Relationele en seksuele vorming voor de bovenbouw van de basisschool

Transcriptie

1 Zo zit dat dus met 10+ Relationele en seksuele vorming voor de bovenbouw van de basisschool Werken met vormingsthema s

2 Zo zit dat dus met 10+ Relationele en seksuele vorming voor de bovenbouw van de basisschool Werken met vormingsthema s Mary van Doorn Olga de Wandeler

3 Inhoud Werken met vormingsthema s Inleiding 4 School, leerlingen en ouders 4 HVO-vakdocenten 5 Scholingsdagen voor groepsleerkrachten 5 Inhoudelijke verantwoording Waarom aandacht voor relationele en seksuele vorming in het primair onderwijs? 6 Waarom relationele en seksuele vorming vanuit HVO? 6 Kernbegrippen: identiteit, seksualiteit, relatie 7 Seksualiteit en humanisme 7 Colofon Titel: Zo zit dat dus met 10+ Relationele en seksuele vorming voor de bovenbouw van de basisschool Auteur: Mary van Doorn en Olga de Wandeler Uitgave: Stichting HVO, Utrecht Eerste druk 2009 Gewijzigde herdruk 2012 Vormgeving: studio marie, Wijk bij Duurstede Illustratie omslag: Nathalie Wijker Print: ZetPrint, Naarden Didactische verantwoording Didactische uitgangspunten 9 a. Een humanistisch mens- en wereldbeeld en een humanistische visie op onderwijs en opvoeding 9 b. Een vaste structuur in het thematisch uitwerken van onderwerpen 10 c. Een open houding van de leraar 10 De methodiek en de symbolen 11 Relationele en seksuele vorming op school Stichting HVO, Utrecht

4 Werken met vormingsthema s Inleiding In deze brochure bieden we scholen informatie over de mogelijkheden, werkwijze en uitgangspunten van het werken met vormingsthema s in het algemeen en het thema relationele en seksuele vorming onder de titel Zo zit dat dus met 10+ in het bijzonder. Bij de ontwikkeling van de lessenseries worden thema s gekozen die van belang zijn bij de ontwikkeling van een persoonlijke levensfilosofie en levenshouding bij basisschoolleerlingen uit de bovenbouw. De vormingsthema s kunnen worden aangeboden door daartoe opgeleide groepsleerkrachten of vakdocenten HVO. Deze thema s richten zich op de sociaal-emotionele, (inter)levensbeschouwelijke, morele en democratische vorming van leerlingen op de basisschool. Binnen deze vormingsgebieden werken zij volgens de HOKE-methodiek die kenmerkend is voor vorming vanuit humanistisch perspectief. De HOKE-methodiek wordt in het hoofdstuk Didactische verantwoording beschreven. School, leerlingen en ouders Als een vormingsthema op school wordt verzorgd, is het van groot belang de omgeving in en buiten de school (schoolteam, leerlingen, ouders en andere groepen) op de hoogte te brengen van het feit dat er gewerkt wordt aan het betreffende thema. Ouders kunnen vooraf, tijdens en aan het eind geïnformeerd worden via een nieuwsbrief, de schoolkrant of door middel van een aparte brief die meegegeven kan worden aan de kinderen van de groep waarin het vormingsthema verzorgd wordt. Soms is het wenselijk om een ouderavond over het onderwerp te organiseren, zodat de ouders op de hoogte zijn van de inhoud van het vormingsthema. Als afsluiting kiest de docent een activiteit of een vorm, waarmee het thema onder de aandacht van de hele school en eventueel ook van de ouders gebracht kan worden. Voorbeelden hiervan zijn een muurkrant, een lied, een rap, een tentoonstelling of een toneelstuk. De leerlingen krijgen hiermee de gelegenheid te laten zien wat zij beleefd, geleerd en gedaan hebben. HVO-vakdocenten Scholen die aandacht willen besteden aan vorming, kunnen HVO-vakdocenten inhuren, die gespecialiseerd zijn in het werken met kinderen op genoemde vormingsgebieden. Deze scholen kunnen contact opnemen met de HVO-docent van hun school of met ons. In het laatste geval neemt een HVO-docent vervolgens contact op met de school om in overleg vast te stellen hoe het thema zal worden aangeboden. De HVO-docent stelt zich op de hoogte van wat er in en om de school speelt. Bij de introductie of in bepaalde lessen kan deze docent op de actuele situatie aansluiten, zodat het onderwerp voor de kinderen (extra) gaat leven. Het is mogelijk en soms wenselijk om het vormingsthema samen met de groepsleerkracht uit te voeren. Scholingsdagen voor groepsleerkrachten Groepsleerkrachten kunnen deelnemen aan scholingsdagen van Stichting HVO. Tijdens een scholingsdag oefent de leerkracht in het werken met vormingsthema s met behulp van de HOKE-methodiek en de materialen die bij de thema s ontwikkeld zijn. De themakoffer, waarin zich naast allerlei materialen ook een themaboek met lessenseries bevindt, is alleen verkrijgbaar bij deelname aan de scholingsdag. Het is ook mogelijk een scholingsdag te volgen zonder afname van de themakoffer. Aanmelden voor de scholingsdagen kan via 4 Werken met vormingsthema s 5

5 Inhoudelijke verantwoording Waarom aandacht voor relationele en seksuele vorming in het primair onderwijs? Ik vind puberteit erg stom omdat je veel chagrijniger wordt. Ik vind ook dat je ouders je er niet mee moeten plagen. Ik ga eerst nog genieten van mijn jeugd. Thom, 11 jaar Scholen erkennen dat het thema ook in het primair onderwijs steeds meer speelt onder de leerlingen van groep 7 en 8. Het thema hoort thuis in het basisonderwijs omdat het in grote lijnen binnen de kerndoelen van het basisonderwijs valt, te weten Gezond en redzaam gedrag en Samenleving. In veel gevallen zien scholen het geven van informatie over de voortplanting als een taak van de ouders vanwege het persoonlijke karakter van het onderwerp. Seksualiteit heeft echter ook te maken met relationele en seksuele vorming die gaat over vriendschap, liefde, relaties en omgangsregels. Om het ook de aandacht te geven die het verdient ontbreekt het vaak aan tijd. Lang niet alle docenten zien het als een eenvoudige zaak om aandacht te besteden aan seksuele vorming. School is bij uitstek de plaats waar preventief gewerkt kan worden aan het bewustzijn en de weerbaarheid van leerlingen op relationeel en seksueel gebied. Door binnen de school leerlingen ruimte te bieden om met elkaar betekenis te geven aan alle aspecten van seksuele en relationele vorming, leren ze zichzelf en de wereld om hen heen beter te begrijpen en interpreteren en wordt een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de identiteit. Het is belangrijk op de hoogte te zijn van de manier waarop de school met het thema wil omgaan. Bij multiculturele groepen kan het zijn dat er meer weerstanden zijn. Het is van belang kennis te hebben van ideeën die er leven binnen de culturele achtergronden van de leerlingen ten aanzien van seksualiteit en relaties. Een thema dat zo aanwezig is in de levens van 11- en 12-jarigen, verdient alle aandacht, zodat kinderen leren omgaan met gevoelens vanuit respect voor zichzelf en anderen. Zij kunnen leren hoe deze te uiten en zichzelf kenbaar te maken aan de buitenwereld. Waarom relationele en seksuele vorming vanuit HVO? De humanistische visie op autonomie en identiteit wordt vooral gekenmerkt door de waarden eigenheid, openheid, gelijkheid en verdraagzaamheid. De waarden eigenheid, openheid, gelijkheid en verdraagzaamheid worden ook beschouwd als de kernwaarden voor onze open en pluriforme samenleving. Het Humanistisch Vormingsonderwijs, werkend vanuit bovengenoemde humanistische waarden, is dan ook zeer goed in staat om een creatieve invulling te geven aan het thema relationele en seksuele vorming. Lessen over dit thema vormen een logisch onderdeel voor HVO, omdat HVO bij uitstek gericht is op de ontwikkeling van leerlingen tot autonome denkers, op identiteitsontwikkeling, op verantwoord gebruikmaken van persoonlijke vrijheid, op betrokkenheid bij anderen. In dit vormingsthema Zo zit dat dus met 10+ staan seksuele en relationele ontwikkeling en de sociaal-emotionele houding van de leerlingen centraal, en komt impliciet ook kennisoverdracht aan bod. Het gaat vooral om herkenning, bewustwording, reflectie en oefening. Kernbegrippen: identiteit, seksualiteit, relatie Om een zelfbewuste, betrokken burger te worden, die een open en positieve houding heeft ten opzichte van relaties, moet je eerst helderheid hebben over je eigen identiteit en seksualiteit. Vanuit deze eigen identiteit kun je nadenken over verschillen, tolerantie en verantwoordelijkheid en over goed met elkaar samenleven. De rode draad van dit vormingsthema is dan ook te zien in de opbouw: er zijn dertien lessen voor leerlingen uit groep 7 en 8. Er is voor gekozen om voor beide groepen leerlingen een aparte lessenserie te ontwikkelen. In de serie voor groep 7 ligt de nadruk vooral op het relationele aspect, omgaan met gevoelens van vriendschap, verliefdheid en intimiteit. Bij de lessen voor groep 8 zijn beeldvorming en omgaan met lichamelijke veranderingen in de puberteit belangrijke thema s. Seksualiteit en humanisme Humanisten gaan uit van de gelijkheid van elk mens, ongeacht seksuele voorkeur. Seksualiteit is een aspect van het leven, dat mensen veel genot kan schenken en hen ook in staat stelt om elkaar genot te verschaffen. De enige voorwaarde die humanisten daar in morele zin aan stellen, is dat alle deelnemers aan seksueel verkeer daar zelf vrij voor kiezen en dat ze er zelf genoegen aan kunnen beleven. Verliefd worden en heftige gevoelens voor elkaar hebben of voor elkaar gaan, kan het leven een diepe betekenis geven. Dat de beleving van seksualiteit 6 Inhoudelijke verantwoording 7

6 niet meer in het teken van de voortplanting hoeft te staan ervaren humanisten als een bevrijding, ook al maakt dat seksuele partners beiden verantwoordelijk voor maatregelen tegen ongewilde consequenties zoals zwangerschap en overdraagbare ziektes. Kinderen kunnen al op heel jonge leeftijd seksuele gevoelens hebben en die op allerlei manieren ervaren. Humanisten vinden dat behoefte aan seksualiteit en het ontdekken van het eigen lichaam een vanzelfsprekend gegeven is. Daar ligt een soms lastig dilemma voor ouders of opvoeders, die er in wijsheid en met liefde, openheid en gevoel het gesprek over moeten aangaan. Door dit vormingsthema aan te bieden op basisscholen leert de (HVO-)docent de kinderen met elkaar te denken over belangrijke waarden. Het laat jonge mensen ontdekken waar ze zelf voor kiezen en maakt ze weerbaar tegen wat ze niet willen. Het motto van het Humanistisch Verbond, Zelf denken samen leven, vormt daarom bij de lessen over relationele en seksuele vorming een inhoudelijk thema. Een motto waar docenten HVO van nature goed mee uit de voeten kunnen. Didactische verantwoording Het bij dit vormingsthema behorend themaboek is bedoeld voor (HVO-)vakdocenten, die werkzaam zijn in het primair onderwijs en die samen met leerlingen van groep 7/8 aandacht willen besteden aan relationele en seksuele vorming. Naast dit uitgebreide themaboek bevat de themakoffer alle benodigde spel- en lesmaterialen, zodat het vormingsthema direct kan worden uitgevoerd. Didactische uitgangspunten De HVO-methodiek kenmerkt zich door de volgende didactische uitgangspunten: a. Een humanistisch mens- en wereldbeeld en een humanistische visie op onderwijs en opvoeding. b. Een vaste structuur in het thematisch uitwerken van onderwerpen. c. Een open houding van de leraar. a. Een humanistisch mens- en wereldbeeld en een humanistische visie op onderwijs en opvoeding Het gaat bij HVO om zichzelf vormende leerlingen, waarbij de leraar een initiërende, stimulerende en ondersteunende taak heeft. Bij de vormgeving van het didactische proces staat het principe van het ervaringsleren centraal: kinderen leren door te doen en doorlopen daarbij een proces dat loopt van beleven naar beschouwen. Een ander belangrijk principe bij het HVO is het doen van een appel op meerdere zintuigen om zo volledig mogelijk in contact met jezelf en de buitenwereld te staan. Er wordt gewerkt met vragenderwijs en onderzoekend leren om een open houding te ontwikkelen ten aanzien van het thema en mogelijke antwoorden. Bij het thema seksuele vorming is een belangrijk kerndoel het ondersteunen van de leerling bij de ontwikkeling tot een persoon die respect heeft voor zichzelf en anderen. Leerlingen worden zich bewust van eigen en andermans gevoelens, wensen en opvattingen op dit gebied. Het vragenderwijs onderzoeken en leren sluit hier nauw op aan en laat leerlingen merken dat hun meningen, ideeën en bijdragen ertoe doen. Gesprekken voeren en werkvormen gebruiken waarbij de eigen ervaring centraal staat, helpen leerlingen zich te uiten en vertrouwen en zelfvertrouwen te ontwikkelen. 8 Didactische verantwoording 9

7 b. Een vaste structuur in het thematisch uitwerken van onderwerpen Vanuit de HVO-praktijk is de HOKE-methodiek (Herkennen, Onderzoeken, Kiezen en Evalueren) ontstaan, waarmee thema s volgens een vaste en gefaseerde opbouw aan de orde kunnen komen. Deze methodiek biedt HVO-vakdocenten structuur bij het ontwikkelen en plannen van hun thematisch onderwijs. Bij de beschreven lessen wordt aangegeven in welke van de vier fases de les past. In de lessen met een H komt de herkenning van verschillende aspecten van seksualiteit en relaties aan de orde. In de lessen met een O gaan leerlingen op zoek naar begripsverheldering, ze wisselen meningen en gevoelens uit en verlenen betekenis aan gebruikte termen. In de lessen met een K worden leerlingen uitgedaagd zelf keuzes te maken op het gebied van seksualiteit en relaties. In de lessen met een E wordt teruggekeken op het thema en staan leerlingen stil bij wat ze geleerd hebben. c. Een open houding van de leraar Tot slot iets over de houding van de leraren die lessen relationele en seksuele vorming aanbieden aan een groep leerlingen. Van alle verschillende houdingsaspecten die in het beroepsprofiel van een leraar HVO en Levensbeschouwing worden genoemd, willen we hier vooral de openheid en het respect benadrukken. Bij het creëren van een veilige sfeer is een open en uitnodigende houding, waaruit blijkt dat eigenheid en diversiteit uitgangspunt zijn, van belang. Daarnaast moet je duidelijk zijn over de kaders, waarbinnen wat in de les verteld wordt daar ook blijft. Voor de start van het project bespreekt de HVO-docent met de groepsleerkracht wat het protocol is als er signalen zijn van seksuele intimidatie of misbruik. Hij/zij zal eventueel te nemen stappen te allen tijde met het betreffende kind overleggen. Om te zorgen dat relationele en seksuele vorming voor de leerlingen ook buiten de lessen van het vormingsthema om een gespreksonderwerp kan worden, is het raadzaam om van tevoren aandacht te besteden aan het verstrekken van informatie aan teamleden over het belang van relationele en seksuele vorming in het onderwijs. Zowel de normale en leuke kanten van seksualiteit en relaties, als ook de preventieve en curatieve werking van de lessen dienen daarbij genoemd te worden. De methodiek en de symbolen De methodiek van dit vormingsthema over relationele en seksuele vorming wordt naast de verwijzing naar de HOKE-symbolen tevens ondersteund door symbolen die verwijzen naar de kernbegrippen identiteit, seksualiteit en relatie. Dat wil zeggen dat bepaalde werkvormen gericht zijn op het onderzoeken van de eigen identiteit van de leerling. Andere werkvormen zullen meer inzoomen op de relationele aspecten. Dit is bijvoorbeeld het geval bij opdrachten waarbij de leerlingen uitzoeken wat hun mening is over het belang van innerlijke of uiterlijke schoonheid. Tot slot zijn er werkvormen en lessen, die expliciet gaan over de puberteit, waarin seksualiteit aan bod komt. In de aanwijzingen staan duidelijk herkenbare symbolen die verwijzen naar de drie kernbegrippen: identiteit seksualiteit relatie Praktische aanwijzingen voor de docent vormen de symbolen: groepsopdracht kringgesprek 10 Didactische verantwoording 11

8 schrijven/tekenen drama spel filmpje Relationele en seksuele vorming op school Voor kinderen krijgt seksualiteit betekenis als zij in de praktijk ermee te maken krijgen, het zelf ervaren en leren hanteren. Dit houdt in dat het belangrijk is dat naast deze thematische aanpak een omgeving wordt gecreëerd, waarin kinderen ook echt het gevoel krijgen zichzelf te kunnen zijn met anderen en waarin hun uniciteit gerespecteerd wordt. Een veilige sfeer binnen de groep tijdens de uitvoering van het vormingsthema kun je creëren. Een voorwaarde daarvoor is dat juist ook de school een gemeenschap vormt waar je je als kind veilig voelt en waar je jezelf kunt zijn. Dat is minstens van zoveel belang als een vormingsthema als dit. Het verdient dan ook zeker aanbeveling om met een schoolteam te praten over de mate van openheid in de school en de aandacht voor de ontwikkeling van de persoonlijke identiteit en seksualiteit van hun leerlingen en, indien nodig, te zoeken naar mogelijkheden om hierin verbetering aan te brengen. De lessen van dit vormingsthema en de HVO-lessen in het algemeen vormen in dit opzicht een goed voorbeeld. 12

9 Stichting HVO Humanistisch centrum voor onderwijs en opvoeding Expertise in Humanistisch Vormingsonderwijs en Levensbeschouwing (HVO) wereld- en levensbeschouwelijke vorming sociaal-emotionele, morele en democratische vorming waardeontwikkeling Informatie Telefoon: Fax: Internet: Postadres: Postbus 85475, 3508 AL Utrecht Bezoekadres: Zwarte Woud 2, 3524 SJ Utrecht