenbevraging beschrijven enkel de basis- en secundaire scholen in Vlaanderen en Brussel. Hoewel de setting onderwijs veel breder is dan deze twee groepen (bijvoorbeeld ook hoger onderwijs avondonderwijs, ) ligt de bespreking van deze setting in hoofdzaak op de basis- en secundaire scholen Algemeen gezondheidsbeleid in basis- en secundaire scholen Basisonderwijs Wat betreft de procescomponenten van het algemeen gezondheidsbeleid zien we dat de situatie in de basisscholen tussen 2012 en 2015 eigenlijk stabiel gebleven is. Basisscholen scoren vooral sterk in de beleidsmatige aanpak en het evidence-based werken. Zo kunnen we net zoals in 2012 stellen dat de werking rond gezondheid in quasi alle basisscholen verankerd is via de opname in beleidsdocumenten. Het zijn de thema s evenwichtige voeding en beweging die het sterkst verankerd zijn in de documenten. Wat opvalt is de grotere aanwezigheid van de thema s tabak, alcohol en drugs in het schoolreglement. Voor wat betreft het evidence-based werken zien we een grote aandacht voor het evalueren van de gezondheidswerking. Basisscholen scoren heel wat minder op betrokkenheid en deskundigheid. Toch worden in heel wat scholen leerlingen, ouders en personeelsleden ook betrokken bij de gezondheidswerking. Tegenover 2012 zien we dat scholen iets minder vaak deelnemen aan nascholingen over gezondheid. Het kiezen van prioriteiten gebeurt voornamelijk op basis van (verzamelde) beschikbare gegevens over de problematiek, wensen en verwachtingen van het schoolteam, de leerlingen en de ouders. Deze worden in het merendeel van de scholen verzameld via informele gesprekken, de personeelsvergadering of de leerlingenraad. Een groot aantal scholen heeft de afgelopen drie jaar geld besteed aan gezondheid. Het is voornamelijk in het thema beweging dat ze geld besteed hebben Secundair onderwijs De totaalscore van het algemeen gezondheidsbeleid in secundaire scholen ligt hoger dan de gemiddelde score voor het algemeen gezondheidsbeleid in het basisonderwijs. In vergelijking met 2012 doen secundaire scholen het in 2015 over het algemeen ook iets beter op vlak van het algemeen gezondheidsbeleid. Voor wat betreft de procescomponenten van het algemeen gezondheidsbeleid scoren secundaire scholen het sterkst voor beleidsmatige aanpak en evidence-based werken. Net zoals in 2012 kunnen we stellen dat de werking rond gezondheid sterk verankerd is via de opname in beleidsdocumenten. Wat opvalt ten opzichte van 2012 is de stijging van het aantal scholen die aangeven dat er een link gemaakt wordt met het Zorg/GOK-plan. Voor wat betreft het evidence-based werken zien we een grote aandacht voor het evalueren van de gezondheidswerking, al moeten we de lichte daling die zich heeft ingezet tussen 2012 en 2015 in het 1 De Indicatorenbevraging wordt uitgevoerd door VIGeZ in samenwerking met de Logo s en VAD. Meer informatie rond de gehanteerde methodologie is terug te vinden in bijlage Beleidsevaluatie 19/443

20 oog houden. Ook voor het kiezen van prioriteiten zien we een duidelijke aandacht voor evidence-based werken. Het kiezen van prioriteiten gebeurt voornamelijk en veel vaker dan in 2012 op basis van aanbevelingen van externen of op basis van wettelijke richtlijnen. Voor de componenten betrokkenheid en deskundigheid is er nog meer marge tot verbetering. Voor de componentscore deskundigheid zien we een significante vooruitgang. Op vlak van betrokkenheid van het schoolteam, de leerlingen en de ouders bij de gezondheidswerking op school blijkt dat personeelsleden en leerlingen tegenover 2012 vaker worden betrokken bij het evalueren en adviseren. Ouders hebben vooral een adviserende functie. Tegenover 2012 zien we dat scholen net zoals in het basisonderwijs iets minder vaak deelnemen aan nascholingen over gezondheid. Een groot aantal secundaire scholen heeft de afgelopen drie jaar geld besteed aan gezondheid. Als ze geld besteden doen ze dit vooral aan nascholing/vorming en aan materialen en acties Voedingsbeleid in basis- en secundaire scholen Basisonderwijs Uit de gemiddelde scores van de basisscholen blijkt dat ze de hoogste score neerzetten voor de beleidscomponent reglementering, gevolgd door educatie en aanbod. Vergelijken we de situatie tussen 2012 en 2015 dan zien we een significante verbetering op vlak van reglementering. Wat het aanbod betreft, doen basisscholen het significant minder goed dan in Gezondheidseducatie over evenwichtige voeding is voorzien in elke basisschool in Vlaanderen en Brussel. Het thema komt in heel wat scholen aan bod in verschillende leerjaren en in meerdere leergebieden. Het aanbod van water in de basisschool zit goed, maar het aanbod van gesuikerde meldproducten en fruitsap is nog steeds te hoog. (Light)frisdranken worden quasi niet aangeboden in de school. Het aanbod van tussendoortjes in de basisscholen is beperkt. Dit zorgt er o.a. voor dat er geen aanbod van tussendoortjes in de restgroep zijn. Vers fruit wordt wel en frequenter aangeboden. Wat de warme maaltijden betreft zien we een aantal aandachtspunten: grotere porties groenten, minder frequent gefrituurd voedsel, minder vet vlees en meer frequent vers fruit en ongezoete melkproducten als dessert. Voor de reglementering rond gezonde voeding vertrekt de school duidelijk vanuit haar educatieve functie: in de meeste basisscholen zijn er afspraken met leerlingen over voeding op school en meer dan in 2012 worden deze ook opgenomen in het schoolreglement. Tegenover 2012 zien we dat meer scholen toelaten om gedurende de hele les water te drinken, maar dit zou eigenlijk in alles scholen het geval moeten zijn, dus dit blijft een belangrijk aandachtspunt in basisscholen. In het beleid dat basisscholen voeren met betrekking tot het stimuleren en beperken van de consumptie van voedingsmiddelen wordt hoofdzakelijk ingezet op een verbod op suikersnoep, zoute of vette tussendoortjes of frisdrank Secundair onderwijs Uit de gemiddelde scores van de secundaire scholen blijkt dat ze voor de beleidscomponent educatie de hoogste score behalen. Vergelijken we het voedingsbeleid tussen 2012 en 2015, dan zien we een significante daling van de gemiddelde totaalscore. De significante daling voor de componentscore aanbod is meteen verantwoordelijk voor deze daling Beleidsevaluatie 20/443

21 Algemeen kunnen we stellen dat zo goed als elke secundaire school in Vlaanderen werkt aan voedingseducatie. In de meeste gevallen is het geïntegreerd in verschillende leerjaren en in verschillende vakken. Wat het aanbod betreft zien we een aantal positieve evoluties: een daling in het aanbod van fruitsap en gesuikerde melkdranken. Een permanent aanbod van gratis water blijft voor een aantal secundaire scholen een belangrijk aandachtspunt. In tegenstelling tot het basisonderwijs zien we in het secundair onderwijs nog steeds een groot aanbod van (light) frisdranken. Een andere negatieve evolutie is de stijging van het aantal scholen dat snacks uit de restgroep aanbiedt en een stijging van het aantal scholen die nooit fruit aanbieden. De aandacht voor reglementering en afspraken rond voeding is tussen 2012 en 2015 ongeveer stabiel gebleven, maar we zien een gegroeide aandacht voor de verankering van de reglementering in het schoolreglement. Tegenover 2012 zien we dat meer scholen toelaten om gedurende de hele les water te drinken, maar dit zou eigenlijk in alles scholen het geval moeten zijn, dus dit blijft net zoals in de basisscholen een belangrijk aandachtspunt. In tegenstelling tot het basisonderwijs, zien we dat slechts een beperkt aantal scholen een verbod op suikersnoep, zoute of vette tussendoortjes of frisdranken heeft Bewegingsbeleid in basis- en secundaire scholen Basisonderwijs Uit de gemiddelde scores van de basisscholen blijkt dat ze voor educatie de hoogste score neerzetten. Voor reglementering en aanbod zetten ze een gelijkwaardige score neer. Vergelijken we de situatie tussen 2012 en 2015 dan zien we dat de basisscholen een sprong voorwaarts maken op vlak van bewegingsbeleid en dit op de component educatie en aanbod. Gezondheidseducatie over beweging (los van de les bewegingsopvoeding) is voorzien in bijna elke basisschool in Vlaanderen en Brussel: het thema bewegen komt aan bod in verschillende leerjaren en in meerdere leergebieden. Ondanks het feit dat in vergelijking met 2012 meer scholen aangeven dat leraren onderling afstemmen over bewegingseducatie, geven toch nog een aanzienlijk aantal basisscholen aan dat bewegingseducatie de individuele verantwoordelijkheid is van de leraar. Binnen het aanbod zet de stijgende organisatie van bewegingsimpulsen doorheen de schooluren zich voort. De bewegingstussendoortjes zitten in de lift. Het inzetten op actieve verplaatsing kan nog verder structureel worden uitgebouwd door scholen. Net zoals in de vorige bevraging valt op dat een klein aandeel van de basisscholen nog steeds niet over de nodige faciliteiten beschikt om aan beweging te doen met de leerlingen of over te weinig bewegingsruimte beschikt Secundair onderwijs Voor het secundair onderwijs zien we een stagnatie van de totaalscore voor het bewegingsbeleid t.o.v Dit in tegenstelling tot het basisonderwijs waar de totaalscore voor het bewegingsbeleid gestegen is en bovendien merkelijk hoger ligt dan in het secundair onderwijs. In 2015 is de component educatie het sterkst uitgebouwd. Tegenover 2012 zien we hier ook een significante stijging. Net zoals bij de andere gezondheidsthema s blijkt het afstemmen tussen leraren over bewegingseducatie een belangrijk aandachtspunt. Ook zien we dat er niet veel educatieve acties/materialen met speerpunt beweging worden ingezet of voorhanden zijn in het secundair onderwijs Beleidsevaluatie 21/443

22 Wat het aanbod betreft zien we groeikansen voor wat betreft het invoeren van bewegingstussendoortjes tijdens de lessen. In heel wat secundaire scholen is het not done om tussen of in de lessen bewegingsmomenten in te lassen. Hoewel evidence voldoende aantoont dat de voordelen van deze korte bewegingsmomenten voor kinderen net zo goed werken bij jongeren. Verder zijn er ook groeikansen op het inzetten op actieve verplaatsing en het beschikbaar stellen van bepaalde infrastructuur voor de leerlingen. Zo maakt een minderheid van scholen de turnzaal beschikbaar voor de eigen leerlingen tijdens pauzes en buiten de schooluren. Hetzelfde geldt voor de gewone en overdekte speelplaatsen buiten de schooluren. Positief is dat meer scholen begeleide bewegingsactiviteiten tijdens de pauze of aansluitend op de schooluren voorzien. Als we kijken naar de activiteiten waar school aan deelnemen dan staat SNS op kop. SNS streeft een bereik van een bredere groep jongeren na en heeft oog voor enkele ingrediënten van duurzame gedragsverandering en een actieve leefstijl, waardoor dit dus zeker een positieve evolutie is. Op vlak van faciliteiten hebben een aantal secundaire scholen geen of een te kleine speelplaats, hetzelfde geldt voor zwembaden. Sommige scholen hebben nooit toegang tot een zwembad. Wat de groeninplantingen betreft, zien we nog veel groeipotentieel voor meer groen-functionele speelplaatsen (=combinatie groen en spelprikkels) Beleid rond sedentair gedrag in basis- en secundaire scholen Basisonderwijs Uit de gemiddelde scores van de basisscholen blijkt dat ze voor elk van de componenten een lage score neerzetten. Vergelijken we de drie dan scoren ze het hoogst op vlak van educatie en aanbod. Reglementering scoort nog een stuk lager. De lage totaalscore is geen verrassing: de algemene kennis over de negatieve gezondheidseffecten van sedentair gedrag is dan ook relatief nieuw. Educatieve activiteiten rond sedentair gedrag zijn nog vaak onbestaande. Ook buiten de lessen komt het thema nauwelijks aan bod. Weinig scholen maken mondelinge of schriftelijke afspraken rond sedentair gedrag. Nochtans kunnen reglementen of afspraken rond bv. minder schermtijd of positieve afspraken rond staand versus zittend les volgen een meerwaarde betekenen om de zitcultuur op scholen te verminderen. Het aanbod is overwegend beperkt tot actief toezicht van de leraren. Er ligt nog heel wat groeipotentieel voor fysieke omgevingsaanpassingen, zoals statafels of stapspots in de schoolbuurt voor minder autogebruik en meer wandelen Secundair onderwijs Als we het beleid rond sedentair gedrag bekijken dan zien we dat de scores voor elk van de beleidscomponenten laag ligt. Als we de drie vergelijken, dan scoort educatie het hoogst. Reglementering en aanbod scoren ongeveer gelijk. Net zoals bij basisscholen is de lage score te wijten aan het feit dat dit gezondheidsthema relatief nieuw is. Educatieve activiteiten rond sedentair gedrag zijn nog vaak onbestaande. Nog heel wat secundaire scholen geven aan dat dit thema niet aan bod komt in de lessen. Buiten de lessen komt het thema enkel in geringe mate aan bod voor klasoverstijgende activiteiten Beleidsevaluatie 22/443