Industriemonitor. Jaargang 7 oktober 2003

Transcriptie

1 Industriemonitor Jaargang 7 oktober 23 Centraal Bureau voor de Statistiek Voorburg/Heerlen, 23

2 Verklaring der tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer x = geheim = nihil = (indien voorkomend tussen twee getallen) tot en met (,) = het getal is minder dan de helft van de gekozen eenheid niets (blank) = een cijfer kan op logische gronden niet voorkomen = 22 tot en met 23 22/23 = het gemiddelde over de jaren 22 tot en met 23 22/ 3 = oogstjaar, boekjaar, schooljaar enz. beginnend in 22 en eindigend in / 92 22/ 3 = boekjaar enz. 1992/ 93 tot en met 22/ 3 In geval van afronding kan het voorkomen dat de totalen niet geheel overeenstemmen met de som der opgetelde getallen. Verbeterde cijfers in staten en tabellen zijn niet als zodanig gekenmerkt. 2 Centraal Bureau voor de Statistiek

3 Colofon Inhoud Uitgever Centraal Bureau voor de Statistiek Prinses Beatrixlaan XZ Voorburg Druk Centraal Bureau voor de Statistiek Facilitair Bedrijf Omslagontwerp WAT ontwerpers, Utrecht Inlichtingen Tel (,5 per minuut) Fax (45) infoservice@cbs.nl Bestellingen verkoop@cbs.nl Hoofdartikel Branche uitgebreid: De voedings- en genotmiddelenindustrie 5 Industrie totaal Nederland en de industrie 9 Industrie per branche Voedings- en genotmiddelenindustrie 13 Textiel-, kleding- en lederindustrie 17 Papier- en grafische industrie 21 Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie 25 Metaal-, elektrotechnische en transportmiddelenindustrie 29 Hout-, bouwmaterialen- en overige industrie 33 Gepubliceerde artikelen 36 Gepubliceerde producttabellen 37 Informatieservice 38 Alfabetische begrippenlijst 39 Andere CBS-publicaties 42 Internet Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen, 23. Bronvermelding is verplicht. Verveelvoudiging voor eigen gebruik of intern gebruik is toegestaan. Prijzen zijn excl. administratie- en verzendkosten. Prijs: 94,8 per jaar (11 nummers) Losse nummers 12,8 Kengetal: K-2 ISSN CBS-productnummer: Centraal Bureau voor de Statistiek

4

5 Branche uitgebreid: de voedings- en genotmiddelenindustrie Margot de Bontridder 1 De voedings- en genotmiddelenindustrie levert een belangrijke bijdrage aan de omzet van de totale Nederlandse industrie. In 21 en 22 heeft het volume van de gemiddelde dagomzet van deze branche zich gunstig ontwikkeld in vergelijking met andere branches. Dit heeft te maken met de beperkte invloed van de conjunctuur op de ontwikkeling van de omzet van deze branche. Incidentele gebeurtenissen zoals misoogsten en dierziekten kunnen wel een duidelijk effect hebben op de omzet. In 21 nam hierdoor zelfs de groei van het volume van de gezinsconsumptie van voedings- en genotmiddelen af. En in 22 daalt de buitenlandse omzet mede als gevolg van de BSE-crisis. Inleiding De voedings- en genotmiddelenindustrie behoort tot de grotere branches in de Nederlandse industrie. In de branche zijn in 22 ruim 4,8 duizend bedrijven actief. Dat komt neer op ongeveer 1 procent van het aantal bedrijven in de totale industrie. Wanneer gekeken wordt naar het aantal werknemers is deze branche de grootste binnen de industrie. In de voedings- en genotmiddelenindustrie werken in 22 circa 149 duizend mensen. Dat is bijna 15 procent van de werknemers in de totale industrie. Dit illustreert het arbeidsintensieve karakter van veel activiteiten in de voedings- en genotmiddelenindustrie. Gelet op de omzet komt de voedings- en genotmiddelenindustrie op de derde plaats, na de aardolie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie en de metaal-, elektrotechnische en transportmiddelenindustrie. In 22 is ruim 25 procent van de totale omzet van de industrie gerealiseerd door de voedings- en genotmiddelenindustrie. Deze branche levert daarmee een belangrijke bijdrage aan de omzet van de Nederlandse industrie. Omzetontwikkeling Van 2 op 21 kwam de omzet nog 6,5 procent hoger uit. Bij een stijging van de afzetprijs met 6,1 procent betekent dit dat in 21 het volume van de gemiddelde dagomzet bijna,5 procent hoger uitkomt dan in 2. In 22 is de omzet van de voedings- en genotmiddelenindustrie bijna,5 procent lager dan in 21. Dit is vooral het gevolg van de lagere omzet in het buitenland. De afzetprijzen in de branche zijn in dezelfde periode met 1,2 procent gestegen. Wanneer hiermee rekening gehouden wordt, komt het volume van de gemiddelde dagomzet bijna 2 procent lager uit dan in 21. In vergelijking met de rest van de industrie is de ontwikkeling van het volume van de gemiddelde dagomzet in deze branche gunstig, zoals te zien is in tabel 1. In 21 was de voedings- en genotmiddelenindustrie de enige branche die een (zeer bescheiden) groei van het volume wist te realiseren. In 22 presteerde alleen de aardolie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie beter dan de voedings- en genotmiddelenindustrie. Conjunctuur heeft weinig invloed Van oudsher is de voedings- en genotmiddelenindustrie nauwelijks gevoelig voor de conjunctuur. Dit verklaart waarom het volume van de gemiddelde dagomzet van de voedings- en genotmiddelenin- dustrie zich in 21 en 22 gunstig ontwikkelt in vergelijking met die van andere branches in de Nederlandse industrie. Ook als de economie tegenzit, blijven mensen immers eten en drinken. Zelfs in tijden van economische malaise bezuinigt men niet snel op uitgaven aan voedings- en genotmiddelen (zie tabel 2 op pagina 6). Ongeacht de stand van de conjunctuur geeft slechts circa 7 procent van de ondervraagden de laatste 15 jaar aan op voedings- en genotmiddelen te zullen bezuinigen als het inkomen terug zou vallen. Tabel 1. Ontwikkeling omzet, prijs en volume gemiddelde dagomzet, 21 en 22 Branche Omzet Afzetprijs Volume gemiddelde dagomzet Voedings- en genotmiddelenindustrie 6,5 -,8 6,1 1,2,4-1,9 Textiel-, kleding- en lederindustrie -2,1-4,6 2,4 1,2-4,4-5,8 Papier- en grafische industrie 1,9-5 3,9,4-1,9-5,3 Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie -4,4-1,6-2,7-5,3-1,8 4, Metaal-, elektrotechnische en transportmiddelenind. -,8-7,3,2,7 -,9-8, Hout-, bouwmaterialen- en overige industrie,3-3,1 4,1 1,5-3,6-4,5 Industrie totaal,1-3,5 1,3-1, -1,2-2,6 Bron: Maandenquête Industrie, CBS. Industriemonitor 23/1 5

6 Tabel 2. Waarop zou u bezuinigen bij daling inkomen, Perioden Totaal Voeding, dranken, tabak Kleding, schoeisel Auto Vakantie, uitgaan Duurzame artikelen Overige bezuinigingen Weet niet Bron: Consumenten Conjunctuur Onderzoek, CBS. Anderzijds kan de voedings- en genotmiddelenindustrie niet ten volle profiteren van een hoogconjunctuur. De uitgaven aan voedings- en genotmiddelen worden slechts beperkt beïnvloed door de hoogte van het besteedbaar inkomen. En bovendien treedt er vaak een substitutieeffect op: het speklapje wordt wat vaker vervangen door een biefstukje, brood haalt men bij de luxe bakker in plaats van bij de supermarkt of er wordt wat vaker buiten de deur gegeten. Maar per hoofd van de bevolking gaat men niet echt veel méér eten, zoals blijkt uit tabel 3. Hierdoor blijft de groei van de omzet in de voedings- en genotmiddelenindustrie beperkt. Ook dit effect is terug te zien in de omzetontwikkeling van de verschillende branches. In 1999 en 2, toen Nederland een hoogconjunctuur doormaakte, was de voedings- en genotmiddelenindustrie de branche met de kleinste omzetgroei. Groei volume consumptie voeding stagneert in 21 Prijsstijgingen hebben in 21 een belangrijke invloed gehad op het volume van de gezinsconsumptie van voedings- en genotmiddelen. Dit volume was in 21 slechts,2 procent hoger dan in 2 en dat was een aanmerkelijk lagere toename dan in voorgaande jaren. De prijsstijgingen hebben vooral te maken met een tegenvallend aanbod van grondstoffen. Als gevolg van de uitbraak van mond- en klauwzeer (MKZ) en de gekkekoeien-ziekte (BSE) is het aanbod van rundvlees sterk teruggelopen. Daarnaast hebben misoogsten in Zuid- Europa het aanbod van groenten en fruit parten gespeeld. De schaarse, dus duurdere, grondstoffen hebben voor veel voedings- en genotmiddelen tot hogere prijzen geleid. Mogelijk hebben de alarmerende berichten over MKZ en BSE er ook toe geleid dat consumenten minder vlees kopen. Maar vanwege het subsitutie-effect valt het volume van de totale gezinsconsumptie van voedings- en genotmiddelen dan toch niet erg sterk terug. Mede door de lage volumegroei van de gezinsconsumptie van voedings- en genotmiddelen, lag ook het volume van de gemiddelde dagomzet slechts circa,5 procent hoger dan in 2. Doordat de afzetprijzen duidelijk hoger waren in 21, kwam de binnenlandse omzet dat jaar toch ruim 6 procent hoger uit dan in 2. In 22 hebben zich minder incidentele gebeurtenissen voorgedaan, waardoor het aanbod van met name vlees, groenten en fruit weer is toegenomen en de consumptieprijzen ook duidelijk minder gestegen zijn. De volumegroei van de gezinsconsumptie van voedings- en genotmiddelen is dan ook weer iets hersteld. Buitenlandse omzet daalt in 22 Van de totale buitenlandse omzet van de Nederlandse industrie komt ongeveer 22 procent voor rekening van de voedings- en genotmiddelenin-dustrie. Daarmee maken de producten uit de voedings- en genotmiddelenindustrie een belangrijk deel uit van het Nederlandse exportpakket. De voedings- en genotmiddelenindustrie realiseert circa 47 procent van haar omzet op de buitenlandse markt. Dat is iets minder dan in de totale industrie, waar de buitenlandse omzet ongeveer 53 procent uitmaakt van de totale omzet. 6 Centraal Bureau voor de Statistiek

7 Tabel 3. Voor binnenlands verbruik beschikbaar gekomen hoeveelheden van een aantal voedings- en genotmiddelen, gemiddeld per jaar en per hoofd van de bevolking Eenheid Melk en zuivelproducten (excl. boter) volle melk kg 3,2 3, 3,2 3, 3,1 halfvolle melk kg 43,4 42,7 42,8 41,5 41,3 kaas kg 14,3 14,3 14,5 14,6 14,6 Vlees rund- en kalfsvlees kg 19,7 19,6 19,2 18,9 19,2 varkensvlees kg 44, 43,6 43,6 42,4 42,5 Brood kg Aardappelen kg Koffie, gebrand kg 7,7 7,7 7,3 7,2 7, Thee kg,7,7,8,8,8 Frisdranken (incl. mineraalwater) liter Gedistilleerd 1) 1 A' 1 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 Bier liter Wijn liter 18,4 18,6 18,8 18,9 19, Sigaren 1) stuks Sigaretten 1) stuks Shag en pijptabak 1) kg,9,9,9,8,8 1) De uitkomsten hebben betrekking op hoeveelheden die berekend zijn uit resp. de accijnsopbrengsten en de afgeleverde banderollen aan fabrikanten en importeurs. In verband met eventuele voorraadvorming kunnen de uitkomsten afwijken van de werkelijke consumptie. N.B. Voor het merendeel van de artikelen zullen deze jaargegevens het werkelijk binnenlands verbruik benaderen. Voor een aantal artikelen zijn de voorraadmutaties bij de industrie en handel buiten beschouwing gebleven; voor boter, margarine, spijsvetten en -oliën, kaas, tarwebloem en -meel, consumptierijst, overige grutterswaren, suiker, koffie, thee, gedistilleerd en bier is geheel of grotendeels rekening gehouden met de veranderingen in de industrievoorraden; voor boter bovendien met de koelhuisvoorraden. Gegevens deels ontleend aan externe bronnen: productschappen, brancheverenigingen en Ministerie van Financiën. In 21 was de buitenlandse omzet voor de voedings- en genotmiddelenindustrie nog bijna 7 procent hoger dan in 2. Net als op de binnenlandse markt was dit vooral het gevolg van de hogere afzetprijzen. De MKZ- en BSEcrises speelden hierbij ook een rol. Doordat het aanbod van vlees en vleesproducten sterk is gedaald, steeg de afzetprijs ervan. In 22 komt de buitenlandse omzet van de branche bijna 2 procent lager uit dan in 21. Daarbij is het prijseffect minder groot, maar speelt de BSE-crisis wel een belangrijke rol. Verschillende landen sloten immers hun grenzen voor Nederlandse rundvleesproducten. Een tweede oorzaak van de gedaalde buitenlandse omzet van voedings- en genotmiddelen in 22 is de verslechterde prijsconcurrentiepositie. Door de waardestijging van de euro ten opzichte van de Amerikaanse dollar is bijvoorbeeld de afzet van bier en andere producten naar de Verenigde Staten teruggelopen. Daarnaast is de prijsconcurrentiepositie verslechterd, doordat de arbeidskosten per eenheid product in de Nederlandse industrie hoger zijn dan in concurrerende landen. Een derde oorzaak voor de daling van de buitenlandse omzet is het optreden van een vraagverzadiging op de belangrijke Europese markt. De Europese bevolking groeit nauwelijks en lage inkomenselasticiteiten 2 bieden weinig ruimte voor een toename van het verbruik per hoofd van de bevolking. Hierdoor kan de totale Europese vraag naar voedings- en genotmiddelen uit Nederland in 22 nauwelijks groeien. 1 De auteur is werkzaam bij de Sector Bedrijfsstatistieken Statistische Analyse Heerlen van het Centraal Bureau voor de Statistiek. 2 De inkomenselasticiteit drukt uit hoe het verbruik van een goed verandert als het inkomen stijgt. Voor de zogenaamde noodzakelijke goederen, zoals de dagelijkse voedingsmiddelen, neemt het percentage van het inkomen dat besteed wordt aan deze goederen af bij een stijging van het inkomen. De inkomenselasticiteit is kleiner dan één. Bij luxe goederen is de inkomenselasticiteit groter dan één en geldt het tegenovergestelde: het percentage van het inkomen dat besteed wordt aan deze goederen neemt toe naarmate het inkomen hoger is. Voorbeelden zijn duurzame consumptiegoederen en uitgaven voor ontspanning, recreatie en cultuur. Industriemonitor 23/1 7

8 8 Centraal Bureau voor de Statistiek

9 Nederland en de industrie Er zijn nog geen tekenen die wijzen op een herstel van de Nederlandse economie. Wel is het vertrouwen van de industriële ondernemers gestegen. De omzet van de industrie is in juli van dit jaar ruim 4 procent lager. De ondernemers in de industrie verwachten voor de periode september tot en met november een toename van de bedrijvigheid, gelijkblijvende afzetprijzen en een verdere daling van de personeelssterkte. Nog geen tekenen van herstel In september blijft het beeld van de conjunctuur somber. Er zijn maar weinig positieve ontwikkelingen, de meeste indicatoren blijven onveranderd negatief. Het vertrouwen van de industriële ondernemers is in september gestegen. De werkgelegenheid in de industrie is verder teruggelopen. In het tweede kwartaal van 23 is het aantal banen 31 duizend lager dan in het tweede kwartaal van 22. De loonkosten per arbeidsjaar zijn in het tweede kwartaal in vergelijking met hetzelfde kwartaal vorig jaar toegenomen met gemiddeld 3,9 procent. Dat is duidelijk minder dan het gemiddelde van 5,1 procent in 22. Het aantal vacatures in de industrie is vergeleken met een jaar eerder met 7 duizend teruggelopen. Eind juni stonden nog 1 duizend vacatures open. Op de duizend banen stonden er 1 vacatures open. Een jaar geleden waren er dat nog 16. Het niveau van de werkloosheid bevindt zich al enkele maanden boven de 4 duizend. De waarde van de goederenuitvoer is in juli net zo groot dan een jaar eerder. Ook de inflatiecijfers zijn stabiel. Afzetprijzen iets hoger De Nederlandse industrie heeft de afzetprijzen in juli 23 met,2 procent verhoogd ten opzichte van juni. De toename volgt op een reeks van prijsdalingen in de vier voorafgaande maanden. Zowel de geëxporteerde goederen als de goederen die zijn afgezet op de Nederlandse markt zijn licht in prijs gestegen. Als gevolg van de prijsontwikkeling in juli is het niveau van de afzetprijzen ongeveer gelijk aan het niveau van juli 22 (-,1 procent). In de elf voorgaande maanden lagen de afzetprijzen nog hoger in vergelijking met dezelfde maand een jaar eerder. De op de binnenlandse markt verkochte producten zijn in juli 1,8 procent duurder dan een jaar eerder. Aan de buitenlandse afnemers is 1,3 procent minder in rekening gebracht. Voor grondstoffen en halffabrikaten heeft de Nederlandse industrie in juli van dit jaar,7 procent meer betaald dan in juli vorig jaar. De prijzen van geïmporteerde grondstoffen en halffabrikaten waren 3,6 procent goedkoper. Omzet industrie lager De Nederlandse industrie heeft in juli van dit jaar ruim 4 procent minder omgezet dan in juli 22. De binnenlandse omzet ligt bijna 7 procent lager, de buitenlandse omzet ruim 1,5 procent lager. Als voor de afzetprijzen wordt gecorrigeerd, komt het volume van de gemiddelde dagomzet 4 procent lager uit. Producentenvertrouwen stijgt Het producentenvertrouwen, de stemmingsindicator van de ondernemers in de industrie, is in september gestegen. Na een lichte stijging van het vertrouwen in juli en augustus van dit jaar verbetert het vertrouwen in september met 2,2 punten naar -4,8. Deze stijging is toe te schrijven aan het toegenomen optimisme over de productie in de komende drie maanden. Het oordeel van de ondernemers over hun orderpositie en voorraden is gelijk gebleven. Per saldo vindt circa 9 procent van de ondernemers de voorraden gereed product nog te groot. Orderontvangst licht gedaald Uit de Conjunctuurtest van september blijkt verder dat de orderontvangsten in augustus 23 licht zijn gedaald. Dit wordt veroorzaakt door een afname van de ontvangen binnenlandse orders. Sinds het begin van dit jaar vertoont de orderontvangst een dalende tendens. De index van de orderpositie, die de omvang van de orderportefeuille weergeeft, is met 1,1 punt gedaald naar 9,1 (juli 2=1). De index van vorige maand was al de laagst gemeten stand sinds het begin van de indicator in Verwachtingen De ondernemers in de industrie voorzien in tegenstelling tot de voorgaande maanden een verbetering van de bedrijvigheid in de periode september tot en met november. Met name in de sector consumptiegoederen voorzien veel ondernemers een stijging van de productie. Ook in de sectoren halffabrikaten en investeringsgoederen verwachten de ondernemers een aantrekkende productie. De industriële ondernemers verwachten tevens in de komende maanden een verdere daling van de personeelssterkte. Al sinds juli 21 voorzien meer ondernemers in de industrie een daling van de werkgelegenheid dan een toename. Industriemonitor 23/1 9

10 Industrie juli 2 - juli 23 Procentuele ontwikkeling t.o.v. dezelfde periode voorgaand jaar gecentreerd gemiddelde (3-maands voortschrijdend gecentreerd gemiddelde) Omzet, afzetprijs en productie juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Omzet Afzetprijs Productie Omzet juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Afzetprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Verbruiks- en importprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Verbruik Import 1 Centraal Bureau voor de Statistiek

11 Tabel 1.1 Kerngegevens: Nederland en de industrie Eenheid jaar kwartaal maand Ontwikc.q. basis keling 1) 2e kw. 3e kw. 1e kw. 2e kw. jun. jul. mei jun. jul. 1995=1 Industrie Omzet (waarde) binnenland buitenland Ontvangen orders (waarde) binnenland buitenland Afzetprijs binnenland buitenland Verbruiksprijs import Productie (volume gemiddelde dag) Productie (seizoengecorrigeerd) Bruto toegevoegde waarde (bp, volume) Vacatures openstaand 2) ontstaan vervuld Aantal bedrijven 3) Uitgesproken faillissementen Aantal werkdagen Energieverbruik PJ Nederland Bruto binnenlands product (volume, mp) Gezinsconsumptie (volume) Bedrijfsinvesteringen (volume) Invoer van goederen en diensten (volume) Uitvoer van goederen en diensten (volume) Werkloze beroepsbevolking 4) Vacatures openstaand 2) ontstaan vervuld Uitzenduren en uren aan derden 5) mln uren Aantal bedrijven 3) Uitgesproken faillissementen 6) Energieverbruik PJ Consumentenprijsindexcijfers ) Laatst gepubliceerde maand t.o.v. vergelijkbare maand voorgaand jaar. Kwartaalcijfers laatst gepubliceerde kwartaal t.o.v. kwartaal voorgaand jaar. 2) Jaarcijfer is gemiddelde. 3) Stand per 1 januari. 4) Kwartaalcijfer, betreft middelste maand van het kwartaal. 5) Uitzenduren volgens overeenkomst "voor de duur van de opdracht" en uren van arbeidskrachten in dienst van het uitzendbureau "voor bepaalde of onbepaalde tijd". 6) Bedrijven en instellingen. Productiegroei en producentenvertrouwen september september sep. '99 dec. mrt. ' juni sep. dec. mrt. '1 juni sep. dec. mrt. '2 juni sep. dec. mrt. '3 juni sep. Productiegroei Producentenvertrouwen Industriemonitor 23/1 11

12 Tabel 1.2 Conjunctuurgegevens maand: Nederland en de industrie jaar maand Gemidd laatste apr. mei jun. jul. aug. sept. 12 mnd. Industrie 1) Producentenvertrouwen Orderontvangst vorige maand t.o.v. maand daarvoor binnenlandse markt buitenlandse markt Bedrijvigheid vorige maand t.o.v. maand daarvoor Orderpositie 2) Beoordelingen: 3) orderontvangst orderpositie totaal orderpositie buitenland voorraden gereed product Verwachting: 3) bedrijvigheid komende 3 maanden verkoopprijs komende 3 maanden personeelssterkte komende 3 maanden Nederland Consumentenvertrouwen economische klimaat koopbereidheid CBS-koersindex algemeen Gemiddeld rendement staatsleningen () ) Uitkomsten ontleend uit de Conjunctuurtest per maand. Verschil in percentage toegenomen/groot (+) en afgenomen/klein (-), tenzij anders vermeld 2) Indices: juli 2 = 1. De orderpositie is gemeten in de eerste helft van de verslagmaand 3) Betreft oordelen / verwachtingen gemeten in de eerste dagen van de verslagmaand Tabel 1.3 Conjunctuurtest kwartaal: industrie 1) jaar kwartaal Gemidd laatste apr. jul. okt. jan. apr. jul. 4 kw. Bezettingsgraad Productiebelemmeringen 2) geen stagnatie a.g.v. onvoldoende vraag tekort aan arbeid te geringe productiecapaciteit overige belemmeringen Beoordelingen: 2) productiecapaciteit Concurrentiepositie afgelopen kwartaa binnenlandse markt buitenlandse markt binnen Europese Unie buiten Europese Unie Verwachting: 2) buitenlandse afzet komend kwartaal ) Uitkomsten ontleend uit de Conjunctuurtest per kwartaal. De enquête is ingevuld in de eerste dagen van de eerste maand van het betreffend kwartaal. Verschil in percentage toegenomen/groot (+) en afgenomen/klein (-), tenzij anders vermeld 2) Betreft oordelen / verwachtingen gemeten in de eerste dagen van het betreffende kwartaal 12 Centraal Bureau voor de Statistiek

13 Voedings- en genotmiddelenindustrie In juli 23 komt de omzet in de voedings- en genotmiddelenindustrie ongeveer 4 procent lager uit dan in juli 22. Door de stijgende afzetprijzen ligt het volume van de gemiddelde dagomzet zelfs 6 procent lager. De bedrijvigheid daalt sterker dan gebruikelijk is voor de tijd van het jaar. De verkopen dalen licht en daarover zijn de producenten dan ook onveranderd negatief. Over de totale en de buitenlandse afzet zijn ze wel beter te spreken. Voor september tot en met november 23 verwachten de ondernemers een toename van de bedrijvigheid en verkoopprijzen, terwijl per saldo één op de vier producenten een daling van het aantal werknemers verwacht. Omzet daalt over hele linie in juli In juli 23 ligt de omzet in de voedings- en genotmiddelenindustrie over de hele linie lager dan in juli vorig jaar. Op de binnenlandse markt wordt bijna 4 procent minder omgezet. En de omzet op de buitenlandse markt ligt bijna 5 procent lager. De totale omzet komt daarmee 4 procent onder die van juli vorig jaar te liggen. De gemiddelde afzetprijs ligt 2,1 procent hoger dan in dezelfde maand vorig jaar. Dat geldt ook voor de binnenlandse afzetprijzen. Op de buitenlandse markt is de prijsstijging met 2,2 procent nog net iets groter. De hogere afzetprijzen resulteren in een volume van de gemiddelde dagomzet dat 6 procent lager ligt dan in juli 22. Dit volume ligt op de binnenlandse markt bijna 6 procent lager, terwijl het op de buitenlandse markt zelfs bijna 7 procent lager uitkomt. Doordat de verbruiksprijzen met 3,4 procent sterker stijgen dan de afzetprijzen, komen de marges verder onder druk te staan. Bedrijvigheid daalt sterker dan gebruikelijk Uit de Conjunctuurtest van september 23 komt naar voren dat de bedrijvigheid in de voedings- en genotmiddelenindustrie sterk daalt van juli op augustus. Deze daling is sterker dan gebruikelijk voor deze tijd van het jaar. De daling van de bedrijvigheid voltrekt zich in de hele branche. In de diervoederindustrie en de overige voedingsen genotmiddelenindustrie is die daling het kleinst. De broodfabrieken en bakkerijen laten een forse daling zien en in de rest van de branche treedt zelfs een zeer forse daling op. Verkopen dalen licht De verkopen laten van juli op augustus een lichte daling zien. Op de binnenlandse markt is minder verkocht, terwijl gelijkblijvende verkopen gebruikelijk zijn voor deze tijd van het jaar. Ook de buitenlandse verkopen blijven iets achter bij de gebruikelijke ontwikkeling. Ze blijven gelijk, terwijl een lichte stijging verwacht mocht worden. Binnen de branche zijn de zuivelproductenindustrie en de dranken- en tabaksverwerkende industrie de enigen die geen daling laten zien. In de zuivelproductenindustrie stijgen de verkopen zelfs zeer fors over de hele linie. En in de dranken- en tabaksverwerkende industrie doet zich een stijging voor. Stemming verbetert iets Over de totale afzet zijn de ondernemers in de voedingsen genotmiddelenindustrie iets beter te spreken. Zij zijn zelfs duidelijk positiever over de buitenlandse afzet. Over de verkopen blijven zij onveranderd ontevreden. De producenten in de slachterijen en de vleesverwerking zijn de enigen die minder tevreden zijn over hun verkopen. En in de dranken- en tabaksverwerkende industrie en de overige voedings- en genotmiddelenindustrie verandert het oordeel over de verkopen niet. In alle andere delen van de branche ziet men het iets minder somber in. Over de afzet zijn de ondernemers in de broodfabrieken en bakkerijen als enige minder goed te spreken. In de dranken- en tabaksverwerkende industrie blijven de ondernemers onveranderd negatief over de afzet. Iets minder ondernemers in de voedings- en genotmiddelenindustrie vinden de voorraad gereed product te groot, gelet op de te verwachten afzet. Verwachtingen Voor september tot en met november 23 verwachten de ondernemers in de branche een hogere bedrijvigheid. Vooral in de diervoederindustrie en de overige voedingsen genotmiddelenindustrie is men positief gestemd. Alleen de producenten in de dranken- en tabaksverwerkende industrie rekenen op een daling van de bedrijvigheid. Ook voorzien de ondernemers hogere verkoopprijzen. Vooral de zuivelproducenten verwachten hogere prijzen te kunnen vragen. Ondernemers in de overige voedings- en genotmiddelenindustrie en de dranken- en tabaksverwerkende industrie zijn de enigen die erop rekenen dat de prijzen gelijk blijven. Tot slot verwachten veel producenten een afname van het aantal werknemers. Dat geldt, in meer of mindere mate, voor de ondernemers in alle delen van de branche. Industriemonitor 23/1 13

14 Voedings- en genotmiddelenindustrie juli 2 - juli 23 Procentuele ontwikkeling t.o.v. dezelfde periode voorgaand jaar gecentreerd gemiddelde (3-maands voortschrijdend gecentreerd gemiddelde) Omzet, afzetprijs en productie juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Omzet Afzetprijs Productie Omzet juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Afzetprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Verbruiks- en importprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Verbruik Import 14 Centraal Bureau voor de Statistiek

15 Tabel 2.1 Kerngegevens: Voedings- en genotmiddelenindustrie Eenheid jaar kwartaal maand Ontwik keling 1) 2e kw. 3e kw. 1e kw. 2e kw. jun. jul. mei jun. jul. 1995=1 Omzet (waarde) binnenland buitenland Afzetprijs binnenland buitenland Verbruiksprijs import Productie (volume gemiddelde dag) Bruto toegevoegde waarde (bp, volume) Aantal bedrijven 2) Uitgesproken faillissementen Aantal werkdagen Energieverbruik PJ ) Laatst gepubliceerde maand t.o.v. vergelijkbare maand voorgaand jaar. Kwartaalcijfers laatst gepubliceerde kwartaal t.o.v. kwartaal voorgaand jaar. 2) Stand per 1 januari. Tabel 2.2 Conjunctuurtest 1) Voedings- en genotmiddelenindustrie: maand- en kwartaalgegevens Eenheid jaar maand Gemidd. 2) laatste apr. mei jun. jul. aug. sept. 12 mnd. Maandgegevens Verkoop / orderontvangst vorige maand t.o.v. maand daarvoor binnenlandse markt buitenlandse markt Bedrijvigheid vorige maand t.o.v. maand daarvoor Beoordeling: 3) verkoop / orderontvangst afzet / orderpositie totaal afzet / orderpositie buitenland voorraden gereed product Verwachting: 3) bedrijvigheid komende 3 maanden verkoopprijs komende 3 maanden personeelssterkte komende 3 maanden jaar kwartaal Gemidd laatste apr. jul. okt. jan. apr. jul. 4 kw. Kwartaalgegevens Bezettingsgraad 4) Productiebelemmeringen 4) geen stagnatie als gevolg van onvoldoende vraag tekort aan arbeid te geringe productiecapaciteit overige belemmeringen Beoordeling productiecapaciteit 4) Concurrentiepositie afgelopen 3 maanden binnenlandse markt buitenlandse markt binnen de Europese Unie buitenlandse markt buiten de Europese Unie Verwachting buitenlandse afzet komende 3 maanden ) De vragen zoals ze in de Conjunctuurtest worden gesteld, zijn te vinden in de alfabetische begrippenlijst. 2) Verschil in percentage toegenomen / groot (+) en afgenomen / klein (-), tenzij anders vermeld. 3) Betreft oordelen / verwachtingen gemeten in de eerste helft van de verslagmaand. 4) Het kwartaalcijfer heeft betrekking op de eerste helft van de eerste maand (verslagmaand) van het betreffende kwartaal. Industriemonitor 23/1 15

16 16 Centraal Bureau voor de Statistiek

17 Textiel-, kleding- en lederindustrie De omzet van de textiel-, kleding-, en lederindustrie ligt in juli van dit jaar ruim 5 procent lager dan in dezelfde periode een jaar eerder. Het volume van de gemiddelde dagomzet daalde met bijna 6 procent. Ook de waarde van de ontvangen orders was enigszins lager Voor de periode september tot en met november verwachten de ondernemers uit de branche dat bedrijvigheid en prijsniveau stabiel zullen blijven. De werkgelegenheid zal in deze periode naar verwachting verder afnemen. Flinke omzetdaling in juli In juli ligt de omzet van de textiel-, kleding en lederindustrie ruim 5 procent lager dan in dezelfde maand een jaar eerder. Met uitzondering van april is dat dit jaar elke maand het geval. De daling komt geheel voor rekening van de buitenlandse omzet, die bijna 9 procent daalde. De binnenlandse omzet lag op hetzelfde niveau als vorig jaar. Door de stijging van de verkoopprijzen met gemiddeld,9 procent nam het volume van de gemiddelde dagomzet met bijna 6 procent af ten opzichte van juli 22. Ook de importprijzen in de branche daalden gemiddeld met,9 procent. De gemiddelde verbruiksprijzen lagen op het zelfde niveau als een jaar eerder. Bedrijvigheid blijft afnemen Uit de Conjunctuurtest van september blijkt dat de bedrijvigheid ten opzichte van de vorige maand in augustus licht afnam. Ten opzichte van juli loopt de orderontvangst in augustus terug. Toch loopt de index voor de werkvoorraad, gecorrigeerd voor het seizoen, op met 1,4 punt tot 83,8. Ook de ongecorrigeerde index vertoont een stijging. Ondernemers uit de branche blijven ontevreden over de orderontvangst. Ook het oordeel over de orderpositie blijft negatief. Per saldo vindt 14 procent van de ondernemers de voorraad gereed product nog te groot gelet op de verwachte afzet. 1. Textielindustrie In juli daalde de omzet van de textielindustrie met bijna 4 procent. Op de binnenlandse markt was de daling met bijna 2 procent minder groot. In het buitenland werd in juli 5 procent minder omgezet dan een jaar eerder. De waarde van de orderportefeuille nam met bijna 2 procent toe. De afzetprijzen lagen gemiddeld,5 procent hoger dan in juli 22. De importprijzen daalden met,5 procent enigszins, maar de verbruiksprijzen stegen met,5 procent. Uit de Conjunctuurtest van juni blijkt dat de bedrijvigheid in augustus licht afnam. De orderontvangsten bleven stabiel vergeleken met juli. De index van de orderpositie neemt, gecorrigeerd voor het seizoen, toe met 1,3 punt tot 84,7. Over de orderontvangsten tonen de ondernemers zich licht teleurgesteld. Het oordeel over de orderpositie bleef onveranderd, maar negatief. Per saldo vindt 13 procent van de ondernemers de voorraad gereed product te groot gelet op de verwachte afzet. 2. Kledingindustrie In de kledingindustrie liep de omzet in juli met ruim 8 procent terug vergeleken met juli 22. Op de binnenlandse markt steeg de omzet met 3 procent, maar op de buitenlandse markt werd met een daling van bijna 23 procent fors minder omgezet dan een jaar eerder. Ook de orderontvangsten daalden met ruim 21 procent fors. In het binnenland kwamen voor ruim 6 procent minder orders binnen. De waarde van de buitenlandse orders was echter ruim 4 minder. Vergeleken met een jaar eerder stegen de verkoopprijzen gemiddeld met 2 procent, terwijl de import- en verbruiksprijzen daalden met 2,2 respectievelijk 1 procent. Uit de Conjunctuurtest van september blijkt dat de bedrijvigheid in augustus groter was dan in juli. Per saldo rapporteerde één op de vijf ondernemers een teruglopende orderontvangst. Gecorrigeerd voor het seizoen daalt de index voor de orderpositie met,7 procentpunt tot 8,4. Het oordeel van de ondernemers over de orderontvangsten en de orderpositie bleef onveranderd. Zij blijven somber. Het deel van de ondernemers dat de voorraad gereed product te groot vindt gelet op de verwachte afzetontwikkeling steeg tot per saldo 1 procent. 3. Lederindustrie Ook in de lederindustrie laten de cijfers van juli een omzetdaling zien. Bijna 11 procent minder dan in juli 22. In het binnenland steeg de omzet met ruim 4 procent, maar in het buitenland bedroeg de afname ruim 3 procent. De waarde van de ontvangen orders nam fors toe. Uit het binnenland kwamen meer dan 5 procent meer orders binnen dan in juli 22. De orders uit het buitenland namen met 3 procent af. De afzetprijzen lagen gemiddeld 1 procent hoger dan in juli 22. De importprijzen daalden met,3 procent, de verbruiksprijzen met 1,9 procent. Verwachtingen In de periode september tot en met november verwachten ondernemers in de textiel-, kleding en lederindustrie dat de bedrijvigheid stabiel blijft. Alleen in de kledingindustrie verwacht men wel een toename van de bedrijvigheid. De verkoopprijzen voor de branche blijven naar verwachting stabiel. Vooral ondernemers uit de textiel- en de kledingindustrie verwachten een afname van het aantal arbeidsplaatsen. Industriemonitor 23/1 17

18 Textiel-, kleding-, leder- en schoenindustrie juli 2 - juli 23 Procentuele ontwikkeling t.o.v. dezelfde periode voorgaand jaar gecentreerd gemiddelde (3-maands voortschrijdend gecentreerd gemiddelde) Omzet, afzetprijs en productie juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Omzet Afzetprijs Productie Omzet juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Afzetprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Verbruiks- en importprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Verbruik Import 18 Centraal Bureau voor de Statistiek

19 Tabel 3.1 Kerngegevens: Textiel-, kleding-, leder- en schoenindustrie Eenheid jaar kwartaal maand Ontwik keling 1) 2e kw. 3e kw. 1e kw. 2e kw. jun. jul. mei jun. jul. 1995=1 Omzet (waarde) binnenland buitenland Ontvangen orders (waarde) binnenland buitenland Afzetprijs binnenland buitenland Verbruiksprijs import Productie (volume gemiddelde dag) Bruto toegevoegde waarde (bp, volume) Aantal bedrijven 2) Uitgesproken faillissementen Aantal werkdagen Energieverbruik PJ ) Laatst gepubliceerde maand t.o.v. vergelijkbare maand voorgaand jaar. Kwartaalcijfers laatst gepubliceerde kwartaal t.o.v. kwartaal voorgaand jaa 2) Stand per 1 januari. Tabel 3.2 Conjunctuurtest 1) Textiel-, kleding-, leder- en schoenindustrie: maand- en kwartaalgegevens Eenheid jaar maand Gemidd. Maandgegevens 2) laatste apr. mei jun. jul. aug. sept. 12 mnd. Orderontvangst vorige maand t.o.v. maand daarvoor binnenlandse markt buitenlandse markt Bedrijvigheid vorige maand t.o.v. maand daarvoor Orderpositie (indices: juli 2 = 1) Beoordeling: 3) orderontvangst orderpositie totaal orderpositie buitenland voorraden gereed product Verwachting: 3) bedrijvigheid komende 3 maanden verkoopprijs komende 3 maanden personeelssterkte komende 3 maanden Kwartaalgegevens jaar kwartaal Gemidd laatste apr. jul. okt. jan. apr. jul. 4 kw. Bezettingsgraad 4) Productiebelemmeringen 4) geen stagnatie als gevolg van onvoldoende vraag tekort aan arbeid te geringe productiecapaciteit overige belemmeringen Beoordeling productiecapaciteit 4) Concurrentiepositie afgelopen 3 maanden binnenlandse markt buitenlandse markt binnen de Europese Unie buitenlandse markt buiten de Europese Unie Verwachting buitenlandse afzet komende 3 maanden ) De vragen zoals ze in de Conjunctuurtest worden gesteld, zijn te vinden in de alfabetische begrippenlijs 2) Verschil in percentage toegenomen / groot (+) en afgenomen / klein (-), tenzij anders vermeld 3) Betreft oordelen / verwachtingen gemeten in de eerste helft van de verslagmaand 4) Het kwartaalcijfer heeft betrekking op de eerste helft van de eerste maand (verslagmaand) van het betreffende kwartaa Industriemonitor 23/1 19

20 2 Centraal Bureau voor de Statistiek

21 Papier- en grafische industrie De omzet van de papier- en grafische industrie ligt in juli 23 ruim 6 procent lager dan in juli 22. De omzetontwikkeling is in het binnenland vrijwel gelijk aan die in het buitenland. Uit de Conjunctuurtest blijkt dat bijna de helft van de ondernemers in de grafische industrie voor september tot en met november een toename van de bedrijvigheid verwachten. Per saldo een op de vijf ondernemers verwacht hier een daling van het personeelsbestand. Tevens verwachten de ondernemers dat de prijzen licht zullen dalen. Dalende omzet zet zich voort De omzet van de papier- en grafische industrie ligt in juli 23 ruim 6 procent lager dan in juli 22. Deze daling is in het binnenland vrijwel gelijk aan die in het buitenland. Binnen de branche is de omzetdaling bij de grafische industrie met ruim 7 procent iets groter dan die bij de papierindustrie. In de papierindustrie ligt de omzet bijna 5 procent lager dan het jaar ervoor. Omzetontwikkeling papier- en grafische industrie (procentuele mutatie ten opzichte van dezelfde maand voorgaand jaar) Papierindustrie Na zes maanden van omzetgroei (november 22 tot en met april 23) daalt in de papierindustrie de omzet in juli voor de derde achtereenvolgende maand met bijna 5 procent ten opzichte van een jaar eerder. De omzetdaling voltrekt zich met bijna 6 procent vooral op de buitenlandse markt. Op de binnenlandse markt daalt de omzet nog geen 3 procent. De afzetprijzen zijn voor de tweede achtereenvolgende keer lager dan in dezelfde maand een jaar eerder. Verder blijkt uit de Conjunctuurtest van september, dat van juli op augustus de bedrijvigheid licht is afgenomen. Daarnaast zijn de orderontvangsten, zowel uit het binnen- als het buitenland, per saldo bij meer dan één op de drie ondernemers afgenomen. 2. Grafische industrie In de grafische industrie daalt de omzet in juli met ruim 7 procent. Het volume van de gemiddelde dagomzet loopt met ruim 6 procent terug. Deze omzetdalingen zijn gelijkmatig verdeeld over het binnen- en buitenland. Uit de Conjunctuurtest van september blijkt dat de bedrijvigheid van juli op augustus is gedaald. De orderontvangst is vrijwel gelijk gebleven, doordat de daling van orders uit het binnenland vrijwel even groot was als de stijging op de buitenlandse markt. De stemming onder de ondernemers over de orderontvangst is fors verslechterd. -1 jan-1 apr j ul okt jan-2 apr j ul okt jan-3 apr j ul Ook de ontwikkeling van het volume van de gemiddelde dagomzet blijft negatief. Deze indicator daalt in juli 23 ten opzichte van juli 22 met bijna 5 procent. In het binnenland daalde het volume van de gemiddelde dagomzet met 5 procent, in het buitenland met 4,6 procent. Deze daling wordt mede veroorzaakt doordat de prijzen in juli met 1,4 procent daalden. Ook de verbruiksprijzen zijn in juli gedaald en wel met 1,1 procent. Pessimisme blijft Uit de Conjunctuurtest van september blijkt dat de bedrijvigheid van juli op augustus is teruggelopen. Ook de orderontvangsten namen af. Die uit het binnenland sterker dan die uit het buitenland. De index van de orderpositie daalt met 1,3 indexpunten tot 87,8. Gecorrigeerd voor het seizoen daalt de index zelfs met 3 indexpunten tot De stemming bij de ondernemers over de orderontvangst is fors verslechterd. Over de orderpositie neemt het pessimisme iets toe. Verwachtingen De ondernemers spreken zich in de Conjunctuurtest op enkele punten uit over hun verwachtingen voor september tot en met november 23. In de gehele branche wordt door bijna de helft van de producenten een toename van de bedrijvigheid verwacht. Dit is vooral het gevolg van de verwachtingen in de grafische industrie. Dit is de tweede keer op rij dat dit signaal wordt afgegeven in de grafische industrie. Tegelijkertijd wordt zowel in de papierindustrie als in de grafische industrie een vermindering van het personeelsbestand voorzien. Een grote meerderheid is van mening dat de verkoopprijzen constant zullen blijven. De rest van de ondernemers voorzien per saldo een daling van de verkoopprijzen. Industriemonitor 23/1 21

22 Papier- en grafische industrie juli 2 - juli 23 Procentuele ontwikkeling t.o.v. dezelfde periode voorgaand jaar gecentreerd gemiddelde (3-maands voortschrijdend gecentreerd gemiddelde) Omzet, afzetprijs en productie juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Omzet Afzetprijs Productie Omzet juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Afzetprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Binnenland Buitenland Verbruiks- en importprijs juli ' okt. jan. '1 apr. juli okt. jan. '2 apr. juli okt. jan. '3 apr. jul. Verbruik Import 22 Centraal Bureau voor de Statistiek

23 Tabel 4.1 Kerngegevens: Papier- en grafische industrie Eenheid jaar kwartaal maand Ontwik keling 1) 2e kw. 3e kw. 1e kw. 2e kw. jun. jul. mei jun. jul. 1995=1 Omzet (waarde) binnenland buitenland Ontvangen orders (waarde) 2) binnenland buitenland Afzetprijs binnenland buitenland Verbruiksprijs import Productie (volume gemiddelde dag) Bruto toegevoegde waarde (bp, volume) Aantal bedrijven 3) Uitgesproken faillissementen Aantal werkdagen Energieverbruik PJ ) Laatst gepubliceerde maand t.o.v. vergelijkbare maand voorgaand jaar. Kwartaalcijfers laatst gepubliceerde kwartaal t.o.v. kwartaal voorgaand jaar 2) Uitkomsten hebben betrekking op de ontvangen orders in de papierindustrie 3) Stand per 1 januari. Tabel 4.2 Conjunctuurtest 1) Papier- en grafische industrie: maand- en kwartaalgegevens Eenheid jaar maand Gemidd. Maandgegevens 2) laatste apr. mei jun. jul. aug. sept. 12 mnd. Orderontvangst vorige maand t.o.v. maand daarvoor binnenlandse markt buitenlandse markt Bedrijvigheid vorige maand t.o.v. maand daarvoor Orderpositie (indices: juli 2 = 1) Beoordeling: 3) orderontvangst orderpositie totaal orderpositie buitenland voorraden gereed product Verwachting: 3) bedrijvigheid komende 3 maanden verkoopprijs komende 3 maanden personeelssterkte komende 3 maanden Kwartaalgegevens jaar kwartaal Gemidd laatste apr. jul. okt. jan. apr. jul. 4 kw. Bezettingsgraad 4) Productiebelemmeringen 4) geen stagnatie als gevolg van onvoldoende vraag tekort aan arbeid te geringe productiecapaciteit overige belemmeringen Beoordeling productiecapaciteit 4) Concurrentiepositie afgelopen 3 maanden binnenlandse markt buitenlandse markt binnen de Europese Unie buitenlandse markt buiten de Europese Unie Verwachting buitenlandse afzet komende 3 maanden ) De vragen zoals ze in de Conjunctuurtest worden gesteld, zijn te vinden in de alfabetische begrippenlijst. 2) Verschil in percentage toegenomen / groot (+) en afgenomen / klein (-), tenzij anders vermeld. 3) Betreft oordelen / verwachtingen gemeten in de eerste helft van de verslagmaand. 4) Het kwartaalcijfer heeft betrekking op de eerste helft van de eerste maand (verslagmaand) van het betreffende kwartaal. Industriemonitor 23/1 23