Er verschenen de afgelopen jaren tientallen rapporten

Transcriptie

1 Zorg Public Health Een trendscenario en vier perspectieven voor 2040 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 Casper Schoemaker, Jeanne van Loon en Nancy Hoeymans In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) verkent het RIVM de toekomst van volksgezondheid en zorg in Nederland tot De VTV-2014 zal bestaan uit 4 onderdelen: (a) een beschrijving van de volksgezondheid in Nederland in heden en verleden; (b) trends in de toekomst, op grond van modelberekeningen en expertoordelen; (c) toekomstscenario s op basis van 4 normatieve perspectieven op de volksgezondheid; (d) kansen en dilemma s bij het voorkómen van toekomstige problemen. In dit openingsartikel van een korte reeks over de VTV-2014 lichten we deze 4 onderdelen kort toe. In het volgende artikel zullen we de belangrijkste trends tot 2030 beschrijven. In het slotartikel vatten we de conclusies van de VTV-2014 samen. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Centrum Gezondheid en Maatschappij, Bilthoven. Dr. C. Schoemaker, psycholoog; dr. J. van Loon en dr. N. Hoeymans, epidemiologen. Contactpersoon: dr. C. Schoemaker (casper.schoemaker@rivm.nl). Er verschenen de afgelopen jaren tientallen rapporten en artikelen over de toekomst van de volksgezondheid en de zorg. De belangrijkste thema s waren de vergrijzing, 1 de stijging van het aantal chronisch zieken, 2,3 de oplopende zorguitgaven, 4 de toenemende druk op de solidariteit, 4 het verwachte tekort aan goed opgeleid zorgpersoneel, 5 de grotere rol van de patiënt, 6 en de kansen van moderne technologie. 7 In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV), die eind juni 2014 zal verschijnen, plaatsen we deze thema s in een breder kader. Daarmee wordt duidelijk waar spanningen zullen optreden en waar oplossingen zich aandienen. Vooruitblikken tot 2040 In de VTV-2014 verkennen we als Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) de toekomst van de volksgezondheid en zorg in Nederland tot ,9 Er zijn 2 redenen om zo ver vooruit te kijken. 10 Allereerst kost het veel tijd om te anticiperen. Een modern ziekenhuis bouwen, of voldoende artsen en verpleegkundigen opleiden met de specialisaties en vaardigheden die in 2040 gevraagd worden, duurt jaren. 11 De tweede reden is nog belangrijker: wanneer je zo ver vooruitkijkt, ontdek je mogelijke ontwikkelingen die in 2040 tot grote problemen zouden kunnen leiden. 10 Denk bijvoorbeeld aan miljoenen extra chronisch zieken (zoals patiënten met diabetes mellitus, reuma of COPD), een groeiende sociale uitsluiting van kwetsbare mensen, zorg die niet meer aansluit bij de behoeften van patiënten of een verdubbeling van de zorguitgaven. Om te voorkomen dat zo n onwenselijke situatie in 2040 zou kunnen ontstaan, is vaak nu al actie nodig. Zo hebben antirookmaatregelen bij jongeren pas decennia later effect op de incidentie van hart- en vaatziekten en longkanker. De vervolgvraag luidt: welke van deze toekomstige problemen moet vandaag als eerste worden aangepakt? Dat is een lastige vraag. Wat het extra ingewikkeld maakt, is dat een ingreep ter voorkoming van het ene probleem, het andere probleem soms juist groter maakt. 12 Als we de zorguitgaven sterk beperken, komt de solidariteit mogelijk onder druk te staan. En als we maximale gezondheidswinst willen door in te zetten op preventie en zorg, stijgen mogelijk de zorguitgaven en kan de keuzevrijheid van burgers in de knel komen. Wat hierin de juiste keuze NED TIJDSCHR GENEESKD. 2014;158: A7477 1

2 is, is met trendcijfers alleen niet goed te beantwoorden. 3,4,10 Deze discussies, die sterk normatief gekleurd zijn, worden in de VTV-2014 verhelderd. Methode Bij de opzet van de VTV-2014 hebben we ons laten leiden door het toonaangevende rapport Uitzicht: Toekomstverkennen met beleid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). 10 Volgens de WRR zijn er in toekomstverkenningen 3 soorten vragen te onderscheiden: (a) wat is de meest waarschijnlijke toekomst? (b) wat zijn mogelijke toekomstige ontwikkelingen? en (c) wat zijn de meest wenselijke toekomstige ontwikkelingen? 10 Deze 3 vragen lijken op het eerste gezicht op elkaar, maar ze leiden tot verschillende soorten verkenningen en uiteindelijk tot andere antwoorden. In de VTV-2014 verkennen we de toekomst met behulp van 1 trendscenario (voor de waarschijnlijke en de mogelijke toekomst) en 4 perspectieven (voor de wenselijke toekomst). We maken daarbij dankbaar gebruik van de methoden van de Natuurverkenning 2011 van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) waarmee de discussies over het natuurbeleid zijn verhelderd. 13 De VTV-2014 zal bestaan uit 4 onderdelen: (a) een beschrijving van de volksgezondheid in Nederland in heden en verleden; (b) trends in de toekomst, op grond van modelberekeningen en expertoordelen; (c) toekomstscenario s op basis van 4 normatieve perspectieven op de volksgezondheid; (d) kansen en dilemma s bij het voorkómen van toekomstige problemen. In dit openingsartikel van een korte reeks over de VTV-2014 lichten we deze 4 onderdelen kort toe. In het volgende artikel zullen we de belangrijkste trends tot 2030 beschrijven. In het slotartikel vatten we de conclusies van de VTV-2014 samen. Heden en verleden Eind 2013 publiceerden we de belangrijkste cijfers over de huidige volksgezondheid en de trends in de laatste 10 jaar. 14 De levensverwachting is tussen 2001 en 2011 relatief sterk gestegen, voor mannen van 75,8 naar 79,2 jaar en voor vrouwen van 80,7 naar 82,9 jaar. Verbeterde preventie en zorg speelden hierin een belangrijke rol. Tegelijkertijd nam het aantal mensen met 1 of meerdere chronische ziekten toe. Inmiddels zijn er in Nederland 5,3 miljoen mensen bij de huisarts bekend met een chronische aandoening. Het aantal mensen met een slechte ervaren gezondheid of met beperkingen is niet gestegen. De stijging van het aantal mensen met een chronische ziekte heeft geen negatieve gevolgen gehad voor de maatschappelijke participatie; met andere woorden: het aantal mensen dat op school zit, werkt, vrijwilligerswerk doet of mantelzorg biedt, is niet gedaald. Chronisch zieken die zich gezond voelen, participeren nauwelijks minder dan mensen zonder ziekte. 15 De sociaal-economische verschillen in gezondheid zijn sinds 2001 onverminderd groot gebleven. Nog altijd is de levensverwachting van laagopgeleiden 7 jaar korter dan die van hoogopgeleiden. Voor de gezonde levensverwachting is dat zelfs 20 jaar. De zorguitgaven stegen in de periode 2003 tot en met 2011 met 4-5% per jaar. Toekomstige trends In de VTV-2014 beschrijven we de trends tot 2030, met een doorkijkje naar Het gaat dan bijvoorbeeld om de effecten van de verwachte groei en vergrijzing van de bevolking, epidemiologische ontwikkelingen en trends in risicofactoren, zoals roken, overgewicht en bewegen. Voor een deel van deze trends maken we modelberekeningen, met behulp van de CBS-prognoses over de verwachte groei en vergrijzing van de bevolking en onze eigen cijfers over ontwikkelingen in ziekten en risicofactoren. 16 Voor de toekomstige ontwikkelingen in de zorguitgaven maken we onder meer gebruik van de prognoses van het Centraal Planbureau. 17 Voor een aantal niet modelleerbare toekomstige trends baseren we ons op expertoordelen. De eerste resultaten voor de trends in roken, alcohol, overgewicht, bewegen, diabetes en depressie zijn inmiddels door het ministerie van VWS gebruikt om kwantitatieve langetermijndoelen op te stellen voor het volksgezondheidsbeleid. 18 In het volgende artikel in deze serie zullen we de gehanteerde methoden en de belangrijkste trends tot 2030 beschrijven. Toekomstscenario s en perspectieven De eerder beschreven thema s en de verwachte trends legden we in discussiebijeenkomsten voor aan een groot aantal partijen, zowel binnen als buiten de zorg. Samen met hen formuleerden we de belangrijkste maatschappelijke opgaven voor onze toekomstige volksgezondheid: lang leven zonder ziekte, participatie van maatschappelijk kwetsbaren, autonomie van burger en patiënt, en de houdbaarheid van de zorguitgaven. Deze opgaven vormen de basis voor onze 4 toekomstscenario s: Op en top gezond, Iedereen doet mee, Heft in eigen handen en Gezonde welvaart (tabel 1). In elk toekomstscenario staat 1 van de 4 maatschappelijke opgaven centraal. Voor elk scenario is een wenselijk toekomstbeeld van Nederland in 2040 beschreven waarin een antwoord zou zijn gevonden op deze maatschappelijke opgave, en een strategie om daar te komen. De uitgebreide teksten en verslagen van de bijeenkomsten zijn te vinden op de website Bij elk toekomstscenario hoort een ander perspectief op gezondheid, preventie en zorg, wat ook leidt tot een andere definitie van kwaliteit van zorg (tabel 2). Zo is gezondheid in het perspectief van Op en top gezond 2 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2014;158: A7477

3 TABEL 1 Vier toekomstscenario s uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 perspectief drijfveren en opgaven wenselijke toekomst in dit perspectief op en top gezond lang en gezond leven een gezonde leefstijl bescherming tegen gezondheidsgevaren effectieve preventie en effectieve zorg In 2040 zijn de inwoners van Nederland op en top gezond. We leven lang en hebben de beste gezondheid van heel Europa, zowel lichamelijk als geestelijk. Doordat iedereen gezond leeft, komen er niet veel chronisch zieken meer bij. De overheid beschermt ons tegen alle mogelijke aanvallen op onze gezondheid vanuit het milieu, het voedsel of de veeteelt. Wanneer je toch ziek wordt, ontvang je de best mogelijke gezondheidszorg, zodat je weer snel beter bent. Behandelingen worden steeds beter, dankzij de nieuwste technologie. Nederland was nog nooit zo gezond. iedereen doet mee we beschermen en steunen de zwakkeren we sluiten niemand uit mensen met gezondheidsproblemen doen mee preventie en zorg richten zich op kwetsbare groepen In 2040 wordt in Nederland niemand uitgesloten: iedereen mag meedoen. Niemand staat er alleen voor: we helpen elkaar. Kwetsbare mensen krijgen ondersteuning en kunnen daardoor volwaardig bijdragen aan de samenleving. Die bijdrage bestaat uit werken, leren of zorgen. De gezondheidszorg en maatschappelijke ondersteuning helpen mensen met gezondheidsproblemen om naar vermogen mee te doen. Slimme nieuwe technologische hulpmiddelen helpen daarbij. In dit Nederland doet iedereen mee. heft in eigen handen we weten zelf het beste wat goed voor ons is het gaat om de kwaliteit van ons leven de overheid biedt ruimte aan plannen van burgers zorgverleners luisteren naar ons In 2040 bepalen de Nederlanders zelf wat goed voor hen is. Het gaat immers om hoe wij zelf de kwaliteit van ons leven ervaren. We verbeteren zelf de kwaliteit van leven, samen met anderen in onze omgeving. Daarvoor hebben we onze eigen netwerken. Zorginstellingen en zorgverleners kunnen daarbij helpen, als wij daar om vragen. Ook in het contact met zorgverleners houden wij zelf het heft in handen. Zorgverleners houden rekening met onze wensen en voorkeuren. Het gaat immers om ons leven. In dit Nederland staan de burgers aan het roer. gezonde welvaart welvaart, ook voor komende generaties de overheid houdt voldoende geld over voor onderwijs en andere overheidstaken burgers en werkgevers kunnen de zorgpremies blijven betalen doelmatige zorg voor wie het echt nodig heeft In 2040 worden de zorgkosten in bedwang gehouden, om zo onze welvaart op peil te houden. Er wordt hard opgetreden tegen onnodige zorg, verkwisting of fraude. Slimme technologieën vervangen dure arbeidskrachten. Zo blijven de zorgpremies voor burgers en werkgevers betaalbaar. En de overheid houdt voldoende geld over voor andere overheidstaken, zoals onderwijs. Onze welvaart neemt toe, waardoor we de zorg kunnen blijven betalen voor wie dat echt nodig heeft. Nederland is in 2040 ook financieel gezond. vooral de afwezigheid van ziekte, terwijl in Iedereen doet mee ziekte-diagnoses er niet altijd toe doen: daar gaat het vooral om meedoen in de maatschappij. In het 3e perspectief, Heft in eigen handen, bestaat geen algemeen geldende definitie van gezondheid; elke patiënt bepaalt die voor zichzelf. In het 4e perspectief, Gezonde welvaart, ben je gezond als je geen zorguitgaven declareert. Deze perspectieven zijn met opzet nogal extreem opgesteld om de discussies te verhelderen. De 4 perspectieven zijn in november 2013 door TNS- NIPO voorgelegd aan een representatieve steekproef uit de volwassen Nederlandse bevolking (n = 876). 19 Daarbij bleken ze alle 4 herkenbaar en voldoende onderscheidend te zijn. Wanneer respondenten werden gedwongen te kiezen voor 1 perspectief had Iedereen doet mee de meeste aanhangers (38%). Daarna kwamen Op en top gezond (27%), Gezonde welvaart (21%) en tot slot Heft in eigen handen (14%). 19 Deze 4 perspectieven staan centraal op het Nederlands Congres Volksgezondheid (www. ncvgz.nl) op 10 en 11 april Kansen en dilemma s In de VTV-2014 kiezen we uiteindelijk niet voor 1 van deze 4 toekomstscenario s. Het zijn slechts hulpmiddelen om de discussie te verhelderen en kansen en dilemma s bloot te leggen. 9 Zo wordt in het toekomstperspectief Op en top gezond maximaal ingezet op preventie en behandeling. Het zou best kunnen dat daarmee de autonomie NED TIJDSCHR GENEESKD. 2014;158: A7477 3

4 TABEL 2 Vier perspectieven uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 op gezondheid, preventie, zorg en de definitie van kwaliteit van zorg aspect perspectief op en top gezond iedereen doet mee heft in eigen handen gezonde welvaart gezondheid Je bent gezond als je geen ziekte hebt. Je leeft gezond als je niet rookt, gezond eet en voldoende beweegt. Dat beoordeelt de dokter. Bij zorg denk je aan preventie en aan zorg gericht op genezing. Het gaat goed met je als je meedoet. Dat beoordeelt een deskundige op het gebied van werken, leren of zorgen. Gezondheid betekent vooral kwaliteit van leven. Wat dat precies inhoudt, dat beoordeelt ieder voor zichzelf. Je bent gezond als je geen zorgkosten vergoed krijgt van de zorgverzekeraar. preventie en zorg Zorg is veel breder dan medische zorg. Ook welzijnswerk en arbodiensten vallen hieronder. Gehandicaptenzorg en de ggz spelen een belangrijke rol. Zorg is goed als mensen daardoor weer kunnen meedoen. Dat geldt vooral voor de maatschappelijk zwakkeren. Preventie en zorg zijn brede begrippen. Ook alternatieve geneeswijzen en life-coaches kunnen hieronder vallen. Zorg wordt in dit perspectief versmald tot noodzakelijke zorg, betaald uit de collectieve middelen. definitie kwaliteit van zorg Zorg is goed als zieken worden genezen en als vroegtijdig overlijden wordt voorkomen. Zorg is goed als de patiënt tevreden is. Wat in deze beoordeling meeweegt, bepaalt iedere patiënt voor zichzelf. Zorg is goed als deze zinnig en zuinig is. Dat beoordeelt de minister van VWS samen met zorgverzekeraars. TABEL 3 Stoplichttabel waarin de toekomstscenario s uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014 zijn afgezet tegen de maatschappelijke opgaven voor de toekomstige volksgezondheid opgave lang leven zonder ziekte participatie van maatschappelijk kwetsbaren autonomie van burger en patiënt houdbaarheid van de zorgkosten toekomstscenario* op en top gezond iedereen doet mee heft in eigen handen gezonde welvaart * De toekomstscenario s die op voorhand positief zullen uitwerken op bepaalde opgaven zijn groen gekleurd. Op grond van kwantitatieve modellering en expertoordelen zal in het voorjaar van 2014 ook voor de andere cellen worden aangegeven of een toekomstscenario positief (groen) of negatief (rood) zal uitpakken voor de opgaven. van de burger wordt aangetast en de zorguitgaven stijgen. Binnen dit perspectief zijn dit slechts bijeffecten die men op de koop toe neemt. In het toekomstscenario Gezonde welvaart wordt de stijging van de zorguitgaven beperkt, om zo onze toekomstige welvaart te waarborgen. Ook dat kan effecten hebben die vanuit een of meer andere perspectieven als onwenselijk worden gezien. Op grond van kwantitatieve modellering, aangevuld met expertoordelen, zullen we dit voorjaar het effect van elk toekomstscenario schatten op elk van de 4 maatschappelijke opgaven. We gaan er daarbij vanuit dat een toekomstscenario positief uitwerkt voor de eigen opgave, vergeleken met de ontwikkeling bij gelijkblijvend beleid; in tabel 3 is dit aangegeven met groene cellen. Wanneer onze schatting voorspelt dat een perspectief ook positief zal uitwerken op de opgave van een ander perspectief, wordt die cel eveneens groen gekleurd. We spreken dan van een kans: hier zijn zinvolle verbindingen en coalities te maken. Wanneer een perspectief negatieve effecten heeft op een opgave, wordt die cel rood gekleurd. Hier is sprake van een dilemma: er moeten al dan niet politieke keuzes gemaakt worden. Op grond van deze kansen en dilemma s trekken we de komende maanden conclusies en doen we aanbevelingen voor beleid en praktijk. 9 Met de VTV-2014 richten we ons niet alleen op de minis- 4 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2014;158: A7477

5 ter van VWS, maar net zo goed op gemeentelijke overheden, bedrijven, behandelaars en patiënten. De discussies waar de VTV zich op richt zijn volgens ons relevant voor elk van deze partijen. We hopen dat deze VTV ook gebruikt zal gaan worden voor strategische discussies in gemeentebesturen, tijdens fusiebesprekingen tussen ziekenhuizen en bij het opstellen van richtlijnen. In het slotartikel van deze korte serie zullen we laten zien wat onze conclusies en aanbevelingen concreet betekenen voor het gesprek tussen dokter en patiënt in de spreekkamer van Dit artikel maakt deel uit van een serie artikelen in het NTvG over public health. Belangenconflict en financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 11 maart 2014 Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2014;158:A7477 > Kijk ook op Literatuur 1 Gezondheidsraad. Vergrijzen met ambitie (publicatienummer 2005/06). Den Haag: Gezondheidsraad; Blokstra A, Verschuren WMM. Vergrijzing en toekomstige ziektelast. Prognose chronische ziektenprevalentie (RIVM rapport /2007). Bilthoven: Rijkinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; Idenburg PJ, Van Schaik M, De Weerdt I. Diagnose diabetes Over de toekomst van de Nederlandse diabeteszorg. Schiedam: Scriptum; Van Ewijk C, Van der Horst A, Besseling P. Toekomst voor de zorg. Gezondheid loont. Tussen keuze en solidariteit. Den Haag: CPB; Van Vliet K, Spieker P, Kaljouw M. Innovatie zorgberoepen en opleidingen. Samenvatting bevindingen Diemen: CVZ; Gezondheidsraad/Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Toekomstverkenning Ethiek en gezondheid. Signalering ethiek en gezondheid 2012/2. Den Haag: CEG; Wevers C, Gijsbers G (red). Innoveren voor gezondheid. Technologische en sociale vernieuwing in preventie en zorg. Zeist: TNO; Hoeymans N, Van Loon AJM, Schoemaker CG. Definitierapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning Bilthoven: RIVM; Hoeymans N, Van Loon AJM, Schoemaker CG. Ontwerprapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning Bilthoven: RIVM; Van Asselt MBA, Faas A, Van der Molen F, Veenman SA. (red.). Uit zicht: toekomstverkennen met beleid. WRR-verkenning 24. Den Haag: WRR; Van Rooijen M, Goedvolk R, Houwert T. Een visie op de Nederlandse zorg in Naar een duurzaam en kwalitatief hoogwaardig zorgsysteem. Amsterdam: World Economic Forum en McKinsey & Company; Kiezen en delen: rapport van de commissie Keuzen in de zorg (Commissie Dunning). Den Haag: Sdu; Van Oostenbrugge R, Van Egmond P, Dammers E, et al. Natuurverkenning Visies op ontwikkeling van natuur en landschap. Bilthoven: Planbureau voor de Leefomgeving; Harbers M, Achterberg P, Hoeymans N, Kooiker S, Van Campen C. Gezondheid en zorg. In: Bijl R, Boelhouwer J, Pommer E, Sonck N (red.). De sociale staat van Nederland Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; Harbers MM, Hoeymans N. Gezondheid en maatschappelijke participatie: Themarapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning Bilthoven: RIVM; Van Duin, Stoeldraijer. Bevolkingsprognose : Langer leven, langer werken. Den Haag/Heerlen: CBS; De Nederlandse economie tot en met 2017, inclusief Begrotingsakkoord Policy brief 2012/01. Den Haag: CPB; Alles is gezondheid. Het Nationaal Programma Preventie Den Haag: Ministerie van VWS; Timmermans P, Mulder S. Waarheen met onze volksgezondheid? Onderzoek naar burgerbeleving van vier perspectieven op onze volksgezondheid. Amsterdam: TNS-NIPO; NED TIJDSCHR GENEESKD. 2014;158: A7477 5