Verbindend leren, katern 2a

Transcriptie

1 Verbindend leren, katern 2a De vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie: een verrijkte variant van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Leerlingen- en docentenmateriaal Enschede, november 2006

2 Verantwoording 2006 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Viola van Lanschot Hubrecht, Jan Sniekers, Tineke Zeelenberg, Peter Groothengel, Wim Spek, Jan van Rooijen en Saskia Bergsma Redactie: Viola van Lanschot Hubrecht en Jan Sniekers Tekstredactie: Emmy Stark Vormgeving: AXIS: Theo van Leeuwen en Maria Driessen Met dank aan: Martinuscollege Grootebroek, Oostvaarders College Almere, Hooghuislyceum locatie Ravenstein, leerlingen Bonhoeffer College Enschede Besteladres SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Afdeling Verkoop Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: AN: ISBN:

3 Inhoud Algemene inleiding 5 Leeswijzer 7 1. Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Het doel De uitgangspunten De inrichting van de leerroute Voorbeeldleerroute praktijknabije LOB Concrete uitwerking voor de leerroute met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Inleiding Didactische uitgangspunten, opmerkingen en aanwijzingen Tips voor de docent per fase 22 Bijlage 1 Werkplanformulier Praktijknabije LOB 33 Bijlage 2 Keuzekaarten 43 Bijlage 3 Overzicht branches 47 Bijlage 4 Wat kan ik? 48 Bijlage 5 Niveau 4 opleidingen 49 Bronnen 55

4

5 Algemene inleiding Hoe kunnen we leerlingen in de gemengde en theoretische leerweg voorzien van concrete beroepsbeelden? Hoe zorgen we dat leerlingen een bewuste keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding? In opdracht van het Ministerie van OCW geeft SLO in het project Verbindend leren antwoord op bovenstaande vragen. Aanleiding voor het initiatief is de constatering dat veel leerlingen in de gemengde en theoretische leerweg slecht zicht hebben op de beroepsmarkt en de studiemogelijkheden. Daardoor maken zij dikwijls verkeerde keuzes. Het gevolg is dat leerlingen veelvuldig switchen en het uitvalpercentage hoog is. Want: Hoe kies je een sector als je (vrijwel) alleen theorie krijgt? Hoe ontdek je wat een beroep inhoudt en welke vaardigheden je daarvoor nodig hebt? Hoe ontdek je wat leren op het mbo of de havo betekent? In het project hebben we ons vooral gericht op de vormgeving van Verbindend leren in de theoretische leerweg. De kern van Verbindend leren zoals door SLO in dit project uitgewerkt, bestaat uit het leggen van een verbinding tussen de school en de wereld van werk en beroep. Het doel is beroeps- en opleidingsbeelden te concretiseren zodat leerlingen een weloverwogen en positieve keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding in het mbo of voor één van de profielen in de havo. Anders gezegd: Verbindend leren slaat een brug tussen: de leerling en zijn interesses, capaciteiten en ambities de leerling en beroepsbeoefenaren de leerling en vervolgopleidingen school en beroep kennen en kunnen Verbindend leren is een veelomvattend begrip. Wij hebben Verbindend leren ingevuld als een vorm van beroepsoriëntatie, stevig verankerd binnen het programma van de gemengde en theoretische leerweg, krachtig en praktijknabij. De loopbaan van de leerling staat hierin centraal en dat betekent dat het aanbod waar mogelijk vraaggestuurd is. Managers, decanen, mentoren en docenten die op zoek zijn naar uitdagende ideeën en materialen kunnen mogelijk inspiratie putten uit de inhoud van deze klapper. De publicatie Verbindend leren: praktijknabije beroepsoriëntatie in de gemengde en theoretische leerweg bestaat uit vier katernen die elkaar ten dele overlappen en daardoor los van elkaar te lezen zijn. Katern 1 is vermoedelijk het meest interessant voor managers. Katern 2a, 2b en 3, het meest geschikt voor decanen, mentoren en docenten. U kunt uw keuze maken aan de hand van onderstaande beschrijvingen. 1. Het eerste katern, De organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie is gericht op de organisatie van Verbindend leren. We onderscheiden daarin een drietal varianten. In de eerste variant staat een krachtig en praktijknabij traject van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding centraal. Dit staat als apart vak op het rooster. Het belangrijkste uitgangspunt van de tweede variant, de curriculumgebonden beroepsoriëntatie (BO), is dat zoveel mogelijk aangesloten wordt bij de inhoud van 5

6 de (examen)vakken. Zodoende komt een deel van de inhoud van de vakken op een praktische en projectmatige wijze aan bod. In de derde variant, praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een beroepsgericht programma, toetsen we twee nieuwe intersectorale programma's aan onze criteria voor Verbindend leren. Op grond van de resultaten kunnen scholen mogelijk een keuze maken voor één van deze programma's voor beroepsoriëntatie. 2. Katernen 2a en 2b hebben als hoofdtitel De vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie: leerlingenmateriaal en docentenmateriaal. Katern 2a gaat specifiek in op de vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding. Katern 2b richt zich op de vormgeving van beroepsoriëntatie met behulp van de curriculumgebonden benadering. In ieder katern staan naast de kenmerken van het model de pedagogisch-didactische uitgangspunten en een voorbeelduitwerking van een mogelijke leerroute. Tevens hebben we ons verdiept in de vraag hoe we recht kunnen doen aan de leervraag van de leerling. Hiervoor is leerlingenmateriaal ontwikkeld dat eveneens in de katernen terug te vinden is. De leerlingen die inmiddels met het materiaal hebben gewerkt zijn enthousiast: "Zo willen we wel vaker aan de slag." 3. Met katern drie, Bewust leren door reflecteren, geven we aan dat reflecteren een vaardigheid is die cruciaal is voor het keuzeproces van de leerling. Van leerlingen wordt verwacht dat zij bewuste keuzes leren maken, betrokkenheid tonen bij hun eigen leerproces en verantwoordelijkheid dragen. Vragen als: Wie ben ik? Wat wil ik? Wat kan ik? en Wat past bij mij? zijn cruciaal voor het maken van een bewuste keuze. Hoewel reflecteren vrijwel altijd betrekking heeft op dezelfde vragen, hoeft dit niet altijd in de vragende vorm te gebeuren. Er zijn ook andere manieren om te reflecteren. De diverse werkvormen, voorzien van instructies, staan in dit deel centraal. 6

7 Leeswijzer Dit katern gaat over de vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een verrijkte vorm van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding. Het bestaat uit twee hoofdstukken en enkele bijlagen. In het eerste hoofdstuk wordt het ontwikkelde model toegelicht, in het tweede hoofdstuk wordt een concrete uitwerking van een leerroute beschreven. In het eerste hoofdstuk, getiteld Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB), staat de loopbaan van de leerling centraal via een krachtige en praktijknabije loopbaanoriëntatie- en begeleidingstraject. Er wordt ingegaan op het doel en de uitgangspunten van Verbindend leren. Verder komen de bouwstenen aan de orde waaruit een begeleid zoek- en oriëntatieproces opgebouwd is. We kiezen in dit traject voor de insteek op arbeidsgebieden, via branches en beroepen naar opleidingen. Het traject is gericht op de ontmoeting van de leerling met beroepssituaties en beroepsdilemma's. Reflectie en de dialoog met ervaren beroepsbeoefenaren zijn essentiële factoren. In hoofdstuk 2, Concrete uitwerking voor de leerroute met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) komen de didactische uitgangspunten aan bod. Een overzicht van de verschillende fasen is opgenomen in een stroomschema. Per fase volgt een uitwerking aan de hand van de volgende indeling: doel met de hoofdvragen opdrachten voor leerlingen reflectiemoment beslismoment tips voor de docent Bij het uitvoeren van de opdrachten speelt het werkplanformulier een belangrijke rol (bijlage1). Dit formulier helpt leerlingen hun leervragen te formuleren. De beide hoofdstukken kunnen onafhankelijk van elkaar worden gelezen. Het LOB-model zoals beschreven in dit katern, kent veel uitwerkingsmogelijkheden, afhankelijk van de specifieke wensen en de speelruimte van de school. Het is zelfs mogelijk een combinatie te vormen met het curriculumgebonden model (katern 2b). Scholen die met een van deze modellen of een combinatie daarvan aan de slag willen, raden we aan het Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie slo te gebruiken dat SLO hiervoor ontwikkeld heeft. Meer informatie hierover vindt u onze website: Omwille van de leesbaarheid hebben we de mannelijke vorm gebruikt. Overal waar hij staat, bedoelen we uiteraard ook zij. 7

8

9 1. Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Leerlingen moeten in het onderwijs beroepsbeelden kunnen ontwikkelen zodat zij een succesvolle beroeps- en opleidingskeuze kunnen maken. Dat stelt hoge eisen aan de kwaliteit van loopbaanoriëntatie en loopbaanbegeleiding. In de huidige praktijk van de bovenbouw van het vmbo vindt LOB meestal op tamelijk traditionele wijze plaats. Meestal geven de mentoren in samenwerking met de decaan uitvoering aan LOB. Activiteiten op dit gebied vinden binnenschools plaats in de mentorlessen, het keuzebegeleidinguur of het LOB-uur waarbij een methode of een (geavanceerd) computerprogramma leidend is. Leerlingen werken op dezelfde manier en op hetzelfde moment de methode door, vullen vragenlijsten in, bezoeken zelfstandig een ROC (meestal tijdens de open dag), interviewen een keer een beroepsbeoefenaar en maken testen op het gebied van belangstelling en capaciteiten. De resultaten van de testen worden besproken met de leerling. Dikwijls is ook de decaan daarbij betrokken. Daarna volgt de keuze voor een opleiding. Op de beschreven manier (toegegeven, enigszins ongenuanceerd) is LOB een redelijk geïsoleerde activiteit: geïsoleerd van de rest van de school en geïsoleerd van de echte wereld van arbeid en beroep. Bovendien is LOB nogal verbaal van karakter. Daardoor kunnen leerlingen moeilijk een beroepswens ontwikkelen omdat de benodigde eigen sturing, de ervaring en de reflectie vaak ontbreken. 1.1 Het doel Het doel van praktijknabije LOB in het kader van Verbindend leren is dat leerlingen op basis van concrete beroeps- en opleidingsbeelden een weloverwogen, positieve keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding in het mbo of voor een van de profielen van de havo. Dat gebeurt met behulp van een begeleid zoek- en oriëntatieproces dat aansluit bij de interesse en de capaciteiten van de leerling. Leerlingen doen ervaringen op buiten school en ontdekken door dialoog met ervaren beroepsbeoefenaren wat het werk inhoudt, welke kernactiviteiten er bij werkzaamheden horen en welke dilemma's er in een bepaald beroepsveld aan de orde komen. Hij ontdekt: kan ik dit? En: wil ik dit? Leerlingen die willen en de capaciteiten hebben, kunnen zich bovendien oriënteren op de profielen van de havo en daarbij eventueel aanvullende kennis en vaardigheden opdoen. Praktijknabije LOB is vooral gericht op: wat houdt werk in, wat moet ik kunnen, wat moet ik weten, wat kan ik en wat wil ik? Steeds wordt daarbij de verbinding gelegd tussen: leerlingen, interesses en ambities leerlingen en capaciteiten leerlingen en beroepsbeoefenaren leerlingen en arbeid leerlingen en vervolgopleidingen 9

10 1.2 De uitgangspunten Een stapsgewijze opbouw Kenmerkend voor het praktijknabije LOB is de logische en stapsgewijze opbouw van het programma. Het oriëntatieproces vindt plaats vanuit de arbeidsgebieden naar de branches en de functies, via de beroepen naar de opleidingen. In de leerroute zit een strakke sturing waarbinnen leerlingen steeds eigen keuzes maken. Mede door de uitwisseling met elkaar krijgen zij zicht op de enorme variëteit in arbeid en opleidingen. Leerlingen ervaren of dit is wat ze willen en of dit is wat ze kunnen. LOB apart op het rooster De LOB-leerroute gaat uit van circa drie aaneengesloten uren op het rooster en ontstaat door de vrije ruimte die scholen standaard tot hun beschikking hebben anders te benutten, al of niet in combinatie met een herverdeling van uren. Scholen dienen hierin zelf keuzes te maken. De drie aaneengesloten uren zijn noodzakelijk om leerlingen in de gelegenheid te stellen buiten school ervaringen op te doen: dit kost nu eenmaal tijd. De leervraag van de leerling centraal? De inhoud van de leerroute wordt gestuurd door de ontwikkeling van de leerling en is waar mogelijk vraaggestuurd: zelf kunnen kiezen verhoogt de motivatie. Dit betekent niet dat leerlingen het alléén voor het zeggen hebben. In de praktijk ontstaat een mix tussen vraaggestuurd en aanbodgericht onderwijs. SLO heeft een werkplanformulier (bijlage 1) en per sector keuzekaarten (bijlage 2) ontwikkeld, waarbij leerlingen meer zelf kunnen kiezen. Met behulp van de keuzekaart maken leerlingen een combinatie van onderwerpen, studierichtingen en kernactiviteiten. Vervolgens vullen zij het werkplanformulier in waarin hen onder andere gevraagd wordt een relatie te leggen met de vakken. Een dergelijke benadering geeft leerlingen meer de gelegenheid vanuit een open situatie zijn eigen interesses te onderzoeken en daar iets mee te doen. Na verkennende activiteiten is er ruimte voor verdieping en verbreding. In sommige gevallen ondernemen leerlingen heroriënterende activiteiten, bijvoorbeeld als zij niet zeker zijn van hun keuze. De leerling geeft in overleg met de docent aan welke route hij kiest. Steeds wordt de verbinding gelegd tussen de interesse van de leerling, zijn ambities en zijn capaciteiten. Reflectie als rode draad Een essentieel onderdeel van de praktijknabije LOB-leerroute is reflectie. Over elke opdracht vindt in een of andere vorm reflectie plaats. Past dit soort werk bij mij? Past de werkcultuur bij mij? Is dit wat ik ambieer? Heb ik er aanleg en capaciteiten voor? Waar moet ik extra aandacht aan besteden om mijn wensen te realiseren 1? Presenteren en uitwisselen ook als rode draad Leerlingen verruimen hun horizon door hun ervaringen uit te wisselen en te presenteren. De presentaties, vaak een goede opmaat voor reflectie, kunnen in wisselende vormen aangeboden worden. 1 Over reflecteren kunt u meer lezen in katern 3: Bewust leren door reflecteren 10

11 Verbinding tussen binnen- en buitenschools leren Steeds wordt er een zinvolle relatie gelegd tussen het programma op school en leeractiviteiten of praktijksituaties buiten school. Leeractiviteiten kunnen bijvoorbeeld zijn: onderzoeken, interviewen, observeren of het opnemen van beeld en geluid. Praktijksituaties zijn situaties waarin de leerling relevante ervaringen opdoet. De beleving staat centraal. Ook kan vanuit de inhoud van een vak een verbinding worden gelegd met de praktijk door middel van een betekenisvolle opdracht. Stages Het buitenschools leren kan plaatsvinden in de vorm van leeractiviteiten op een bepaalde werkplek, maar ook in de vorm van stages. Te denken valt aan de volgende vormen: Schaduwstage of snuffelstage Lintstage Blokstage Roulerend Stage volgens 'buddy'-systeem Korte stage van bijvoorbeeld één dag, ter oriëntatie. Geeft organisatorisch weinig problemen en leerlingen kunnen in korte tijd met verschillende beroepen kennis maken. De stage is een vast onderdeel van het weekprogramma van de leerling en betreft meestal een relatief lange periode. Een aaneengesloten periode van één of meer weken waarin leerlingen stage lopen. Het voordeel van de blokstage is dat leerlingen een goed beeld van de werkzaamheden krijgen. Een nadeel is dat leerlingen langere tijd niet op school zijn. Het hele jaar kunnen leerlingen bij tourbeurt gebruik maken van dezelfde (stage)adressen. Het aantal leerlingen dat in de klas aanwezig is, wordt hierdoor beperkt. Een mbo-deelnemer fungeert tijdens zijn stage als buddy en neemt een leerling uit het vmbo onder zijn hoede. Het voordeel is dat er minder stageplaatsen nodig zijn, dat vmbo-leerlingen via hun buddy kennis kunnen maken met het mbo en dat mbo-deelnemers de gelegenheid krijgen om begeleidingsvaardigheden te oefenen. Omdat het gaat om de oriëntatie op een beroep en niet om het oefenen van bepaalde beroepsspecifieke vaardigheden, heeft een korte stage onze voorkeur. Door middel van enkele korte stages kunnen leerlingen zich breed oriënteren. Uiteraard moeten de momenten waarop de stages plaatsvinden bewust worden gekozen. In het algemeen komt een stage het beste tot zijn recht als de leerlingen zich eerst in de breedte hebben kunnen oriënteren en kennis hebben kunnen maken met de dagelijkse praktijk van bepaalde werkzaamheden in bepaalde branches. Oriëntatie op vervolgopleidingen Het is een bekend gegeven dat de onbekendheid van de leerling met de aard van de opleiding, met name in het mbo leidt tot ongewenst grote uitval en wisseling van opleiding. De ontwikkeling van reële opleidingsbeelden moet daarom een belangrijk onderdeel vormen van de leerroute. Er kan niet worden volstaan met het bezoeken van open dagen. Het verdient aanbeveling dat vmbo-leerlingen, eventueel samen met mbo-leerlingen, daadwerkelijk praktijkopdrachten uitvoeren in het mbo en zo een helder beeld krijgen van de opleiding, zowel van de inhoud als van de daar gehanteerde didactiek. 11

12 De keuzebegeleiding Het onderwijs wordt in deze vorm in circa drie aaneengesloten uren vormgegeven. De mentor is verantwoordelijk voor de uitvoering van praktijknabije LOB en stemt dit af met de decaan. De taak van de mentor wordt hierdoor omvangrijker. Het contact met de leerling is intensiever. De mentor zal als eindverantwoordelijke de voortgang van het keuzeproces van zijn leerling extra in de gaten houden en begeleiden en daarover voortgangs- of POP-gesprekken voeren. Toetsing en beoordeling De begrippen toetsing en beoordeling passen slecht bij praktijknabije LOB. Een goede leerroute praktijknabije LOB stelt leerlingen in staat beroepsbeelden te ontwikkelen waardoor zij een succesvolle keuze kunnen maken voor een beroep en een opleiding. In de leerroute ontwikkelen leerlingen dan ook vaardigheden waarmee zij hun eigen loopbaan - nu en in de toekomst - kunnen sturen. In dit kader is het regelmatig voeren van voortgangs- of POP-gesprekken veel zinvoller dan het geven van cijfers. Te overwegen valt bepaalde leeractiviteiten 'af te tekenen'. Overigens stelt een praktijknabije leerroute LOB leerlingen in staat te oefenen wat inhoud dat bepaalde leeractiviteiten zijn uitgevoerd met een aantal algemene vaardigheden zoals plannen en organiseren, communiceren, samenwerken, reflecteren, onderzoeken en informatie verwerken en presenteren. 1.3 De inrichting van de leerroute Nu de uitgangspunten zijn beschreven, kan worden stilgestaan bij de inrichting van de leerroute. De wijze waarop de leerroute vorm krijgt is afhankelijk van de specifieke situatie op school en de keuzes die op diverse terreinen zijn gemaakt. Om tot een afgewogen leerroute te komen is het van belang zich bewust te zijn van de al gemaakte keuzes en deze eventueel te heroverwegen. Om te beginnen wordt het kader bepaald, waarbij de volgende vragen van pas kunnen komen: Bepalende momenten in de planning van de leerroute Wanneer vindt de definitieve sectorkeuze plaats? Is er sprake van een voorlopige sectorkeuze? Wanneer maken leerlingen hun sectorwerkstuk? Wanneer moeten leerlingen zich aanmelden voor een vervolgopleiding? Hebben de leerlingen de mogelijkheid zich te oriënteren op de havo? Wanneer moeten leerlingen dan een profielkeuze maken? Bestaat de mogelijkheid leerlingen een versneld traject aan te bieden in samenwerking met het mbo? Voor de uitwerking van praktijknabije LOB zijn we uitgegaan van elementen die elkaar logisch en stapsgewijs opvolgen. Scholen kunnen uiteraard hun eigen keuzes maken en accenten leggen, afhankelijk van hun visie en wensen. De leerroute kan ingevuld worden met een oriëntatie op: arbeidsgebieden branches functies beroep(en) mbo opleiding(en) op mbo M-stroom (en N-stroom) (havo) 12

13 profielen in de tweede fase (havo) Na oriënterende opdrachten met een verkennend karakter is het ook mogelijk verdiepende en verbredende opdrachten aan te bieden. Soms is het noodzakelijk dat leerlingen zich heroriënteren. Een belangrijke vraag is dan: hoe lang mag elk onderdeel van het traject duren? Oriëntatie op arbeidsgebieden Een belangrijk uitgangspunt is dat leerlingen kennismaken met de veertien arbeidsgebieden 2. Dat gebeurt doordat ze zich op één van de arbeidsgebieden oriënteren en er informatie over verzamelen. Die informatie wordt vervolgens uitgewisseld. De indeling van de maatschappij in arbeidsgebieden maakt het mogelijk op een overzichtelijke manier te kijken naar de wereld van arbeid, beroep en opleiding. Alle arbeidsgebieden samen kunnen worden weergegeven in een concentrisch model: in de binnenste cirkel staan arbeidsgebieden die gericht zijn op bevrediging van primaire behoeften, in de cirkel daaromheen arbeidsgebieden waarin middelen worden geleverd die het mogelijk maken om primaire behoeften te bevredigen, en in de buitenste cirkel arbeidsgebieden waarin aan algemene randvoorwaarden tegemoet wordt gekomen. Arbeidsgebieden zijn noodzakelijke voorwaarden om een maatschappij draaiende te houden. Ze zijn universeel en herkenbaar voor iedereen. Welke arbeidsgebieden zijn er? Binnen welk arbeidsgebied voel ik me thuis? Waar ga ik me in verdiepen? Veertien arbeidsgebieden Primaire levensbehoeften Middelen Randvoorwaarden Voeding Gebouwen Kleding Gezondheid & zorg Natuurlijke Omgeving Energie & Grondstoffen Gebruiksvoorwerpen & Apparaten Infrastructuur & Transport Informatie & Communicatie Opvoeding & Onderwijs Staat & Veiligheid Kunst, cultuur en wetenschap Arbeid & Economie Recreatie Oriëntatie op branches In deze fase krijgen leerlingen een goed beeld van de verschillende branches. Het doel is het in kaart brengen van de diversiteit en de eigen interesse te ontdekken. Welke branches ken en herken ik? Welke branches zijn er nog meer? Wat spreekt mij aan? Over welke branche wil ik meer weten? 2 Bron: LDC (1997) Zicht op arbeid, Leeuwarden: LDC 13

14 Oriëntatie op functies Hier krijgen leerlingen de kans een branche verder te verkennen, bijvoorbeeld de autobranche of de reisbranche. Ze winnen informatie in over bepaalde bedrijven en/of bezoeken deze. Het doel is leerlingen kennis te laten maken met de aard van de werkzaamheden en de diversiteit aan functies. Ook deze stap is gericht op een brede oriëntatie. Van belang is dat leerlingen kunnen benoemen waarnaar hun interesse uitgaat en waarom. Welke bedrijven zijn er (in de regio)? Wat is de aard van de werkzaamheden? Welke functies zijn er zoal? Welke ambities heb ik? Op welke wijze zou ik (in de toekomst) een bijdrage willen en kunnen leveren? Over welke functie of beroep zou ik meer willen weten? Oriëntatie op beroepen Kenmerkend voor deze fase is dat leerlingen nader kennismaken met beroepen en beroepsbeoefenaren. Door bijvoorbeeld observaties, onderzoeken of interviews ontdekken zij de aard van de werkzaamheden: de leuke en de minder leuke kanten, wat je moet kennen en wat je moet kunnen. Als uitbreidingsvariant kunnen leerlingen door het bezoeken van verwante bedrijven hun ervaringen verrijken: is het werk van een doktersassistente in een kleine huisartsenpraktijk te vergelijken met het werk van een doktersassistente in een polikliniek? De beleving van de praktijk moet leerlingen helpen een beroepsidentiteit te ontwikkelen. Wil ik dit? Kan ik dit? Past dit bij mij? Oriëntatie op mbo Voordat leerlingen zich kunnen oriënteren op opleidingen vindt er een algemene voorlichting over het mbo plaats. Worden er voorlichtingsbijeenkomsten op school georganiseerd? Worden de leerlingen gestimuleerd om (open dagen van) het mbo te bezoeken? Geven deze activiteiten een reëel beeld van het mbo? Ook voor leerlingen die interesse en capaciteiten hebben om door te stromen naar de havo is oriëntatie op het mbo een 'must'. Zij zullen een mbo-opleiding achter de hand moeten hebben voor het geval zij toch niet door kunnen stromen naar de havo. Wat heeft een mbo te bieden? Hoe wordt er gewerkt op het mbo? Oriëntatie op opleiding(en) op het mbo Leerlingen verkennen enkele opleidingen op het mbo en komen in contact met mbodeelnemers. Daarna kunnen leerlingen bij hun voorkeursopleiding één of meer mbopraktijkopdrachten uitvoeren waarmee mogelijk vrijstellingen te verdienen zijn. Op deze wijze kunnen leerlingen kennismaken met de inhoud van de opleiding en het pedagogisch-didactisch klimaat op het mbo. Wat houdt een opleiding in? Wat wordt er van mij verwacht? Welke eisen worden er aan mij gesteld? Is dit wat ik wil? Is dit wat ik kan? 14

15 Oriëntatie op de havo In 2005 stroomden circa zestien procent van de vmbo-leerlingen door naar de havo. Voor leerlingen die de capaciteiten hebben en die willen doorstromen naar deze opleiding zijn praktische en oriënterende opdrachten een middel om kennis te maken met de karakteristieken van de profielen en de werkwijze in de tweede fase. Wat houdt een profiel in? Wat wordt er van mij verwacht? Welke eisen worden er aan mij gesteld? Is dit wat ik wil? Is dit wat ik kan? 1.4 Voorbeeldleerroute praktijknabije LOB In dit hoofdstuk hebben we bij wijze van voorbeeld een praktijknabije leerroute LOB ontworpen met behulp van bovenstaande bouwstenen en uitgangspunten. De leerroute is schematisch kerngegeven in onderstaande afbeelding. Toelichting: de leerroute is samengesteld voor klas drie en vier van de theoretische leerweg. Uitgangspunt is dat LOB als apart vak voor drie uur per week op het rooster staat. Vervolgens denken we het derde leerjaar volledig te benutten voor LOB activiteiten en het vierde leerjaar voor de helft in verband met het examen en de voorbereiding daarop. Het tijdpad is verder niet gespecificeerd omdat dit afhankelijk is van de invulling van de leerroute. Vooraf de volgende opmerking: de ontwikkeling van een beroepswens verloopt niet zo lineair als in de afbeelding geschetst is. Het is een proces van vallen en opstaan. Uit de praktijk weten we dat slechts een klein deel van de vmbo-leerlingen precies weet wat zij willen. Daarnaast zijn er leerlingen die ongeveer weten wat ze willen en leerlingen die niet weten wat ze willen. Dan zijn er binnen elke categorie leerlingen die willen doorstromen naar de havo. In onderstaande globale leerroute hebben we een traject uitgewerkt voor de leerling die weet wat hij wil en voor de leerling die wil doorstromen naar de havo. Dit lijken redelijk lineaire trajecten. Toch stuurt bij praktijknabije LOB de ontwikkeling van de leerling de inhoud van de leerroute. Zo kunnen leerlingen op zeker moment de behoefte hebben zich te heroriënteren of de behoefte hebben zich te verdiepen. Met name voor leerlingen die nog geen duidelijke beroepswens ontwikkeld hebben of gaandeweg zijn gaan twijfelen over hun keuze, moet rekening gehouden worden met een intensievere begeleiding. De mentor zien we als verantwoordelijke in dit proces. 15

16 oriëntatie op arbeidsgebieden oriëntatie op branches oriëntie op functies oriëntatie op beroep(en) algemene oriëntatie op mbo en / of havo verkennende opdracht op mbo in gew enste sector oriëntatie op profielen en / of verkenning sectoren mbo nee is de sectorkeuze goed nee is de keuze voor havo goed ja ja vekennende opdrachten op mbo-opleiding(en) verdiepende opdracht op een mbo-opleiding praktische profiel opdracht voor het uitstroomprofiel ja ter ondersteuning: voorbereidende lessen op havo definitieve opleidingskeuze Afbeelding 1: een praktijknabije leerroute LOB voor leerjaar 3 en 4 De leerroute kenmerkt zich door een stapsgewijze, gefaseerde opbouw van arbeidsgebieden via branches en functies naar beroepen en opleidingen. Per fase oriënteren leerlingen zich op actieve wijze en maken - afhankelijke van wens en tijd - ofwel verdiepende ofwel verbredende opdrachten. Daardoor is een intensievere kennismaking met werk, werken en opleidingen mogelijk. Gaandeweg zullen sommige leerlingen tot de conclusie komen dat zij zich moeten heroriënteren. Zij herhalen in overleg met hun mentor één of zelfs meerdere fases. Andere leerlingen zullen mogelijk behoefte hebben aan een verdieping en maken pas op de plaats, terwijl weer andere de route lineair doorlopen. Na een algemene oriëntatie op het mbo en/of de havo volgt een eerste keuze voor een richting: kan en wil ik naar de havo of ga ik naar het mbo? De leerlingen die doorgaan naar het mbo verkennen één van de sectoren in het mbo met een voor de sector representatieve (praktijk)opdracht. Is de keuze juist, dan gaan ze door naar de volgende fase waarin de gewenste opleidingen binnen de sector verder verkend worden. Leerlingen die tot andere inzichten zijn gekomen, oriënteren zich opnieuw om een juiste sectorkeuze te kunnen maken. Na een voorlopige keuze voor een opleiding volgt een verdiepende praktijkopdracht in de gewenste opleiding van het mbo. 16

17 Eventueel kan met het mbo worden afgesproken dat de verdiepende praktijkopdracht de leerling later een vrijstelling oplevert. Ook de leerling die wil doorstromen naar de havo (en dat ook kan), zal een sectorkeuze moeten maken. Hij krijgt zowel te maken met een oriëntatie op de profielen als met een verkenning van de sectoren in het mbo. Leerlingen die doorgaan naar de havo maken middels een praktische profielopdracht 3 kennis met het gewenste profiel. Blijft de leerling bij zijn keuze voor de havo, dan vinden ter ondersteuning in de laatste fase voorbereidende lessen op havo-niveau plaats. 3 Praktische Profiel Oriëntatie: PPO, Een ontdekkingsreis, SLO en APS

18 18

19 2. Concrete uitwerking voor de leerroute met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) 2.1 Inleiding Met behulp van praktijknabije LOB kunnen leerlingen op basis van concrete beroepsen opleidingsbeelden een verantwoorde keuze maken voor een vervolgopleiding in het mbo of op de havo. Een begeleid zoek- en oriëntatieproces sluit aan bij de interesses en de capaciteiten van de leerling. Leerlingen doen ervaringen op buiten school en ontdekken wat het werk inhoudt. Leerlingen kunnen zich desgewenst ook oriënteren op de profielen van de havo en daarbij eventueel aanvullende kennis en vaardigheden opdoen. Praktijknabije LOB is vooral gericht op: wat houdt werk in, wat moet ik kunnen, wat moet ik weten, wat kan ik en wat wil ik? Kenmerkend voor de leerroute praktijknabije loopbaanoriëntatie en begeleiding: stapsgewijze opbouw van arbeidsgebieden via branches naar functies, beroepen en opleidingen LOB apart op het rooster de leervraag van de leerling centraal reflectie als rode draad presenteren en uitwisselen ook als rode draad verbinding tussen binnen- en buitenschools leren buitenschools leren oriëntatie op vervolgopleidingen De wijze waarop de leerroute wordt vormgegeven is afhankelijk van de keuzes die de school maakt. Het is ook denkbaar dat scholen kiezen voor een mix van kenmerken uit de beide modellen. 2.2 Didactische uitgangspunten, opmerkingen en aanwijzingen De kern van Verbindend leren bestaat uit het leggen van een verbinding tussen de school en de wereld van werk en beroep zodat leerlingen succesvol een keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding in het mbo of voor één van de profielen in de havo. Anders gezegd slaat Verbindend leren een brug tussen: de leerling en zijn interesses, capaciteiten en ambities de leerling en beroepsbeoefenaren de leerling en vervolgopleidingen school en beroep kennen en kunnen 19

20 In dit hoofdstuk is de leerroute op basis van bovenstaande doelen en kenmerken verder ingevuld en uitgewerkt. Voorafgaand aan de toelichting op de uitwerking van de leerroute bespreken we eerst een aantal pedagogisch-didactische uitgangspunten. Werkplan De leerlingen werken aan de hand van een zelf opgesteld werkplan (bijlage 1). Daarvoor is een format ontwikkeld. Leerlingen maken daarin duidelijk welk onderwerp hun interesse heeft, wat hun vragen zijn en hoe ze aan de slag gaan. Ze maken een planning en geven aan op welke wijze ze een presentatie willen verzorgen. Afhankelijk van de fase waarin de leerlingen zich bevinden, geeft de docent aanwijzingen. In zijn instructies kan de docent aanwijzingen geven over de keuze van onderwerpen en thema's, hoe de leerlingen te werk kunnen gaan en hoe ze hun werk kunnen presenteren, bijvoorbeeld via een muurkrant, een tijdschrift of een tentoonstelling. Daarnaast is het mogelijk de keuzekaarten per sector (bijlage 2) te gebruiken. Met behulp van de keuzekaart maken leerlingen een combinatie van onderwerpen en /of studierichtingen en of kernactiviteiten. Vervolgens vullen zij het werkplanformulier in waarin hen onder andere gevraagd wordt een relatie te leggen met de vakken. Zowel het werkplanformulier als de keuzekaarten zijn als bijlage achterin dit katern opgenomen. Bijlage 1 is ook te downloaden via zodat het aangepast kan worden aan de specifieke situatie op de school en in de klas. Dilemma: vraaggestuurd en aanbodgericht In het huidige onderwijs is vaak sprake van een spanningsveld: in hoeverre werken leerlingen aan eigen leervragen en in welke mate geeft de docent sturing en richting? Afhankelijk van de specifieke situatie op school zijn er verschillende facetten waarin de leerling zelf keuzes kan maken, zoals onderwerp, werkwijze, tempo en plaats en tijd. Aan te bevelen is om bij de start van een fase duidelijke richtlijnen te geven over het onderwerp en eventueel over de vorm van de eindpresentatie. De mate van sturing door de docent zal in de loop van het traject afnemen. Tegelijkertijd moet opgemerkt worden dat hoe zelfstandiger een leerling kan opereren en hoe meer hij verantwoordelijk is voor het eigen leerproces, des te gemotiveerder is de leerling. Bovendien hebben sommige leerlingen meer sturing nodig dan andere, bijvoorbeeld om ze op weg te helpen of op ideeën te brengen. Een mogelijkheid is om leerlingen elkaar te laten helpen. Vaak is het ook gewoon praktisch om meer aanbodgericht te werken: de docent moet organisatorische zaken regelen zoals relaties leggen en afspraken maken met bedrijven en vervolgopleidingen. Een optie is om vanuit de vakken onderwerpen aan bod te laten komen die het curriculum ondersteunen (zie katern 2b). Gezamenlijke activiteit/presentatievorm Het is belangrijk dat leerlingen gezamenlijk werken aan een product omdat dat de onderlinge uitwisseling bevordert en ze daardoor ook van elkaars werk leren. Het is bovendien inspirerend om gezamenlijk iets te maken. Ook bevordert het de samenwerking tussen leerlingen: ze moeten taken verdelen en werk op elkaar afstemmen. Het geeft extra mogelijkheden om te differentiëren in rollen. Eén van de leerlingen kan bijvoorbeeld in een soort managersfunctie de leiding krijgen over het totale product, een ander kan een redactionele functie krijgen en geeft aanwijzingen over de vormgeving van de aan te leveren artikelen voor een tijdschrift. Weer een andere leerling kan de opdracht krijgen om het proces in beeld te brengen voor een ouderavond en vertelt hoe ze hebben gewerkt in een bepaalde fase. Bij de presentaties spelen reflectiemomenten een belangrijke rol. Dit gebeurt op natuurlijke wijze. Door 20

21 medeleerlingen vragen te laten stellen worden ze gestimuleerd na te denken over hun keuzes. De vragen helpen leerlingen terug te blikken op hun ervaringen. Binnen- en buitenschoolse activiteiten In praktijknabije beroepsoriëntatie wordt steeds de relatie met de praktijk gezocht. De bedoeling is dat veel van de geplande activiteiten buitenschools plaatsvinden, bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken, interviews, observaties en onderzoeken op de werkplek. Te denken valt ook aan allerlei vormen van stage. Doordat leerlingen ervaringen buitenschools opdoen, krijgen ze een realistischer beeld van beroepen en arbeid. Daaraan voorafgaand is noodzakelijk dat de mentor het werkplan met de leerling bespreekt en zodoende weet waar de leerling is en wat hij doet. Voor het organiseren van activiteiten van leerlingen bij instellingen en bedrijven en bij vervolgopleidingen is het raadzaam gebruik te maken van al bestaande contacten vanuit de verschillende sectoren van het vmbo. Vaak is er sprake van een samenwerkingsconvenant in de regio waarin onder meer afspraken zijn gemaakt over het lopen van stages en het geven van voorlichting. Reflectiemomenten Reflectie is een belangrijke activiteit in het proces. Het gaat bij reflectie niet alleen om georganiseerde activiteiten. Reflectie kan ook spontaan plaats vinden door een gesprek met een medeleerling, een reactie van een klant of in een gesprek tussen leerling en ouders. In katern 3 zijn voorbeelden opgenomen van instrumenten en werkvormen voor reflectie. In het stroomschema in het hierna volgende hoofdstuk zijn per fase de reflectiemomenten aangegeven. Het is belangrijk om verschillende vormen van reflectie te hanteren: enerzijds om het aantrekkelijk te maken en anderzijds om tegemoet te komen aan persoonlijke voorkeuren van leerlingen. Zo ervaren leerlingen dat reflectie op allerlei manieren kan plaatsvinden. Voor het reflecteren op algemene vaardigheden kan gebruik worden gemaakt van de zogenaamde rubrics waarbij leerlingen zelf aangeven op welk niveau ze een vaardigheid beheersen. In katern 3 zijn daarvoor aanwijzingen te vinden. Beslismomenten Gedurende de leerjaren drie en vier moeten belangrijke beslissingen genomen worden op basis van reflectie! Deels liggen de tijdstippen vast waarop leerlingen die beslissingen moeten nemen. Leerlingen moeten de gelegenheid krijgen om naar aanleiding van hun ervaringen hun oorspronkelijke keuze te herzien. Daarom is het belangrijk om eerst een voorlopige keuze te maken, die te checken en dan een definitieve keuze te maken. Dat geldt zowel voor de sectorkeuze als voor de opleidingskeuze. Vaak vindt de sectorkeuze plaats aan het einde van het derde leerjaar, en de keuze voor de opleiding vervolgens na de eerste helft van het vierde leerjaar. In de fasering is opgenomen dat leerlingen na een verkennende opdracht een verdiepende opdracht doen. Als ze van keuze veranderen, is de consequentie dat ze in plaats van een verdiepende opdracht in dezelfde sector een verkennende opdracht doen in een andere sector. Portfolio Het portfolio geeft de leerling inzicht in de eigen ontwikkeling, mits er reflectie plaatsvindt op de inhoud en de ervaringen en er naar aanleiding daarvan nieuwe doelen gesteld worden. Het portfolio geeft ook begeleiders beter zicht op de ontwikkeling van de leerling. Dat maakt een gerichte begeleiding mogelijk. Op de meeste scholen wordt gebruik gemaakt van een portfolio waarin de vorderingen van 21

22 leerlingen worden bijgehouden en waarin leerlingen in een persoonlijk deel hun werkstukken kunnen opnemen. De neerslag en conclusies van reflectiemomenten kunnen deel uitmaken van het portfolio. Zo wordt duidelijk waarnaar de interesses van de leerling uitgaat qua onderwerpen, activiteiten, werkplekken, functies en beroepen, sectoren en opleidingen. Ook het persoonlijke ontwikkelingsplannen (pop) kan in dit verband ingezet worden. Immers, het POP heeft als doel de leerlingen te leren ontdekken waar hun specifieke talenten en interesses liggen. Een belangrijk uitgangspunt bij het gebruik van zowel het portfolio als de POP-gesprekken is dat de leerling meer invloed krijgt op de eigen opleiding en loopbaan. Sectorwerkstuk Leerlingen kunnen gedurende de fasen drie tot en met zes aan een sectorwerkstuk werken. Het sectorwerkstuk is een verplicht examenonderdeel waaraan ook Nederlands gekoppeld is. Het sectorwerkstuk kan bijvoorbeeld toegespitst worden op de keuze voor de sector en gekoppeld worden aan de verkenning van opleiding en beroep. 2.3 Tips voor de docent per fase Op de volgende pagina toont het stroomschema van de voorbeeldleerroute de verschillende fasen en de reflectiemomenten. Aan de hand van dit schema is de leerroute verder ingevuld. Per fase wordt het doel met de hoofdvragen, de opdrachten voor de leerlingen, de gezamenlijke activiteit, het reflectiemoment en het beslismoment ingevuld. Dit wordt aangevuld met tips voor de docent. 22

23 arbeidsgebieden Fase 1 Zelfportret branches Fase 2 Wat kan ik? functies Fase 3 POP-gesprek beroep(en) Fase 4 Metaforen mbo havo verkennende opdrachten binnen een sector oriëntatie op profielen en verkenning sectoren mbo Fase 5 Toekomstplaatje nee is de sectorkeuze goed nee is de keuze voor havo goed ja ja vekennende opdrachten op mbo-opleiding(en) praktische profiel opdracht voor het uitstroomprofiel Fase 6 POP-gesprek ja verdiepende opdracht op een mbo-opleiding ter ondersteuning: voorbereidende lessen op havo Fase 7 definitieve opleidingskeuze Afbeelding 2: voorbeeldleerroute verschillende fasen en reflectiemomenten Fase 1: oriëntatie op de veertien arbeidsgebieden Doel Leerlingen maken kennis met de veertien arbeidsgebieden De indeling van de maatschappij in arbeidsgebieden biedt een overzichtelijke indeling van de wereld van arbeid, beroep en opleiding. Het draagt bij aan een breed beeld van arbeidsmogelijkheden in onze maatschappij. Welke arbeidsgebieden zijn er? Binnen welk arbeidsgebied voel ik me thuis? Waar ga ik me in verdiepen? Gezamenlijke activiteit Leerlingen maken een (muur)krant over de veertien arbeidsgebieden. Door een visuele weergave van de arbeidsgebieden - bijvoorbeeld als een soort landkaart op de wand - is het voor leerlingen gemakkelijker om een breed overzicht te krijgen van de diversiteit aan arbeid en beroepen. 23

24 Opdrachten voor de leerlingen Kies één van de arbeidsgebieden en verzamel beeldmateriaal over dat arbeidsgebied. Dat kan van alles zijn: plaatjes, foto's, artikelen in de krant, een interview met iemand die in dat arbeidsgebied werkt, foto's van werkplekken. Met dit materiaal kun je de muurkrant vullen. Eventueel: kies een extra arbeidsgebied uit die gebieden die nog niet gekozen zijn. Alternatieve opdrachten voor leerlingen Maak een PowerPointpresentatie over een arbeidsgebied. Maak een kwartetspel over arbeidsgebieden. Neem geluiden op die bij de arbeidsgebieden passen en verwerk deze in digitale foto's van arbeidsgebieden (tip: link in PowerPoint de geluidsbestanden aan één van de arbeidsgebieden). Reflectiemoment Wie ben ik? Stel een zelfportret samen met gegevens als hobby's, werkzaamheden buitenschools, interesses, belangrijke gebeurtenissen, favoriete muziek, links naar gebieden op internet waar je specifiek belangstelling voor hebt. Neem eventueel ook informatie op over beroepen van familieleden. Voeg het zelfportret toe aan het portfolio. Tips voor de docent Maak op een groot vel papier een overzicht van de veertien arbeidsgebieden met in het midden de arbeidsgebieden die te maken hebben met de primaire behoeften. Rangschik daaromheen de arbeidsgebieden die met middelen te maken hebben en aan de buitenkant de arbeidsgebieden die te maken hebben met de randvoorwaarden (zie 1.3). Hang dit vel op een prikwand waar ook ruimte is voor materiaal van leerlingen. Ter introductie: laat leerlingen aan de hand van beroepen die zij noemen de plek aangeven waar deze beroepen zich bevinden op de landkaart van de arbeidsgebieden. Of benoem bij elk arbeidsgebied een beroep. De leerlingen kiezen met behulp van een prikker met een vlaggetje met hun naam één van de arbeidsgebieden waar ze materiaal over gaan verzamelen. Als er meer leerlingen zijn bij een arbeidsgebied kunnen ze dat samen verder onderzoeken. Door opdrachten te geven waarbij ze dit beeld aanvullen en zelf onderzoeken wat er zich afspeelt in de verschillende gebieden zijn ze meer betrokken en leren ze van elkaar. Fase 2: oriëntatie op branches binnen een vakgebied Doel In deze fase krijgen leerlingen een goed beeld van de verschillende bedrijfstakken binnen het arbeidsgebied waar hun interesse naar uitgaat. Het doel is de diversiteit in kaart te brengen en de eigen interesses te ontdekken. Welke branches herken ik en welke zijn er zoal? Wat spreekt mij aan? Over welke branche wil ik meer weten? 24

25 Gezamenlijke activiteit Leerlingen houden presentaties in de vorm van een tentoonstelling en aanvullingen op de muurkrant als onderdeel van de tentoonstelling. Ze nodigen ouders uit voor de tentoonstelling. Die kunnen vragen stellen aan leerlingen en eventueel zelf iets vertellen over hun werk in een bepaalde branche. Opdrachten voor leerlingen Kies met behulp van de kaart met het overzicht van de branches (bijlage 3) een of twee branches die jou het meest aanspreken. Maak aan de hand van het werkplanformulier een werkplan met daarin de volgende acties: oriëntatie op gekozen branche(s) door middel van een interview met iemand die in die branche(s) werkt en/of informatie zoeken op internet over een bepaalde branche bedrijven in de regio zoeken en daarna met het gevonden materiaal een collage maken over een branche het gevonden materiaal per arbeidsgebied of branche ordenen en verwerken in de tentoonstelling en de muurkrant Alternatieve opdrachten voor leerlingen Ontwerp een poster met een wervende tekst voor werken in een bepaalde branche. Inventariseer de functies in een bepaalde branche en zoek uit wat zo'n functie inhoudt. Verwerk dit in een verslag. Verzamel reclamefolders en advertenties over een branche. Reflectiemoment Wat kan ik? Kijk met behulp van de eigenschappenkaart (bijlage 4) naar je eigen kwaliteiten. De positieve emoticons kun je op de eigenschappen leggen die het best bij je passen. De neutrale en de negatieve kun je eventueel ook gebruiken. Je kunt de kaart ook laten invullen door een vriend(in), klasgenoot of je mentor. Zij moeten dan wel een andere kleur gebruiken. Ben je het eens met hun inschatting? Waarom wel of niet? Verwerk deze informatie en de conclusies tot een digitale foto en sla het op in je portfolio. Je kunt ook een lijst met eigenschappen die het best bij je passen in het portfolio doen. Tips voor de docent In deze fase kan het werkplanformulier worden gebruikt (zie bijlage 1), waarin vragen die de leerling heeft op een bepaald terrein het uitgangspunt vormen. Het is goed om in eerste instantie zo'n werkplan klassikaal te laten invullen en hulp te bieden op momenten dat leerlingen die nodig hebben. Vooral het formuleren van vragen kan moeilijk zijn. Een hulpmiddel is om met de hele groep vragen te bedenken over een onderwerp. Door een variatie aan mogelijke vragen komen ze op meer ideeën. Ook bij het plannen van een interview kan zo'n gezamenlijke brainstorm een goede voorbereiding zijn. 25

26 Fase 3: oriëntatie op functies in branches Doel Leerlingen worden in de gelegenheid gesteld een bepaalde branche verder te verkennen. Ze winnen informatie in over bepaalde bedrijven en bezoeken deze. Het doel is leerlingen kennis te laten maken met de aard van de werkzaamheden en de diversiteit aan functies. Ook deze stap maakt deel uit van een brede oriëntatie. Van belang is dat leerlingen kunnen benoemen waarnaar hun interesse uitgaat en waarom. Welke bedrijven zijn er (in de regio)? Wat is de aard van de werkzaamheden? Welke functies zijn er zoal? Welke ambities heb ik? Op welke wijze zou ik (in de toekomst) een bijdrage willen en kunnen leveren? Over welke functie of beroep zou ik meer willen weten? Gezamenlijk product Leerlingen maken een krant over functies in de gekozen branches en arbeidsgebieden. Dit kan ook een digitale krant zijn. De krant wordt samengesteld aan de hand van de verslagen en verhalen van de leerlingen. Opdrachten voor leerlingen Vraag functiebeschrijvingen op bij bedrijven in de branche van je keuze en bestudeer die. Interview werknemers van een bedrijf over de functies in het bedrijf. Zoek personeelsadvertenties voor functies in de branche van je keuze. Bezoek een bedrijf en observeer hoe mensen daar werken. Vergelijk je observaties met de functiebeschrijvingen. Onderzoek archieven op materiaal over bepaalde beroepen of werkomgevingen bijvoorbeeld klokhuis, kennisnet, traject, internetsites van branches. Maak een afspraak om mee te lopen met iemand in een door jou gekozen functie. Neem een interview af en maak een fotoverslag. Reflectiemoment In deze fase neemt de reflectie de vorm aan van een gesprek tussen leerling en mentor. Ze bespreken de gekozen werkplek, de bijbehorende leervragen en de ambities van de leerling. Het gesprek vormt de toetssteen voor een eerste, nog voorlopige keuzerichting. In het katern over reflectie staan aanwijzingen voor het voeren van een reflectiegesprek, onder meer het stellen van open vragen aan de hand van de vijf fasen van de reflectiecirkel. Het door de leerling ingevulde werkplan vormt een goede basis voor dit gesprek. Tips voor de docent Laat leerlingen een werkplan maken in overleg met de mensen in de praktijk. Geef vooraf ideeën over mogelijke activiteiten. Belangrijk is dat leerlingen voldoende tijd hebben om ervaringen op te doen en te verwerken. Leerlingen kunnen zelf een plek zoeken. Toch is het handig als de school een aantal werkplekken achter de hand heeft voor leerlingen die niets kunnen vinden. Een netwerk met bedrijfsleven, maatschappelijke instellingen en ouders kan goede diensten bewijzen. 26

27 Fase 4: oriëntatie op beroepen Doel Leerlingen maken nader kennis met beroepen en beroepsbeoefenaren. Wat moet je kunnen en kennen om in bepaalde beroepen goed te kunnen functioneren? In deze fase moet de leerling er achterkomen of het gekozen beroep past bij wat hij wil en kan. Wil ik dit? Kan ik dit? Past dit bij mij? Gezamenlijke activiteit Leerlingen kiezen zelf de vorm waarin ze hun ervaringen verwerken. Dat zetten ze in hun werkplan (zie punt 11 op bijlage 1 voor een lijst met mogelijke presentatievormen). Alternatief gezamenlijk product Een leuk en zinvol alternatief voor een gezamenlijk product is het spel 'beroepenbingo'. Voor elk beroep is een kaart nodig met daarop twee beschrijvingen van benodigde kennis voor dit beroep, twee algemene vaardigheden, twee beroepsgerichte vaardigheden en twee werkplekken waar dit beroep wordt uitgeoefend. Elke kaart bevat dus acht beschrijvingen. Bij het invullen van het werkplan kan dit als extra opdracht gegeven worden. De leerlingen moeten voor elk beroep deze acht beschrijvingen verzamelen en op de bingokaart verwerken. Daarnaast maken ze acht losse kaarten met dezelfde informatie. (onderstaand format) Beroep:... Kennis Algemene vaardigheden Beroepsgerichte vaardigheden Werkplekken Het spel wordt natuurlijk leuk als er voor verschillende beroepen kaarten worden gemaakt. Het doel is dat leerlingen zich realiseren dat kennis en vaardigheden een belangrijke rol spelen en dat ze spelenderwijs een idee krijgen wat er nodig is voor verschillende beroepen. Opdrachten voor de leerlingen Plan aan de hand van het werkplanformulier (bijlage 1) je eigen onderzoek. Probeer de aard van de werkzaamheden te ontdekken door bijvoorbeeld observaties, onderzoek en interviews. Kijk naar de leuke en de minder leuke kanten. Wat moet je kennen en wat moet je kunnen voor dit beroep? Je kunt je ervaring uitbreiden door het bezoeken van verwante bedrijven: is het werk van bijvoorbeeld een doktersassistente in een kleine huisartsenpraktijk te 27