Hard in de zorg? Brochure voor het management

Transcriptie

1 Hard in de zorg? MORELE STRESS IN DE ZORGSECTOR Brochure voor het management Céline Baele, Dorine Coolen en Herlinde Dely Een initiatief van Howest, de Hogeschool West- Vlaanderen (onderzoekscluster Verpleegkunde), in samenwerking met Woonzorggroep GVO. Met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid

2 MORELE STRESS HEEFT EEN IMPACT OP DE ZORGVERLENER, OP HET TEAM, DE ORGA- NISATIE EN DE KWALITEIT VAN DE ZORGVERLENING MORELE STRESS IN DE ZORG. MORELE STRESS IS HET WRANGE GEVOEL DAT ZORG- VERLENERS ERVAREN WANNEER ZE HUN WAARDEN EN VISIE OP GOEDE ZORG NIET IN DE PRAKTIJK KUNNEN BRENGEN. twijfelen, een daling van het (professionele) zelfvertrouwen, negatieve en depressieve gevoelens. Morele stress heeft ook een effect op het gedrag van zorgverleners: zorgverleners vertellen dat ze prikkelbaarder zijn, zich gejaagd voelen, zich afsluiten, paniekerig reageren en hun emoties afreageren op anderen (patiënten en collega s). HET ONDERSCHEID MET ANDERE VORMEN VAN STRESS Morele stress is een specifieke vorm van stress die verschilt van andere vormen van stress op het werk, zoals emotionele stress of gewone werkstress. Zorgverleners kunnen gewone werkstress ervaren wanneer zij een grote werkdruk ervaren, bijvoorbeeld wanneer zij een groot aantal taken binnen een beperkte tijd dienen uit te voeren. Uit de Vlaamse Werkbaarheidsmonitor van 2013 (SERV) blijkt dat bijna 40% van de medewerkers in de residentiële ouderenzorg (woonzorgcentra) een problematische werkdruk ervaart. Dat is niet min en zorgt voor een aanzienlijke belasting bij zorgverleners. Daarnaast kunnen zorgverleners ook emotionele stress ervaren. Dit is het geval wanneer er bijvoorbeeld een persoonlijk conflict is tussen collega s, of wanneer zorgverleners geraakt worden door het overlijden van een patiënt. Ook deze vorm van stress kan een duidelijke impact hebben op zorgverleners. Hoewel tijds- en werkdruk en emotionele stress morele stress absoluut in de hand kunnen werken, zijn deze vormen van stress kwalitatief verschillend van morele stress. Morele stress is een vorm van emotionele stress met een morele component. Bij morele stress speelt ethiek een rol. Ethiek in de zorg gaat over de vraag: Wat is het goede? Hoe kan ik goed doen?. Morele stress ontstaat dan ook wanneer zorgverleners hun eigen en/of professionele waarden over goede zorg niet in de praktijk kunnen brengen. Deze spanning kan inspireren en een doel geven om naar te streven, maar, wanneer zorgverleners frequent en/of intens geconfronteerd worden met de kloof die er bestaat tussen wat zij beschouwen als goede zorg en de zorg die zij in de praktijk brengen, raakt dit aan hun identiteit als zorgverlener en als mens. Daarom is morele stress als het ware een diepere vorm van stress het raakt aan de kern van de persoon van de zorgverlener. GEVOLGEN VAN MORELE STRES- Hoe kan je morele stress herkennen? Zorgverleners die frequent of intens morele stress ervaren, kunnen last krijgen van allerlei fysieke klachten zoals hoofdpijn en buikpijn. Daarnaast worden ook psychische klachten gerapporteerd, zoals piekeren en Symptomen Fysiek Emotioneel Gedragsmatig Spiritueel Uitingsvormen Vermoeidheid (fysieke) uitputting Slaapproblemen hoofdpijn, nekpijn, rugpijn, buikpijn Frustratie Woede Schaamte Angst Depressieve gevoelens Burnoutsymptomen (emotionele uitputting, cynisme, verminderd gevoel van bekwaamheid) Vermijdingsgedrag, afstand nemen van de zorgsituatie(s) Apathie Turnover (de organisatie, het beroep, de sector verlaten) Emotioneel afreageren (agressie, bits gedrag) Gejaagdheid, onrust Verlies van betekenis Een belangrijk punt is dat chronische morele stress gerelateerd is aan burnoutsymptomen zoals emotionele uitputting, een verminderd gevoel van persoonlijke bekwaamheid, cynisme, maar ook desensitisatie zorgverleners laten zich niet langer meer door de zorg laten raken ( foert, het heeft toch geen zin ). We zien dan ook vaak dat zorgverleners op automatische piloot werken en zich niet meer engageren voor de extraatjes in de zorg. Een gevolg hiervan is dat de zorgverlener letterlijk vervreemdt van het werk en van de redenen waarvoor hij in de eerste plaats voor een zorgjob gekozen heeft. Het werk is niet langer betekenisvol. Ook depersonalisatie is een mogelijk gevolg van langdurige morele stress bij een zorgverlener: de patiënt wordt niet langer als individu gezien, maar wordt herleid tot zijn kamernummer of ziekte ( Nummer 14 is opnieuw aan het bellen, De falende lever in bed vier ). 2

3 Gevolgen voor het team Morele stress kan een impact hebben op de verhoudingen binnen het team, wat kan leiden tot conflicten en een minder goede samenwerking. Wanneer normen, verwachtingen of afspraken omtrent de kwaliteit van de zorg niet worden nagekomen door een collega, leidt dit tot gevoelens van verontwaardiging en/of kwaadheid. Morele stress is in dit geval dus een reactie op een schending van de verwachtingen die zorgverleners tegen over elkaar koesteren. Het ervaren van morele stress omwille van collega s is een thema dat vaak wordt aangehaald. Zorgverleners geven aan echter dat zij moeite hebben om elkaar aan te spreken over het in gebreke blijven van de zorg. Gevolgen voor de organisatie en de kwaliteit van de zorg Morele stress is gerelateerd aan verschillende uitkomsten die effecten hebben op de organisatie als geheel, zoals uitstroom van zorgpersoneel, verzuim, verslechterde relaties met team en leidinggevenden en een dalende kwaliteit van de zorg. Conflicten binnen zorgteams naar aanleiding van morele stress kunnen een effectieve communicatie en samenwerking namelijk in de weg staan, hetgeen een effect kan hebben op de kwaliteit van de zorg. Het emotioneel afhaken van zorgverleners als gevolg van morele stress leidt tot een verminderde empathie en compassie (hetgeen wordt beschreven met de term compassiemoeheid), vermijdingsgedrag en een minder goede afstemming op de noden van de patiënten. Zorgverleners die gebukt gaan onder morele stress, focussen hun aandacht op (het hanteren van) hun eigen emoties en stress in plaats van op de patiënt. Dit is gerelateerd aan hogere gerapporteerde pijn door patiënten, langere opnames in ziekenhuizen en onaangepaste zorg (in ziekenhuissettings, Lang, 2008 ). HET BELANG VAN MORELE STRESS Hoewel morele stress ernstige gevolgen kan hebben, is morele stress op zich niet volledig negatief. Het ervaren van morele stress is een teken dat de zorgverlener aandacht heeft voor en wil voldoen aan de noden van de patiënt en hierbij een ethische norm hanteert. Het is dus een signaal van betrokkenheid en een uiting van de bezorgdheid dat de kwaliteit van de zorg mogelijk in het gedrang komt. De vraag wat is goede zorg in deze bepaalde situatie? wordt als het ware opnieuw luidop gesteld. Op die manier fungeert morele stress dan ook als een soort alarmbel: een ervaring van morele stress kan namelijk leiden tot reflectie op het eigen handelen (of het handelen van anderen), het in vraag stellen van de kwaliteit van de zorg en het mogelijks ondernemen van actie. Morele stress kan op die manier de motor zijn voor ethische groei van het individu, het team en de organisatie (kritische zorgverleners, ethisch handelen en een betere kwaliteit van de zorg. FACTOREN DIE BIJDRAGEN TOT MORELE STRESS (vrij vertaald naar Rushton & Kurtz, 2013) Het preventief aandacht besteden aan het thema morele stress start bij het identificeren van die factoren die bijdragen tot het ervaren van morele stress. INDIVIDUEEL NIVEAU: Eerdere professionele ervaringen Perceptie/wereldbeeld/interpretatie Mentale en emotionele stabiliteit Ervaren machteloosheid (locus of control) Gebrek aan morele sensitiviteit en ethisch reflectievermogen Eerdere professionele ervaringen: Hoe meer ervaren de medewerker, hoe meer men over het algemeen morele stress ervaart (Epstein & Hamric, 2009). Sommige situaties roepen bij ervaren zorgverleners al onmiddellijk het idee Hier gaan we weer op. Toch zijn vooral de jongere zorgverleners het meest kwetsbaar voor de effecten van morele stress. Zij hebben namelijk nog niet in dezelfde mate copingstrategiëen ontwikkeld als hun oudere collega s. Perceptie/Wereldbeeld/interpretatie Individuele overtuigingen, karaktereigenschappen en persoonlijke ervaringen sturen de manier waarop de werkelijkheid geïnterpreteerd wordt. Wat heeft elke medewerker in zijn/haar rugzak? Mate van mentale en emotionele stabiliteit De vaardigheid om emotioneel stabiel te blijven in stresserende situaties wapent tegen de effecten van morele stress en is een vorm van veerkracht. Ervaren machteloosheid De combinatie van zich verantwoordelijk voelen én een gebrek aan autonomie ervaren, doet morele stress stijgen (Huffman & Rittenmeyer, 2012). Een gevoel van hulpeloosheid en externe locus of control zorgt voor een daling van moral agency of hande- 3 lingsbekwaamheid in het kader van ethisch handelen. Gebrek aan morele sensitiviteit en ethisch reflectievermogen Een zorgverlener die de ethisch relevante aspecten in een situatie niet herkent, kan ook niet onderzoeken waar het gevoel van morele stress vandaan komt, welke waarden op het spel staan, wat de opties zijn en hoe ermee kan worden omgegaan. Een gebrek aan deze vaardigheid leidt eveneens tot het tolereren van ethisch onjuiste situaties (Rushton e.a., 2013). Ook het overmatig focussen op standaarden, procedures en regels in plaats van de moreel relevante aspecten in een zorgsituatie, hangt samen met een minder goede vaardigheid in het oplossen van morele dilemma s. Hoewel protocollen en regels belangrijk zijn, mogen deze niet zonder nadenken worden toegepast. Zorgverleners dienen op dat moment klinisch te redeneren: zijn deze regels in deze situatie van toepassing? ORGANISATIENIVEAU: Gebrek aan middelen Niet-effectief teamwerk Gebrek aan leiderschap Gebrek aan sociale steun organisatiewaarden en beleid Vrees voor rechtszaken Gebrek aan middelen Een gebrek aan middelen (materiaal, infrastructuur) wekt bij zorgverleners het gevoel op dat ze zorg moeten uitvoeren die niet voldoet aan de professionele verplichtingen. Ineffectieve samenwerking Wanneer zorgverleners niet betrokken worden in ethisch overleg en besluitvorming of zorgplanning, ervaren zij meer morele stress, zeker wanneer zij beslissingen moeten uitvoeren waar zijzelf geen inspraak in hebben gehad. Frustratie over een gebrek aan inspraak voedt de negatieve sfeer in een team. Gebrek aan ondersteunend leiderschap Het gevoel van morele stress wordt nog versterkt wanneer zorgverleners het gevoel hebben geen steun en back-up te krijgen van hun leidinggevende.

4 Gebrek aan sociale steun Net als leidinggevenden, zijn ook collega s een cruciale factor. Een gebrek aan steun van collega s heeft een effect op de mate van morele stress. Waarden en beleid De ethische aspecten in de zorg vragen tijd en weloverwogen dialoog. Wanneer de focus op efficiëntie, effectiviteit en besparingen primeert, dan staat dit ethische overwegingen bij zorgverleners in de weg. Zorgverleners ervaren vaak een dilemma tussen enerzijds kwaliteit en veiligheid en anderzijds productiviteit en efficiëntie. Vrees voor vervolging Vrees voor vervolging leidt tot een defensieve manier van handelen en beslissen bij zorgteams. Zorgverleners die bijvoorbeeld overdreven vaak parameters bij patiënten dienen op te nemen, stellen zich de vraag: Waarom doe ik dit nog? Wat is het nut?. HULPBRONNEN Het kennen van hulpbronnen om morele stress te hanteren is belangrijk voor zorgverleners, leidinggevenden, teams en organisaties om hen toe te laten morele veerkracht te ontwikkelen. PERSOONLIJKE HULPBRONNEN Optimisme, eigeneffectiviteit, hoop Ervaring Zelfkennis, zelfreflectie, zelfzorg (Zelf)waardering Mildheid, humor, zelfrelativering Morele moed Op persoonlijk vlak blijkt zelfkennis een hulpbron: wanneer je weet waar je voor staat, wat je belangrijk vindt, wat je waarden zijn kan je hier ook helder over communiceren en voor op komen. Inleefsessies bijvoorbeeld, waarbij zorgverleners in de huid van een patiënt kruipen en zich laten verzorgen, helpen om zorgverleners letterlijk aan den lijve te laten ondervinden wat ze belangrijk vinden. We horen dan ook vaak ik zou ook zo niet behandeld willen worden. Op die manier kan je ook beter je prioriteiten stellen wat het in sommige gevallen gemakkelijker maakt een bepaalde beslissing te nemen. Naast zelfkennis is zelfzorg ook een belangrijk aangehaald punt. Waar liggen mijn grenzen? Wat kan ik veranderen en wat niet? Waar krijg ik energie van? Het besef dat zorgverleners geen supermensen kunnen én hoeven te zijn, brengt rust: mildheid tegenover jezelf en de vaardigheid om te waarderen wat men wél allemaal aan goede zorg in de praktijk kan brengen is dan ook belangrijk. Ook zelfreflectie, het vermogen om stil te staan bij wat je doet, de automatische piloot te doorbreken en moeilijke situaties zien als een leerproces wordt vermeld als een hulpmiddel. Ten opzichte van patiënten vinden zorgverleners het een hulpbron om zich kwetsbaar te kunnen opstellen, feedback te vragen en vragen naar de specifieke noden, te kunnen zeggen hoe men zich voelt en om begrip te vragen. Kortom, om transparant met de patiënt te kunnen communiceren. Velen spreken dit gewoon uit en krijgen vaak begrip van de patiënt. Het opkomen voor de patiënt en voor wat men onder goede zorg verstaat, vraagt morele moed. Dit kan inhouden dat men dient in te gaan tegen regels, procedures of heersende regels of routines van het team of dat men collega s dient aan te spreken over hun handelen. Het is niet vanzelfsprekend om, in teken van de goede zorg voor de patiënt, in te gaan tegen jarenlange gewoonten van het team of collega( s) aan te spreken over minder goede zorg. Zorgverleners kunnen op veel weerstand stuiten waarbij het noodzakelijk zal zijn goed te weten waarvoor men als zorgverlener staat. Kortom, morele moed helpt zorgverleners ethische kwesties aan te kaarten en tot (morele) actie over te gaan. Een laatste element is het psychologisch kapitaal van de zorgverlener. Een optimistische en hoopvolle ingesteldheid en vertrouwen in het eigen kunnen draagt bij tot veerkrachtig omgaan met morele stress. Ervaring als zorgprofessional tot slot speelt bij elk van deze hulpbronnen een belangrijke rol. Zichzelf kennen, de procedures kennen, weten hoe men materiaal hanteert, de patiënten kennen zijn allemaal zaken die het gemakkelijker maken om op een professionele manier in de zorg te staan en voldoening te ervaren. WERKHULPBRONNEN Autonomie Steun Ontwikkelings- en opleidingsmogelijkheden Contact met collega s en leidinggevenden Coaching en ondersteunend leiderschap Feedback en waardering Organisatievisie en beleid Inspraak Ondersteuningsmaatregelen ethische infrastructuur Open cultuur Infrastructuur en middelen Organisatie van de zorg 4 Collega s blijken een eerste belangrijk ventilatiekanaal wat morele stress betreft. Steun van collega s wordt dan ook als cruciaal ervaren. Het gevoel dat je er niet alleen voor staat en je niet de enige bent die dergelijke dingen meemaakt is belangrijk om ervaringen van morele stress te kunnen plaatsen. Ook informatie uitwisselen ( hoe zou jij dit aanpakken? ) en om hulp vragen (onder collega s afspreken om afwisselend naar een moeilijke patiënt te gaan), waardering ( complimenten geven ), humor en relativering ( samen kunnen lachen ) zijn allemaal hulpbronnen die zich op teamniveau situeren. Het is belangrijk dat zorgverleners die dagelijkse informele en formele momenten van contact kunnen behouden. Het babbeltje in de gang is dus niet alleen tijdsverlies. Een overdrachtsmoment wordt best niet systematisch overgeslagen. Naar de leidinggevenden en organisatie toe wordt duidelijkheid als helpend beschouwd: duidelijke richtlijnen, een duidelijke functieomschrijving, duidelijke verwachtingen en weten wanneer je als zorgverlener al dan niet het mandaat hebt om beslissingen te nemen, is een enorme hulpbron. Ook een duidelijke richtinggevende visie is belangrijk. Een richtinggevende visie biedt meer ruimte voor flexibiliteit en uitzonderingen dan starre regels. Zorgverleners ervaren het verder als helpend wanneer er ruimte is om de visie in vraag te stellen, ze kunnen mee-denken en wanneer zij het gevoel hebben inspraak te krijgen. Enkel op die manier worden ze ook mede eigenaar van die visie (je weet waarom je er achter staat en draagt deze ook van binnenuit uit). Inspraak geeft zorgverleners het gevoel dat zij in staat zijn om iets te veranderen aan te huidige gang van zaken en vermindert het gevoel van machteloosheid dat vaak gepaard gaat met morele stress. Denk aan engagement in werkgroepen, de mogelijkheid tot het inbrengen van vernieuwende voorstellen, Ook het zich engageren in het lobbyen naar beleidsmakers toe, kan een hulpbron vormen voor zorgpersoneel. Verder zijn ook interventies die de autonomie van de zorgverlener vergroten, preventief inzake morele stress (controle over werkplanning, autonomie in de uitvoering van de zorg ). Het contact met de leidinggevende is cruciaal: er moet wederzijds vertrouwen zijn tussen de leidinggevende en zijn teamleden. Een sensitieve leidinggevende houdt de vinger aan de pols bij het team, heeft aandacht voor signalen van morele stress, en zien en er erkennen dat zorgverleners soms niet de goede zorg kunnen verlenen die ze willen verlenen en waardeert die momenten van goede zorg. De leidinggevenden zijn dan ook de centrale pleitbezorgers van de zorgverleners. Zij vormen de ruggensteun (back-up voor beslissingen van zorgverleners naar het team, de patiënten en familieleden, andere collega s, leidinggevenden en vertegenwoor-

5 digen het team in multidisciplinair overleg. Zij kunnen hun teamleden emotionele steun bieden en coaching in het uitspreken van morele stress en dilemma s en het zoeken naar oplossingen. Ook kunnen zij de patiënttoewijzingen zo rouleren dat niet steeds dezelfde zorgverlener de meest complexe zorgsituaties toegewezen krijgt. Het wordt enorm geapprecieerd dat de leidinggevende opkomt voor de goede zorg én voor de eigen teamleden. De informele vraag: Hoe gaat het? is cruciaal om vinger aan de pols te houden bij wat leeft bij de zorgverlener en voeling te hebben met het team. Daarnaast moeten er zeker ook formele momenten bestaan waarin morele stress besproken kan worden en ervaringen kunnen worden uitgewisseld. Zorgverleners geven aan dat alleen al het feit dat morele stress besproken kan worden, hen helpt om ermee om te gaan. Methodieken als intervisie en moreel beraad kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Een bredere open cultuur van bespreekbaarheid rond ethische problemen verlaagt de drempel om het over morele stress te hebben. Waardering voor inzet en constructieve feedback dragen bij tot de tevredenheid van de zorgverlener. Een waarderend leerklimaat is een goede voedingsbodem voor ethische groei. Ook voldoende opleidingsen ontwikkelingsmogelijkheden dragen bij tot het kunnen hanteren van morele stress. Een efficiënte, haalbare én menselijke praktische zorgorganisatie vermindert verder ook het risico op morele stress. Er moeten voldoende middelen aanwezig zijn om de zorg op een professioneel verantwoorde manier uit te voeren (vb. steriel materiaal). Ook infrastructuur kan een belangrijke rol spelen in het omgaan met morele stress, een voorbeeld daarvan is de leefgroepruimte. Zorgverleners in de ouderenzorg zien het samen met de bewoner koffie drinken in de leefgroepruimte als een echte compensatie voor het gebrek aan tijd dat ze hebben om een praatje te slaan met de bewoner tijdens de drukkere momenten van de dag. Ook het serveren van maaltijden in leefgroepruimtes in plaats van het bedienen op de kamer, wordt als een positief iets ervaren. Er zijn tot slot verschillende ondersteuningsmaatregelen die een onderdeel kunnen vormen van een proactief beleid rond morele stress, zoals een referentiepersoon ethiek, casusbesprekingen, opleidingen rond ethisch reflecteren MORELE VEERKRACHT Morele stress kan het evenwicht verstoren, de zorgverlener uit balans halen. Dit door een onevenwicht tussen de eisen die door een bepaalde situatie van morele stress gesteld kunnen worden (draaglast) en de capaciteiten die aanwezig zijn om die situatie van morele stress het hoofd te kunnen bieden (draagkracht). In balans blijven bij moreel stresserende gebeurtenissen vergt morele veerkracht. Morele veerkracht is het vermogen om het evenwicht te herstellen of te behouden na een ingrijpende, langdurig en/of frequent voorkomende ervaring(en) van morele stress. ACTIEMODEL: detecteren, bespreekbaar maken, hanteren Hoe kan je nu inzetten op de morele veerkracht van zorgverleners, teams, leidinggevenden en organisaties? Het detecteren van morele stress (bij zichzelf, bij de collega s, bij werknemers in het algemeen) is een eerste stap in het (h) erkennen van het fenomeen. Het is belangrijk dat zorgverleners en leidinggevenden het onderscheid kennen tussen werkstress, emotionele stress en morele stress. Morele stress is namelijk een specifieke vorm van stress met specifieke gevolgen. Morele stress is een is begrip dat tot op heden nog maar weinig gekend is in de zorgsector. Een taal en kader kunnen bieden aan morele stress (morele stress kunnen herkennen en benoemen en het verschil met gewone werkstress leren zien) is een belangrijke eerste stap om morele stress te kunnen hanteren. Op die manier kunnen zorgverleners plaatsen en benoemen wat er hen overkomt, kunnen ze er met elkaar over communiceren en is de kans groter dat er tot concrete actie wordt overgegaan. Verder is het belangrijk dat morele stress iets is wat bespreekbaar kan zijn in een organisatie. Zorgverleners moeten op een zowel informele als formele manier ervaringen, emoties en casussen omtrent morele stress kunnen delen. Onder hanteren vallen alle acties die erop gericht zijn op een constructieve manier om te gaan met morele stress. Dit kan gaan over het omgaan met negatieve emoties, stressmanagement, zelfzorg, (bij zaken waar men zelf geen invloed op heeft) maar ook het ondernemen van actie, het zoeken naar andere oplossingen, het bewerkstelligen van verandering, het opkomen voor de goede zorg. Het hanteren van morele stress kan via het inzetten op twee sporen, liefst tegelijk. Inzetten op moreel veerkrachtige teams: bouwen aan hulpbronnen en aanpakken van uitlokkende factoren van morele stress op team- en individueel niveau Inzetten op een moreel veerkrachtige organisatie: bouwen aan organisatiehulpbronnen (vb. ethisch leiderschap, beleid, cultuur, structuur ) en aanpakken van uitlokkende factoren van morele stress op organisatieniveau. 5 Bouwen aan een moreel veerkrachtige organisatie kan door in te zetten op verschillende interventiesporen, namelijk deze van draagkracht, draaglast en draagvlak. We zijn ervan overtuigd dat het inzetten op elk van deze drie pistes het meest werkzaam is. Figuur. Een model van draagkracht, draaglast, en draagvlak DRAAGLAST: Focussen op werkeisen en factoren die bijdragen tot morele stress DRAAGKRACHT: Versterken van persoonlijke hulpbronnen van zorgverleners DRAAGVLAK: Inzetten op werk- en organisatiehulpbronnen en ondersteunende maatregelen F ocussen op werkeisen en factoren die bijdragen tot morele stress (DRAAGLAST-interventies) Het verminderen van werkeisen en het aanpakken van factoren die bijdragen tot morele stress, is één van de mogelijke interventiepistes om met morele stress om te gaan. Het komt in se neer op het aanpakken van de draaglast, of het voorkomen van situaties van morele stress. Dit kan gaan om interventies zoals: Reorganisatie van de zorg Het aanwerven van nieuw personeel Het herevalueren van het takenpakket van een zorgverlener Het overplaatsen van een patiënt met een specifieke problematiek naar een afdeling die of team dat beter geschikt is om de patiënt op te vangen. I nzetten op persoonlijke hulpbronnen van zorgverleners (DRAAGKRACHTinterventies). Werken aan weerbaarheid en morele veerkracht van teams en individuele zorgverleners is een andere mogelijkheid om zorgverleners manieren aan te reiken om om te gaan met morele stress. De methodiekenbundel voor workshops ( Van morele stress naar morele veerkracht ) biedt organisaties een kader (het morele veerkrachthuis) én handvaten om deze piste uit te werken. I nzetten op werk- en organisatiehulpbronnen en ondersteunende maatregelen (DRAAGVLAK-interventies) De (ouderen)zorgsector bij uitstek een omgeving waar morele stress wordt opgewekt. Interventies op organisatieniveau die gefocust zijn op het creëren van een draagvlak en ondersteunende maatregelen om met morele stress om te gaan, zijn daarom

6 absoluut van belang: Autonomie-ondersteunende maatregelen Het uitwerken en uitdragen van een inspirerende zorgvisie Het installeren van een feedbackcultuur in teams Deze acties vragen over het algemeen om een geïntegreerde aanpak. Het kan daarom belangrijk zijn om de aandacht te vestigen op het bredere beleidskader waarin aandacht voor het thema morele stress kan worden uitgewerkt. Meer weten? In het kader van het ESF-project Morele stress in de ouderenzorg werden verschillende instrumenten ontwikkeld om morele stress te detecteren, bespreekbaar te maken en te hanteren ( Informatiebrochure voor leidinggevenden Gids: een moreel veerkrachtige organisatie. Omgaan met morele stress in zorgorganisaties. Detectie-instrument Morele stress Groepsreflectie-instrument Morele stress Situationele vragenlijst Morele stress Morele stressthermometer Methodiekenbundel voor workshops: van morele stress naar morele veerkracht. Deze brochure werd ontwikkeld in het kader van het ESF -project Morele stress in de ouderenzorg ( , zie Dit project werd uitgevoerd door de onderzoekscluster Verpleegkunde van de Hogeschool West-Vlaanderen, in samenwerking met Woonzorggroep GVO, met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid. Het ESF-Agentschap kende dit project het ESF-kwaliteitslabel toe. Het ESF-Agentschap daagt organisaties uit acties op te zetten die het functioneren van de arbeidsmarkt duurzaam verbeteren. Dat doet het met zowel Europese als Vlaamse middelen. Het Agentschap verwerft en deelt kennis zodat het kan bijdragen tot de oplossingen van vandaag en morgen. ESF komt tot dit resultaat door een voortdurende samenwerking met partners. Meer info op Om de leesbaarheid van deze tekst te behouden, werd telkens in de hij -vorm geschreven wanneer het om zorgverleners/leidinggevenden/ gaat. Uiteraard geldt dit alles zowel voor mannelijke als vrouwelijke zorgverleners/leidinggevenden/ BELEIDSSTRATEGIEËN Verankering in instroom Inventariseer de opleidingsbehoeften Bied leermogelijkheden aan medewerkers Focus op verandering in de werkomgeving Ontwikkel beleid Zet in op interdisciplinariteit en overleg Veranker in uitstroom Werving en selectie: Geef aan sollicitanten mee wat de visie van de organisatie op goede zorg inhoudt. Laat ethische vraagstukken aan bod komen bij de selectiegesprekken. Peil naar de visie van de sollicitant op goede zorg in concrete situaties en naar het concrete gedrag in situaties van morele stress. Onthaal: Schep realistische verwachtingen naar nieuwe medewerkers en wijs hen op de mogelijkheid dat zij morele stress zullen ervaren. Geef mee dat je als organisatie openstaat voor de beleving van de zorgverlener en deel ook mee op welke manier de ethische aspecten van de zorgverlening een plaats krijgen in de organisatie. Een gebrek aan kennis en ervaring met bepaalde zaken (technische handelingen, kennis van ziektebeelden, gedragsproblemen ) kan morele stress in de hand werken. Een organisatie die inventariseert rond welke thema s medewerkers extra vorming wensen, kan het vormingsaanbod beter afstemmen op hun noden en hen zo helpen wapenen tegen de negatieve effecten van morele stress. Intervisie en supervisie zijn een belangrijke bron van navorming. Het bespreken van casussen kan leiden tot een breder inzicht in ethische thema s. Ook vernieuwende methodieken als moreel beraad kunnen het ethisch reflectievermogen bij zorgverleners aanscherpen. Neem niet alleen technische vormingen, maar ook vormingen gericht op persoonlijke ontwikkeling (vb. time-management in de zorg, aandacht voor morele stress, grenzen, communicatie in team, zelfzorg ) in het aanbod op. Dergelijke vormingen lijken misschien niet onmiddellijk ten dienste te staan van de zorg, maar dragen zeker bij tot de professionalisering van de zorgverlener. Specifieke vormingen gericht op het thema morele stress kunnen het inzicht en de veerkracht van leidinggevenden en medewerkers vergroten. Beschikbare instrumenten op Methodiekenbundel voor workshops: Van morele stress naar morele veerkracht. Focussen op langetermijnveranderingen in de werkomgeving levert meer op dan focussen op individuele casussen of problemen van medewerkers. Dezelfde situaties zullen zich telkens opnieuw voordoen. Zoek samen met het team naar oplossingen. Goede afspraken, veranderingen in de organisatie van de zorg kunnen een stap in de goede richting zijn. Durf experimenteren met veranderingen. Ontwikkel beleid om ethiek en morele stress op de kaart te zetten. Bouw een ethische infrastructuur uit. Heb aandacht voor morele stress in andere beleidsdomeinen, zoals het competentiebeleid. Ontwikkel (in overleg) ondersteunende richtlijnen voor medewerkers, zoals vb. een ethische code. Het aanpakken en hanteren van morele stress vraagt om een interdisciplinaire blik. Situaties die morele stress opwekken kunnen dan ook best in een interdisciplinair overleg besproken worden. Dialoog tussen verschillende disciplines verruimt de blikrichting, vergroot het inzicht in elkaars disciplines en zorgt voor mildheid. Vergeet ook niet de niet-zorgverleners (logistiek-, oderhouds-, keuken- en technisch personeel). Ook zij kunnen morele stress ervaren. Ga in exitgesprekken na of morele stress de reden was voor vertrek. Vraag om feedback. 6