Het verbeteren van zelfwerkzaamheid van 2 havo/vwo leerlingen.

Transcriptie

1 Bonaventuracollege Leiden Het verbeteren van zelfwerkzaamheid van 2 havo/vwo leerlingen. Advies voor docenten Sanne Macleane 2015

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 De opbouwende leerlijn van het zelfstandig werken... 4 Volledige instructie... 4 Begeleidende rol van de docent... 4 Aanleren van metacognitieve vaardigheden... 6 Gebruik van de studiewijzer... 7 Manier van samenwerken... 7 Geschikt lesmateriaal... 8 Motivatie van de leerlingen... 8 Meer informatie?... 8 Literatuurlijst... 9 Bijlagen Bijlage 1 Schema opbouw zelfstandig werken

3 Inleiding Beste docenten, Het advies is opgesteld naar aanleiding van het onderzoek naar het verbeteren van het zelfstandig werken van tweede klas leerlingen. Het doel van dit advies is het zelfstandig werken verbeteren. Het verbeteren van het zelfstandig werken van de leerlingen geeft de mogelijkheid om te differentiëren in de klas. Een voorwaarde voor differentiëren is dat de klas zelf aan de slag kan met het verwerken van de lesstof. Hoe beter de leerlingen zelfstandig kunnen werken, hoe meer tijd de docent heeft voor individuele leerlingen (Teitler, 2009). Om het zelfstandig werken van de leerlingen te verbeteren, zijn er een aantal onderwerpen waar je als docent rekening mee kunt houden. De volgende onderwerpen zullen in dit advies besproken worden. De opbouwende leerlijn van het zelfstandig werken Volledige instructie geven Begeleidende rol van de docent Aanleren van metacognitieve vaardigheden Gebruik van de studiewijzer Manier van samenwerken Geschikt lesmateriaal Motivatie van de leerlingen 3

4 De opbouwende leerlijn van het zelfstandig werken Om leerlingen zelfstandig te leren werken is er een opbouw nodig waarin de leerlingen hiernaar toe werken. Om te zorgen dat dit het meeste effect heeft op het gedrag van de leerlingen, zal de leerlijn schoolbreed moeten worden uitgevoerd. In het schema in bijlage 1 is te zien in welke mate er zelfstandigheid mogelijk is. Voor leerlingen in klas 2 wordt er verwacht dat ze uiteindelijk zelfstandig leren werken. Het zelfverantwoordelijk leren wordt toegepast tijdens het profielwerkstuk in de 5 e of 6 e klas. Volledige instructie Om leerlingen structuur te geven in de les, moeten ze duidelijk weten waar ze aan toe zijn. Tijdens het zelfstandig werken moeten leerlingen weten wat ze moeten doen en wat er van hen verwacht wordt. Hoe duidelijker en vollediger dit wordt besproken, hoe beter de leerlingen aan het werk zullen gaan. Met een volledige instructie benoem je alle aspecten om leerlingen zelfstandig te kunnen laten werken (Ebbens & Ettekoven, 2009). De aspecten die besproken moeten worden zijn: Wat moet er gedaan worden? Op welke manier dient men de opdracht aan te pakken? Waaruit bestaat de beschikbare hulp? Hoeveel tijd heeft men ter beschikking? Wat gebeurt er met de uitkomsten? Wat moet er gebeuren als men klaar is? Onderstaand schema kan je helpen om de instructie zo duidelijk en volledig mogelijk te maken. Instructieschema op zelfwerkzaamheid. Wat Ik wil dat jullie doen Hoe In tweetallen. Met behulp van je boek en het uitgereikte materiaal. Let in het bijzonder op Hulp In eerste instantie hulp zoeken bij elkaar, dan bij tweetal voor of achter je. Dan bij mij. Tijd Je krijgt van tot uur ( lestaak) en de rest is voor morgen (thuistaak). Uitkomst We gaan van de uitkomst bespreken. De rest kijk je dan zelf na met nakijkformulieren die ik zal uitreiken. Klaar Als je eerder klaar bent, dan ligt er de volgende spons Daar kan je het volgende meedoen: of of Figuur 1: Instructie schema op zelfwerkzaamheid. Bron: (Ebbens & Ettekoven, 2009) De volledige instructie wordt klassikaal besproken en eventueel op het bord geprojecteerd of geschreven. Na de instructie kunnen de leerlingen aan het werk. Begeleidende rol van de docent Na het geven van instructie zal de docent leerlingen gaan begeleiden, waarbij het het beste is als de docent helpt door hulp uit te stellen. In plaats van het antwoord te geven, kan de docent uitdagende vragen stellen, zodat de leerling zelf het antwoord zal vinden. Zelf leren betekent dat leerlingen de ruimte moeten hebben om zelf na te denken en zelf een en ander uit te zoeken (Ebbens & Ettekoven, 2009). 4

5 Om tijdens het zelfstandig werken tijd over te houden voor extra uitleg aan specifieke leerlingen, is het belangrijk dat de leerlingen een mate van zelfstandigheid hebben. Wanneer je door een leerling telkens gestoord wordt met een vraag, heb je geen tijd voor extra uitleg of om zicht te krijgen op het leerproces van de leerlingen. De mate van zelfstandigheid wordt verbeterd door gebruik te maken van het GIP model. Het GIP-model Het GIP-model wordt gebruikt als model voor het aanleren van zelfstandig werken. De afkorting staat voor Groeps- en Individueel Pedagogisch en didactisch handelen van de leerkracht. Het model bestaat uit vier fases en door de systematische opbouw wordt er steeds meer zelfstandigheid van de leerlingen verwacht. Doel: Leerlingen leren omgaan met uitgestelde aandacht, krijgen inzicht in eigen handelen en leren om zelf problemen op te lossen tijdens het werken. Werkwijze: Zorg dat je duidelijk bent naar je leerlingen, introduceer je nieuwe begeleidingsplan en breng alle leerlingen hiervan op de hoogte. Ze zullen moeten leren dat ze ook zonder hulp van de docent aan het werk kunnen. Uitgestelde aandacht & systematische aandachtverdeling Wanneer je, een van te voren, meegedeelde vaste ronde loopt, weten leerlingen wanneer ze hulp van de docent kunnen verwachten en leren de leerlingen om even te wachten. Ze leren dat impulsief om aandacht vragen niet helpt. Pas als de docent bij hun tafeltje is aangekomen, worden de leerlingen geholpen. Tot die tijd kunnen de leerlingen zelf na denken over het probleem en waar mogelijk het zelf oplossen. Door de vaste ronde weten de leerlingen zeker dat iedereen aan de beurt komt en wanneer dat ongeveer zal zijn. Het is belangrijk om met elke leerling even kort contact te maken, op deze manier krijg je zicht op alle leerlingen en niet alleen op de leerlingen die anders altijd hun vinger opsteken. Fase A In fase A gaat het erom dat de leerlingen de situatie en het gedrag van de docent als voorspelbaar ervaren. Daarom begeleidt de docent in drie vaste rondes. Leerlingen moeten in deze fase werk hebben dat ze redelijk gemakkelijk aankunnen. De taken in deze fasen duren meestal minuten. Eerste ronde: Kunnen leerlingen zelfstandig aan het leren? Na de instructie tot zelfstandig leren werken loop je een ronde door de klas, niet om inhoudelijk hulp te bieden, maar alleen om te helpen wanneer de leerling de uitleg of instructie niet precies heeft begrepen. De docent controleert op deze manier of iedereen de opdracht begrepen heeft en aan het leren kan gaan. Tweede ronde: Helpen De tweede ronde is een inhoudelijke hulpronde. Als docent help je vragend en geef je zo min mogelijk inhoudelijke antwoorden. Je stelt vragen die de leerling op het juiste spoor zet, zodat de leerling de vraag uiteindelijk zelf beantwoordt. 5

6 Derde ronde: Wat is er gedaan/geleerd? Tijdens het afronden van de periode van zelfwerkzaamheid loopt de docent nog een derde ronde. Het doel daarvan is na te gaan of alle leerlingen voldoende gedaan hebben en de opdracht voldoende hebben verwerkt. Op dat moment kan de docent bepalen welke onderdelen nabespreking nodig hebben of er aanvullende instructie en/of uitleg nodig is. Als de leerlingen eenmaal gewend zijn aan de vaste rondes en kunnen omgaan met uitgestelde aandacht, kan er worden over gegaan naar de volgende fase. Fase B In fase B stelt de docent hogere eisen aan het zelfstandig werken van de leerlingen. De leerlingen krijgen minder individuele aandacht. Er komt een systeem voor taakafspraken (wat af moet) en het beoordelen van werk. De leerstof blijft eenvoudig en de docent maakt rondes zonder expliciet nog met alle leerlingen contact te maken. Nieuw in deze fase is dat de docent periodes invoegt, waarin hij met de leerlingen geen contact heeft. De docent is in deze fase alleen beschikbaar als hij rondjes loopt. Belangrijk in deze fase is dat leerlingen de tijd krijgen om te wennen aan het feit dat de docent alleen beschikbaar is als hij/zij rondjes loopt. Ook in deze fase moet de instructie helder zijn. Fase C In fase C geeft de docent extra uitleg/instructie aan een groepje die dat nodig heeft. In het begin van de periode van zelfstandig werken maakt de docent weer een ronde ten behoeve van het maken van taakafspraken. Daarna gaat de extra uitleg periode in voor de specifieke groep. De rest van de klas weet ook dat dit gebeurt en wat er dan van hen verwacht wordt. Dit is duidelijk geworden in fase A en B. Fase D In de laatste fase is er sprake van zelfstandig werken. De geplande extra uitleg periodes worden langer. De moeilijkheidsgraad van zowel de uitleg en instructie als de leerstof wordt verhoogd. Ook het samenwerkend leren tussen de leerlingen kan worden ingevoerd. De leerlingen zijn nu in staat de taak uit te voeren en eventuele problemen zelfstandig op te lossen. Ook weten de leerlingen waarom de docent niet beschikbaar is en weten ze hoelang het zelfstandig werken duurt. Het zelfstandig werken wordt in de klas regelmatig geëvalueerd en leerlingen worden beloond voor zelfstandig opgeloste problemen. (Ebbens & Ettekoven, 2009) Aanleren van metacognitieve vaardigheden Metacognitieve vaardigheden zijn de vaardigheden die je nodig hebt voor zelfregulatie. Zelfregulatie betekent het daadwerkelijk inzetten van de metacognitieve vaardigheden zoals: het oriënteren, plannen, kiezen van een aanpak, bewaken van het leerproces, toetsen, bijsturen, evalueren en reflecteren (Ebbens & Ettekoven, 2013). Uit ervaring blijkt dat leerlingen het lastig vinden om zich te oriënteren op een opdracht en te reflecteren. De docent begeleidt leerlingen door te helpen met het formuleren van eigen leerdoelen, bij het kiezen van een passende leerstrategie en door te helpen bij het reflecteren op het resultaat en het leerproces. 6

7 De docent moet in zijn les aandacht besteden aan de metacognitieve vaardigheden zoals de aanpak van een opdracht, oplossingsstrategieën te benoemen en samen met de klas te reflecteren op een opdracht of werkvorm. Gebruik van de studiewijzer Het gebruiken van een studiewijzer valt onder een metacognitieve vaardigheid. Leerlingen moeten de taak goed kunnen inplannen, zodat ze op tijd hun huiswerk af hebben. Tijdens het opgeven van huiswerk, is het aan te raden om de studie wijzer hierbij te betrekken. Zodat de leerlingen leren deze ook echt te gebruiken. Soms heeft een studiewijzer wat extra uitleg nodig, elke vakdocent gebruikt de studiewijzer op een andere manier. Hoe duidelijker leerlingen weten hoe ze de studiewijzer moeten gebruiken, hoe meer resultaat er in de zelfstandigheid geboekt kan worden. Manier van samenwerken In de vragenlijst, die bij twee klassen is afgenomen, werden ook vragen gesteld over voorkeur van samenwerken tijdens het zelfstandig werken. Hieronder is het resultaat te zien van deze vragen, er is een onderscheid gemaakt tussen de antwoorden van een 2 havo klas en van een 2 vwo klas. Wat opvalt is dat leerlingen aangeven dat ze het zelfstandig werken in stilte bijna net zo fijn vinden als het werken in tweetallen. Leerlingen kunnen zich beter concentreren als het helemaal stil is. Door leerlingen te laten samenwerken, helpt het ze om de stof beter te begrijpen. 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Zelfstandig werken in stilte of samenwerken? 12. Ik snap de 13. Ik vind het fijn om 14. Ik werk liever met opdrachten beter als ik in tweetallen mag werken in de les. in stilte aan de opdrachten te werken. zijn tweeën aan de opdrachten dan alleen. Gemiddelde 2havo Standaardeviatie 2havo Gemiddelde 2vwo Standaarddeviatie 2vwo Figuur 2: Resultaat leerling-enquête. Probeer in je lessen ervoor te zorgen dat er een combinatie mogelijk is, tussen stil en fluisterend samen werken. Het kan helpen om leerlingen eerst vijf minuten volledig in stilte te laten werken, zodat ze weten waar de opdrachten over gaan om daarna verder met hun buurman/buurvrouw te werken. 7

8 Geschikt lesmateriaal Om leerlingen zelfstandig te leren werken, moet het lesmateriaal ook geschikt zijn om te maken zonder hulp van de docent. Het lesmateriaal moet uitdagend zijn om leerlingen te motiveren. Als docent moet je nadenken of leerlingen de opgegeven taak zelfstandig kunnen maken. Sommige opdrachten zijn meer geschikt om klassikaal te maken of juist in groepsvorm. Motivatie van de leerlingen Er zijn zeven voorwaarden waaraan moet worden voldaan om zelfstandig te kunnen leren (Schellekens, 1989): Belangstelling voor het onderwerp Voldoende gemotiveerd zijn om te leren: plezier hebben in het leren en weten hoe je er plezier in kunt houden. Zelfvertrouwen, vertrouwen in je eigen kunnen. Zelfkennis Een eigenverantwoordelijkheid voor leerlingen Een krachtige leeromgeving Geschikt materiaal voor zelfstandig leren. Het is belangrijk dat leerlingen plezier hebben in het leren. Hoe meer succesmomenten leerlingen ervaren, hoe leuker leerlingen leren vinden. De docent kan de leerlingen motiveren door complimenten te geven en leerlingen positief te benaderen. Geschikt lesmateriaal zorgt ook voor een grotere motivatie. Meer informatie? In deze video wordt een praktijkvoorbeeld gegeven over de volledige instructie. Leraar 24 (2010). Volledige instructie - VO. Geraadpleegd op Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2009). Effectief leren (p ). Groningen: Noordhoff Uitgevers. Teitler, P. (2009). Lessen in orde Handboek voor de onderwijspraktijk (p ). Bussum: Coutinho. 8

9 Literatuurlijst Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2013). Actief leren bronnenboek (3e druk ed.). Groningen: Noordhoff Uitgevers. Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2009). Effectief leren. Groningen: Noordhoff Uitgevers. Leraar 24 (2010). Volledige instructie - VO. Geraadpleegd op Schellekens, H. (1989). Resultaatgericht doceren (2e druk ed.). Groningen: Wolters-Noordhoff. Teitler, P. (2009). Lessen in orde Handboek voor de onderwijspraktijk. Bussum: Coutinho. 9

10 Bijlagen Bijlage 1 Schema opbouw zelfstandig werken Taken / opdrachten Feedback op leren Zelf leren werken Opdrachten zijn kort en gesloten. Taken hebben beperkte omvang, ook in tijd. Antwoorden/ oplossingen zijn eenduidig, worden klassikaal besproken. Geen feedback of alleen op leerinhoud. Zelfstandig leren werken Opdrachten zijn langer, wel gesloten. Taken zijn relatief uitgebreid. Antwoorden/ oplossingen zijn eenduidig, worden met antwoordbladen gecontroleerd. Feedback op leerinhoud. Zelfstandig leren leren Opdrachten zijn enigszins open. Taken zijn relatief uitgebreid. Meerdere antwoorden/ oplossingen zijn mogelijk. Feedback op leerproces, aanpak en inhoud. Zelfverantwoordelijk leren Opdrachten zijn open, lange leertaken, mee door leerlingen geformuleerd. Taken zijn omvangrijk. Meerdere antwoorden/ oplossingen mogelijk. Feedback op leerproces, aanpak en inhoud. Zelfevaluatie door leerling. Activiteiten leerlingen Reflecteren leerlingen Leerling doet wat gevraagd is. Geen reflectie of alleen reflectie op leerresultaat. Leerlingen bepalen: Waar Wanneer Volgorde Taakverdeling Reflectie, vooral op leerresultaat en soms op proces. Leerlingen bepalen: Deel inhoud Waar Wanneer Volgorde Aanpak Met wie Taakverdeling Reflectie op leerresultaat en leerproces. Figuur 3: Schema opbouw van zelfstandig werken. Bron: (Teitler, 2009) Leerling doet op zelfgekozen wijze wat gevraagd is. Leerlingen bepalen: Inhoud Waar + met wie Wanneer Volgorde Aanpak Leerdoelen (passend binnen algemene doelen) Reflectie op leerresultaat en leerproces. 10