Slaaptherapie: cognitieve gedragstherapie bij langdurige slapeloosheid
|
|
|
- Ida Claessens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Slaaptherapie: cognitieve gedragstherapie bij langdurige slapeloosheid Dr. Ingrid Verbeek & Drs. Merijn van de Laar Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe, Heeze CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 1
2 Quizzzzz Kloppen de volgende stellingen? Een mens heeft 8 uur slaap nodig om goed te kunnen functioneren De uren slaap voor uur tellen dubbel Vrouwen slapen vaker slecht dan mannen Als je door de week weinig slaapt, dan kun je dat in het weekend inhalen door lang uit te slapen CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 2
3 Eigen ervaringen met insomnie Zie je vaak mensen met langdurige slapeloosheid? Wat doe je dan? Geef je wel eens slaaphygiënische adviezen? Heb je wel eens slaaptherapie toegepast? Wat wil je leren vanmiddag? CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 3
4 Wat is slaap? Gedrag: ogen dicht, slappe spieren Verminderde reactie op zintuigprikkels Toestand van verlaagd bewustzijn Kan direct opgeheven worden (i.t.t. coma) Herstel van lichaam en geest CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 4
5 3 typen slaap Diepe slaap Hersenen werken traag Ruimte voor herstelprocessen in lichaam Droomslaap Hersenen werken snel Informatieverwerking, memoriseren, mentaal herstel Lichte slaap Afschermen van omgeving, wekdrempel laag Rol bij humeur opvullen van lange nachten CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 5
6 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 6
7 Hypnogram CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 7
8 Hypnogram en leeftijd CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 8
9 Slaapmechanismen Slaapschuld Biologische klok Automaticiteit CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 9
10 1. Slaapschuld Hoe langer je wakker bent, hoe hoger de slaapdruk Door slaap verlaagt de slaapdruk en neemt slaapschuld af CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 10
11 2. Biologische klok Regeling van het 24-uurs ritme Zonder licht duurt de cyclus 24,2-25 uur, licht reset de cyclus Ochtend en avondmensen Korte en lange slapers CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 11
12 2. Biologische klok Melatonine Hormoon wat in de epifyse (pijnappelklier) aangemaakt wordt Overdag lage concentratie, in loop van de avond toename Voor lichaam signaal om activiteiten te verminderen en voor te bereiden op de nacht Licht (zon, kunstlicht, tv of computer) remt de productie van melatonine CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 12
13 3. Automaticiteit Slaap is automatisch proces wat kwetsbaar is Gerichte aandacht inhibeert dit proces Sleep is like a dove which has landed near one s head and stays there as long as one does not pay any attention to it; of one attemps to grab it, it quickly flies away (Victor E. Frankl, 1965) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 13
14 Automaticiteit Attention intention effort (AIE) pathway Inhibitie van automatische proces door - Selectieve aandacht voor slaap (A) - Expliciete intentie om de slapen (I) - Moeite doen om te slapen (E) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 14
15 samenvattend Slaap is een ingewikkeld psychofysiologisch proces Er kan nogal wat misgaan CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 15
16 Er zijn op dit moment bijna 80 verschillende slaapstoornissen bekend, beschreven op basis van wetenschappelijk en klinisch bewijs CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 16
17 Categorieën ICSD-2 I II III IV V VI VII Insomnie Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen hypersomnie Circadiane ritme slaapstoornissen Parasomnie Slaapgerelateerde bewegingsstoornissen overige slaapstoornissen CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 17
18 Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen obstructief slaapapneu syndroom Herhaald optreden van episoden van hogere luchtwegobstructie tijdens de slaap. Gewoonlijk geassocieerd met zuurstofdalingen in het bloed Oorzaak: vernauwing in bovenste luchtweg en/of onvoldoende werking van de bovenste luchtweg dilatoren (verwijders), obsesitas (overgewicht) of retrognathie (teruggetrokken kaak) Klinisch beeld: Slaperig overdag Moe, geheugen- en concentratieverlies, stemmingsproblemen CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 18
19 Overmatige slaperigheid overdag komt voor bij 6% van de bevolking en kan leiden tot ongelukken en chaos in het dagelijks leven CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 19
20 Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen obstructief slaapapneu syndroom 6% van de volwassenen 15% van de snurkers Meer mannen dan vrouwen (8:1) Snurken met ademstilstanden Slaperig overdag Vaak overgewicht en hoge bloeddruk CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 20
21 Osas CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 21
22 Een mogelijke oorzaak van overmatige slaperigheid is slaapapneu, een stoornis van de ademhaling tijdens de slaap. CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 22
23 Let op! Klacht: overmatige slaperigheid/vermoeidheid Medisch: slaapapneu, hypersomnie, narcolepsie Psychologisch/psychiatrisch: burn-out, depressie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 23
24 Circadiane ritme slaapstoornissen Problemen met de biologische klok: Vertraagde slaapfase syndroom Vervroegde slaapfase syndroom Onregelmatig slaap/waak ritme free running slaapritme Jet lag stoornis Ploegendienst stoornis CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 24
25 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 25
26 Lichttherapie helder licht ( lux) remt de productie van melatonine minuten afhankelijk van afstand tot lamp toepassingen: circadiane slaapverstoringen (endogeen en exogeen) licht s ochtends -> sneller inslapen (vertraagde slaapfase) licht s avonds -> langer wakker blijven (vervroegde slaapfase) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 26
27 Lux en licht 0,1 lux: volle maan 1 lux: Kaars op 1 meter afstand 10 lux: schemer 500 lux: kantoor 1000 lux: bewolkte dag : daglicht, indirect zonlicht zonlicht CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 27
28 ploegendienst Voorwaarts roteren (ochtend, middag, nachtdienst) Eventueel kortwerkend hypnoticum bij overschakeling naar vroege dienst nachtdienst: Helder licht op werkplek Zonnebril op bij naar huis rijden Ochtendmensen wat later naar bed s ochtends CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 28
29 Circadiane ritmiek samenvattend Problemen met de biologische klok Soms ook onveilig om s nachts te slapen Diagnostiek Slaapdagboek gedurende aantal weken bij laten houden Slaappatroon op vakanties in kaart brengen Persoonlijkheid/psychopathologie Behandeling: Regelmatig bedtijden, maaltijden Lichttherapie Melatonine CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 29
30 Parasomnie: vreemde gedragingen s nachts Wekreacties (arousals) uit NREM slaap Slaapwandelen Nachtelijke angsten (sleep terrors) Geassocieerd met REM slaap REM slaap gedragsstoornis Slaapverlamming Nachtmerries Overig CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 30
31 REM sleep behavior disorder CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 31
32 Parasomnie Treedt het op in begin of einde van de nacht? Volledig wakker of niet? Letsel aan zichzelf of anderen? Behandeling Uitleg geven over het vaak onschuldige karakter (vaak heel beangstigend voor de partner) Beveiligen (deur op slot) Met zachte hand terug naar bed sturen Regelmatige bedtijden aanhouden Voorzichtig met cafeïne Stress reductie Hypnose? Medicatie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 32
33 Slaapgerelateerde bewegingsstoornissen Rusteloze benensyndroom (RLS) Drang om benen te bewegen, onaangename sensatie Erger tijdens periode van rust Erger in de avond of nacht Lopen, buigen of strekken geeft verlichting Geeft problemen met inslapen 80-90% heeft ook PLMD CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 33
34 Chronische slapeloosheid leidt tot irritatie, concentratieproblemen, tot vitale uitputting en mogelijk zelfs psychiatrische aandoeningen. CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 34
35 Insomnie of slapeloosheid Subjectieve klacht Inslaapproblemen Doorslaapproblemen Vroeg wakker worden Klachten overdag: vermoeid, stemming, geheugen, concentratie, slaperigheid CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 35
36 Prevalentie 50% van de volwassenen slaapt af en toe slecht 6-10% chronische slapeloosheid minimaal 3 nachten per week Klachten overdag Minimaal 3 maanden aanwezig CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 36
37 Symptoom of behandeldoel? 80% van depressieve patiënten slaapt slecht Onbehandelde slapeloosheid vergroot de kans op het krijgen van een depressie (2-4x zo groot) Behandeling van psychopathologie verloopt vlotter als slaap apart behandeldoel vormt CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 37
38 Insomnie ICSD (2005) Adjustment Insomnia Psychophysiological Insomnia Paradoxical Insomnia Idiopathic Insomnia Insomnia Due to Mental Disorder Inadequate Sleep Hygiene Insomnia Due to Drug or Substance or alcohol use Insomnia Due to Medical condition Non Organic Insomnia, not otherwise specified Physiologic (Organic) Insomnia, unspecified CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 38
39 Model van chronische insomnie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 39
40 De vicieuze cirkel van slapeloosheid Slecht slapen Slaapgewoonten Piekeren, stress, zorgen maken Lichamelijke activiteit CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 40
41 Psychofysiologische insomnie Overmatig bezig met slaap, slaap geeft veel onrust In slaap vallen als het niet de bedoeling is ( s avonds op de bank) maar in bed lukt het niet Op een andere plek beter slapen dan thuis In bed last van piekergedachten of het hoofd niet stil kunnen krijgen Moeite met lichamelijk ontspannen in bed CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 41
42 Slechte slaaphygiëne Regelmatige dutjes overdag (lang, vaak en/of op wisselende tijdstippen) Sterk wisselende tijden van opstaan en/of naar bed gaan Lange bedtijden (meer dan 8 uur op bed) Vlak voor het slapen alcohol, nicotine of cafeïne drinken CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 42
43 Slechte slaaphygiëne Vlak voor het slapen gaan werken, sporten of emotioneel belastende activiteiten ondernemen (ruzie maken, spannende film kijken) Het bed gebruiken voor andere activiteiten dan slaap of sex (langer dan half uur tv kijken, lezen, eten, praten, plannen) Oncomfortabele slaapomgeving (te koud of te warm, te licht) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 43
44 Insomnie als gevolg van mentale stoornis (comorbide insomnie) In- en doorslaapproblemen Er is sprake van een DSM-IV as I stoornis Slaaprobleem past binnen psychopathologie Slaapprobleem is sterker dan verwacht zou worden (geven op zichzelf veel spanning en vormen onafhankelijk behandeldoel) DSM-V: Insomnia Disorder CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 44
45 Diagnoses insomnie CSG (n=233) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 45
46 Diagnostiek Slaap-waakarts Medische comorbiditeit? (o.a. RLS, ademhalingsgerelateerde problematiek) Medicatie Slaaptherapeut/gz-psycholoog Psychische comorbiditeit? (o.a. verslaving, depressie/ angststoornis/ burnout) Klachtinstandhoudende cognities/ gedragingen CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 46
47 Gestructureerde anamnese Aard van de klachten zowel overdag als s nachts Geschiedenis van de klachten Type slaper (kort/lang, avond/ochtend) Bespreken van een gemiddelde nacht en huidig slaapdagboek Sociale anamnese (werk, hobbies, sociale contacten) Middelengebruik CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 47
48 Gestructureerde anamnese Eerdere en huidige behandelingen Negatieve conditioneringen (gedrag, cognities) Psychodiagnostiek Slaapdiagnostiek (psychofysiologische insomnie, slechte slaaphygiëne, paradoxale insomnie en idiopathische insomnie) Hulpvraag Beleid CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 48
49 Slaapdagboek Meting over 1-2 weken Zelfregistratie van subjectieve slaap en gebruik van medicatie, alcohol en cafeïne Geeft veel inzicht Overzicht van ook goede nachten Manier om het effect van de adviezen en/of behandeling te te evalueren Patiënt zelf aan het werk, niet heel belastend CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 49
50 Kijken naar het slaapdagboek Tijdstip van naar bed gaan en opstaan Dutjes Tijdstip van inslapen en ontwaken Variaties in het tijdstip van naar bed gaan, opstaan, inslapen en ontwaken Fragmentatie/stabiliteit Tijdstip en frequentie middelengebruik CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 50
51 Voorbeeld slaapdagboek CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 51
52 Samenvattend Insomnie of slapeloosheid is een subjectieve klacht Polysomnografie alleen aangewezen bij vermoeden op organische slaapstoornissen Diagnostiek Medisch Psychisch Slaap Slaapdagboek waardevol instrument CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 52
53 Gaat insomnie vanzelf over? Vaak niet! Behandeling van eerste keus: slaaptherapie (cognitief gedragsmatige therapie van insomnie, cgt-i) Slaaptherapie, hoe werkt dat? CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 53
54 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 54
55 Evidence based uitgangspunten slaaptherapie Cognitieve gedragstherapie (CGT) is behandeling van eerste keus Onvoldoende bewijs dat medicamenteuze therapie als combinatiebehandeling met CGT tot betere resultaten zou leiden Indicatiestelling medicamenteuze behandeling volgt richtlijn angst- en depressie. Patiënt moet zelf keuze kunnen maken Voorwaarde is wel basis slaaphygiëne Medicamenteuze ondersteuning kan waardevolle ondersteuning zijn als CGT onvoldoende effect heeft gehad CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 55
56 Behandeling niet-medicamenteus Kortdurende cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-I) Doel CGT-I: Beter slapen Betere kwaliteit van leven Leren omgaan met en accepteren van slaapproblemen Vergroten zelfredzaamheid CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 56
57 Basiselementen CGT-I Informatie Zelfinzicht middels slaapdagboek Veranderen van slaapgedrag Leren ontspannen Cognitieve herstructurering Afbouw van hypnotica Huiswerk maken Vergroten van de zelfredzaamheid! CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 57
58 CGT-I Zelfhulp Teleac tv cursus: Beter slapen? Doe-het-zelf! (2005). DVD, video) Internet: Boek: Slapeloosheid, BOOM (2005, herdruk 2013) Online slaaptherapie Behandeling in de eerste of tweede lijn (POH ggz, psycholoog) Behandeling in een slaapcentrum (groep of individueel) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 58
59 Dose-response curve CGT-I Edinger et al., Sleep, 30, 2, 2007, Effect behandeling na 1, 2, 4 (elke tweede week) en 8 wekelijkse sessies 1 en 4 kwamen er het beste uit Op de lange termijn is 4 sessies significant beter dan de rest Maar: geen ontspanningstraining en cognitieve therapie % klinisch significante verbetering wachtlijst CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 59
60 Effect size CGT-i (pre-post & folow-up) Riemann & Perlis (2009) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 60
61 Effect size CGT-i & pharmacotherapy Riemann & Perlis (2009) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 61
62 Indicatie CGT-I Primaire insomnie Insomnie met medische en/of psychiatrische comorbiditeit Voldoende lijdensdruk Negatieve conditioneringen (gedrag, gedachten, middelengebruik, ontspanning) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 62
63 Contra-indicatie CGT-I DSM-IV problematiek waarvoor nog geen hulp gezocht is Ernstige psychopathologie en verslaving Medische (slaap)problematiek die nog niet behandeld is Geen negatieve conditionering t.o.v. de slaap Onvoldoende motivatie voor gedragsverandering CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 63
64 CGT-I Zes wekelijkse sessies (individueel of groep) Gebaseerd op vijf pijlers : Psycho-educatie Zelfregistratie (slaapdagboek) Ontspanning (ademhalings- en ontspanningsoefeningen) Gedrag (slaaprestrictie en stimuluscontrole) Gedachten (cognitieve therapie) Follow-up na één en drie maanden CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 64
65 Inhoud Sessie 0 Slaapanamnese Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne Sessie 2 Slaapgedrag en rustmomenten Sessie 3 ontspanning Sessie 4 cognitieve therapie Sessie 5 aan de slag met automatische gedachten Sessie 6 vervolg cognitieve therapie Sessie 7 evaluatie Sessie 8 follow-up na één maand Sessie 9 follow-up na drie maanden Sessie 10 follow-up na zes maanden CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 65
66 Sessie 0 slaapanamnese en psycho educatie Uitleg over ontwikkeling van langdurige insomnie (voorbestemde, uitlokkende en onderhoudende factoren) Vicieuze cirkel van slapeloosheid (emoties, cognities, lichamelijke gewaarwordingen) Invullen slaapdagboek, houding en gedachten over de slaap en slaap evaluatie lijst CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 66
67 Sessie 1 psycho educatie en slaaphygiëne Herhaling eerder gegeven informatie Algemene informatie over slaap (hypnogram) Veranderingen in slaap bij ouder worden Slaap als 24 uurs gebeuren Hersenactiviteit en lichamelijke activiteit (rem&gaspedaal) Doel behandeling formuleren (haalbaar!) Slaapadviezen doornemen Inplannen rustmomenten Piekerprogramma thuiswerk bespreken CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 67
68 Psycho-educatie Functie van de slaap Kern- en restslaap Individuele verschillen (avond/ochtend, kort/lang) Slaap als 24 uurs gebeuren Slaap en leeftijd Ontstaan langdurige slapeloosheid Vicieuze cirkel van slecht slapen Doel van behandeling (haalbaar!) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 68
69 Model van chronische insomnie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 69
70 De vicieuze cirkel van langdurige insomnie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 70
71 Hypnogram en leeftijd CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 71
72 Slaapadviezen gedrag Houd regelmatige bedtijden aan, ook in het weekeinde! Beperk de tijd in bed tot maximaal 8 uur Bewaar het bed om te slapen en sta na minuten op als de slaap niet komt. Ga iets saais doen wat ontspant. Kijk niet steeds op de wekker. Liever geen dutjes overdag, als dan een powernap (maximaal 30 minuten tussen uur) CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 72
73 Slaapadviezen ontspanning Neem tijd om te ontspannen gedurende de dag Neem tijd om de dag af te bouwen voor het slapen Sporten: 4-6 uur voor bedtijd Warm bad: 1-2 uur voor bedtijd Ademhalings- of ontspannigsoefeningen Yoga of meditatie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 73
74 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 74
75 Warm bad 1-2 uur voor het slapen Tijdens het bad (15-30 min.) warmt je lichaam op. Na het bad wordt warmte afgegeven vanwege verhoogde huiddoorbloeding. Ongeveer twee uur na het bad is de kerntemperatuur genormaliseerd maar blijft de huiddoorbloeding wat langer verhoogd. Er treedt een overshoot op. De warmere huid en koelere kern is gunstig voor het in slaap vallen. Toename van temperatuur bij de voeten leidt ook tot sneller inslapen (sokken aan!). CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 75
76 Slaapadviezen gedachten Neem overdag tijd om dingen te overdenken (piekermoment) Oplossingsgericht piekeren versus malen Lezen of tv kijken kan helpen als afleiding (in bed maximaal 30 minuten) Aan leuke dingen denken CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 76
77 Slaapadviezen middelen Vermijd cafeïne na uur (koffie, red bull, (ijs)thee, cola) Drink maximaal twee glazen alcohol verspreid over de avond Slaapmedicatie: als dan maximaal drie per week CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 77
78 Cafeïne (mg) Coffee mg Red Bull 80 Instant coffee 70 Tea, Icetea mg Cola 25 (Hot Chocolate) 5 Decafé 3 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 78
79 Sessie 2 Bespreken thuiswerk (slaapdagboek, dagregistratie en slaapadviezen) Stimulus controle en slaaprestrictie. Laat mensen kiezen! SE-score uitrekenen (totale slaaptijd/totale tijd in bedx100) Rustmomenten bekijken (actief of passief, extern of intern gericht) Ademhalingsoefening doen Piekerprogramma evalueren Thuiswerk bespreken CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 79
80 Stimulus controle Doel = stabiliseren slaap-waak ritme en bed weer verbinden met slaap. Waakactiviteiten (behalve sex) buiten bed Ga alleen naar bed als u slaap heeft (of op afgesproken tijdstip) Gebruik het bed enkel voor slaap of seksuele activiteiten Sta op en verlaat de kamer als u niet in slaap kunt vallen (afhankelijk van leeftijd na minuten). Ga iets ontspannends doen en pas weer terug als u slaap heeft of na afgesproken tijd) Herhaal deze stap zo vaak als nodig Sta s ochtends op zelfde tijd op, zet zo nodig de wekker. Een rustmoment/powernap van maximaal een half uur overdag is oké. Vermijd dutjes na uur. CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 80
81 Slaaprestrictie Doel = opvoeren van slaapdruk door tijdelijk korter op bed te liggen. Breng een week lang niet langer in bed door dan het aantal uren dat u denkt te slapen (niet minder dan 5 uur!). Gebruik de tijd die u over heeft voor ontspannende activiteiten (rustig ontbijten, bad of douche, lezen, ) Een rustmoment/powernap van maximaal een half uur overdag is oké. Vermijd dutjes na uur. Let op: In het begin geeft dit meer klachten overdag. CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 81
82 Samenvattend Slaaptherapie werkt Kracht zit in de eenvoud! Heb aandacht voor slaap, ook bij bijkomende psychopathologie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 82
83 Quizzzzz Kloppen de volgende stellingen? Een mens heeft 8 uur slaap nodig om goed te kunnen functioneren De uren slaap voor uur tellen dubbel Vrouwen slapen vaker slecht dan mannen Als je door de week weinig slaapt, dan kun je dat in het weekend inhalen door lang uit te slapen CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 83
84 Casuïstiek Wat is je werkdiagnose? Wat is je beleid? CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 84
85 Rollenspel 1 Deze sessie staat in het teken van uitleg over slaaphygiëneregels en concreet komen tot afspraken bij een patiënte die aanvankelijk sceptisch is en aangeeft eigenlijk alle slaaphygiëneregels al toe te passen. Ze drinkt al geen koffie meer na uur, drinkt warme melk voor het slapen gaan, heeft een duur Hästens bed gekocht en bouwt haar dag af. Ze denkt dat dit soort adviezen overbodig zijn. Jij gaat als therapeut gaat proberen haar te motiveren om toch samen naar de adviezen te kijken en tot concrete afspraken te komen. CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 85
86 Achtergrondinfo 52-jarige vrouw Getrouwd, twee kinderen beiden niet meer thuiswonend Drukke baan als office manager, 50 uur per week Gebruikt alcohol regelmatig als slaapmutsje Zet als ze s nachts wakker wordt de tv aan en gaat in bed tv kijken Gebruikt haar laptop regelmatig in bed en werkt aan opdrachten voor haar werk als ze niet kan slapen Kijkt regelmatig op de wekker s nachts CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 86
87 Slaapdagboek CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 87
88 Fragment DVD slaaprestrictie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 88
89 Vragen/Evaluatie Zijn er nog vragen? Wat vonden jullie goed? Wat kan beter? En hoe dan? CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 89
90 Bedankt voor jullie aandacht!! CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 90
91 Rollenspel 2 Deze sessie gaat met name over uitleg ten aanzien van slaaprestrictie en motiveren om een patiënt korter op bed te laten liggen om zo de slaapdruk op te bouwen en minder lang wakker te liggen in bed. Deze patiënte is erg angstig. Ze wil eigenlijk niet korter op bed liggen want denkt dan nog minder te kunnen slapen dan ze nu al doet. Als therapeut probeer je haar toch te motiveren om tot slaaprestrictie te komen. CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 91
92 Achtergrondinfo 22-jarige studente informatica Gedreven, ambitieus Woont samen met haar vriend Geen kinderen Slaapproblemen zijn ontstaan bij start van de studie CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 92
93 Slaapdagboek CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 93
Cognitieve gedragstherapie insomnie (CGT-I) bij volwassenen
Cognitieve gedragstherapie insomnie (CGT-I) bij volwassenen Drs Merijn van de Laar & Dr. Ingrid Verbeek Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe, Heeze 8 november 2012 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 1
Slaaptherapie: Cognitieve gedragstherapie bij langdurige slapeloosheid. Dr. Ingrid Verbeek & drs. Merijn van de Laar
UGent CSG Slaaptherapie: Cognitieve gedragstherapie bij langdurige slapeloosheid Dr. Ingrid Verbeek & drs. Merijn van de Laar 08-11-2012 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 1 Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe
Slaap is opgebouwd uit verschillende fases. Samenwerking proces S en proces C
Slaap is opgebouwd uit verschillende fases Behandeling van slapeloosheid met cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-i) Slaapcycli gedurende de nacht 30 mei 2018 Saskia van Liempt, ouderenpsychiater
Inleiding. 1.1 Theoretische achtergrond 2. 1.2 Vicieuze cirkel 4. 1.3 Kortdurende CGT-I 4
1 1 Inleiding Samenvatting Voor u ligt het therapeutenboek Behandeling van langdurige slapeloosheid. Dit boek is bedoeld voor getrainde psychologen die langdurige slapeloosheid bij hun cliënten willen
Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN
Slapen is geen geringe kunst: je moet er de hele dag voor wakker blijven Friedrich Nietzsche, Duits dichter en filosoof (1844-1900) Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN SEIN en
Slaapproblemen en het ouder wordende brein. Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag
Slaapproblemen en het ouder wordende brein Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag 4 oktober 2012, Current Biology Oktober 2012: Archives of General Psychiatry 28 september 2012:
AHI OK Patiënt niet Wat nu?
AHI OK Patiënt niet Wat nu Mw. dr. Hennie Janssen, longarts & somnoloog Kempenhaeghe Centrum voor Slaapgeneeskunde Waar komen onze Apneu patiënten vandaan AHI OK Patiënt niet Wat nu normaal 1 Hersenactiviteit
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl n Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat
Langdurige slapeloosheid. Diagnose en behandeling van insomnie
Langdurige slapeloosheid Diagnose en behandeling van insomnie We spreken van langdurige slapeloosheid ofwel chronische insomnie als het niet in slaap vallen, het niet kunnen doorslapen en/of veel te vroeg
Epilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken
Epilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken. 20.03.2018 Workshop 5 Verstandelijke beperking, epilepsie en slaap: de kip of het ei? Inhoudsopgave Deel I Achtergrond van slaap en slaapproblemen
BASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ
BASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN & DR. ELS DOZEMAN WORKSHOP 45 MINUTEN Introductie Definitie, omvang en gevolgen slaapproblemen
Sessie 0 Slaapanamnese
7 Sessie 0 Slaapanamnese Samenvatting In deze sessie wordt een uitgebreide slaapanamnese gedaan om zoveel mogelijk informatie te verzamelen over het slaapprobleem en de gevolgen daarvan voor het functioneren
Appendices COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE (CGT)
Appendices COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE (CGT) De belangrijkste ingrediënten van de cognitieve gedragstherapie (CGT) zijn voorlichting over slaap, slaaphygienische adviezen, verandering van slaapgedrag, leren
Adviezen om beter te slapen
Adviezen om beter te slapen U heeft last van slapeloosheid. Dit is een veel voorkomende klacht, waarvoor vaak geen duidelijke oorzaak te vinden is. In deze folder leest u tips om beter te kunnen slapen.
Slaapproblemen. na kanker. Jessa Ziekenhuis vzw. Dienst kwaliteit. versie juli 2015 (object-id 16038)
Slaapproblemen Heeft u opmerkingen of suggesties i.v.m. deze brochure? Geef ons gerust een seintje! na kanker Dienst kwaliteit E-mail: info@jessazh.be Tel: 011 33 55 11 Jessa Ziekenhuis vzw Maatschappelijke
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne Bespreek het slaapdagboek (zie bijlage) en beantwoord eventuele vragen over de algemene informatie over slaap. Psycho-educatie: leg het ontstaan van langdurige slapeloosheid
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne Bespreken ingevulde lijsten De lijsten die u voor deze sessie heeft ingevuld, worden kort besproken. Ze zijn vooral bedoeld als meting vooraf. In latere sessies zullen
TIPS OM BETER TE SLAPEN
TIPS OM BETER TE SLAPEN Heeft u last van problemen tijdens het slapen en/of wordt u vaak vermoeid wakker? In deze folder kunt u tips en adviezen vinden voor een betere slaap. Slaapproblemen zijn een vaak
Slaapstoornissen bij ouderen
Slaapstoornissen bij ouderen Een goede nachtrust is belangrijk. Tijdens de slaap krijgt het lichaam de tijd om te herstellen. Daarnaast lijkt slaap ook invloed te hebben op het geheugen. Met het ouder
Slaapstoornissen bij ouderen
Slaapstoornissen bij ouderen Een goede nachtrust is belangrijk. Tijdens de slaap krijgt het lichaam de tijd om te herstellen. Daarnaast lijkt slaap ook invloed te hebben op het geheugen. Met het ouder
Jana Maes klinisch psycholoog en slaapexpert verbonden aan UZ Antwerpen en zelfstandige praktijk Mortsel www.slaapcoaching.be Aantal uitspraken Waar of niet waar Overzicht Onderbouwd door wetenschap Overzicht
Adviezen om beter te slapen
Slaapcentrum Slingeland Medische psychologie en Maatschappelijk werk Adviezen om beter te slapen i Patiënteninformatie Slingeland Ziekenhuis Algemeen U heeft last van slapeloosheid. Dit kan invloed hebben
Slaaphygiëne. Tips om beter te slapen. Hoofdpijn polikliniek
Slaaphygiëne Tips om beter te slapen Hoofdpijn polikliniek Soms is het moeilijk om in slaap te vallen of om door te slapen. Hier geven wij u enkele tips die misschien kunnen helpen om tot een gezonde slaap
Gezonde slaap bij jongeren, hoe krijgen we dat voor elkaar in deze 24-uursmaatschappij?
Gezonde slaap bij jongeren, hoe krijgen we dat voor elkaar in deze 24-uursmaatschappij? Drs. Daniëlle Hendriks, orthopedagoog & somnoloog Centrum voor slaap en waakstoornissen HMC Westeinde d.hendriks@haaglandenmc.nl
Patiënteninformatie. Slaap bevorderende adviezen Slaap bevorderende adviezen.indd 1
Patiënteninformatie Slaap bevorderende adviezen 20170044 Slaap bevorderende adviezen.indd 1 01-09-17 13:41 Slaap bevorderende adviezen Slaapcentrum, route 1.5 Telefoon (050) 524 5930 Medische Psychologie,
Leren beheersen van je slaapprobleem. Bart De Saeger" 19/03/2012
Leren beheersen van je slaapprobleem Bart De Saeger" 19/03/2012 Bart De Saeger" Klinisch psycholoog - Gedragstherapeut Theorie + Technieken Inzicht krijgen" Leren hoe je het probleem stap voor stap kan
SLAAP BIJ OUDEREN. - Tips voor een goede nachtrust-
SLAAP BIJ OUDEREN - Tips voor een goede nachtrust- Aandacht voor het slapen is belangrijk. Tijdens de slaap kan je lichamelijk en geestelijk herstellen. Er worden bovendien reserves opgebouwd om de volgende
Ouderen en slaap(problemen)
Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman Somnio, Personal Health Institute Int. Psychologie, Universiteit van Amsterdam 1 Waar gaan we het over hebben Invloed van veroudering op de slaap De biologische
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS)
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1159 Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort RLS) is een
Een slapeloze scholier, wat kun je ermee? Dr. Sigrid Pillen Kinderarts kinderneuroloog Kempenhaeghe, Heeze
Een slapeloze scholier, wat kun je ermee? Dr. Sigrid Pillen Kinderarts kinderneuroloog Kempenhaeghe, Heeze Stappenplan Hoeveel slaap nodig? Ochtend- of avondmens? Slaaphygiëne? Oorzaak of gevolg? Ontspannen
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD)
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1160 Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic limb movement
Behandeling van langdurige slapeloosheid
Behandeling van langdurige slapeloosheid Dit boek, Behandeling van langdurige slapeloosheid, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens het werkboek voor cliënten te bestellen:
SLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB
Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB 11-06-2018 Slaapquiz: 1) Je hersenen rusten tijdens je slaap 2) Sommige mensen dromen nooit tijdens hun slaap
Slaapapneu in de praktijk. Jeffrey Benistant, MCs.
Slaapapneu in de praktijk Jeffrey Benistant, MCs. Over mij Technische Geneeskunde 2008-2016 Afgestudeerd MST, Longgeneeskunde, Sleep Apnoea Detection Using Small & Cheap Sensors Medeoprichter & werkzaam
Rusteloze benen. restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort
Pijn en slaap. Een vicieuze cirkel doorbreken. Wake 2/3 of life. ~80% of night 4/13/2010. ~20% of night.
Pijn en slaap Een vicieuze cirkel doorbreken Wake 2/3 of life NREM Sleep REM Sleep ~20% of night ~80% of night 1 Slaap stadia Slaap stadia 4/13/2010 Hypnogram Awake REM 1 2 3 4 volwassene 1 2 3 4 5 6 7
Insomnia Goede slaap is een haalbare droom. Teodora Maksimovic Psycholoog & Cognitief Gedragstherapeut i.o.
Regiobijeenkomst NH-W V&VN-SPV 19 okt 2017 Slapen; iets om wakker van te liggen! CGT en chronobiologische interventies bij slaapklachten Insomnia Goede slaap is een haalbare droom Teodora Maksimovic Psycholoog
Slaaphygiene tips voor een gezonde slaap
Slaaphygiene tips voor een gezonde slaap Inleiding Deze folder geeft u informatie over slapeloosheid. Slapeloosheid is een veelvoorkomende klacht. Er zijn mensen die moeite hebben om in slaap te vallen,
Patiënteninformatie. Slaap bevorderende adviezen bij het Slaapapneu Syndroom
Patiënteninformatie Slaap bevorderende adviezen bij het Slaapapneu Syndroom Slaap bevorderende adviezen bij het Slaapapneu Syndroom Slaapcentrum, route 1.5 Telefoon (050) 524 5930 Medische Psychologie,
Slaapproblemen bij jongeren. Informatie voor ouders
Slaapproblemen bij jongeren Informatie voor ouders Jongeren hebben een goede nachtrust nodig zodat ze voldoende energie hebben en zich lichamelijk en geestelijk goed voelen. Het verschilt per jongere hoeveel
Periodieke beenbewegingen van de slaap
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen
Dit boek, Verbeter je slaap. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.
Verbeter je slaap Dit boek, Verbeter je slaap. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven
Centrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW)
= Centrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW) Inhoudsopgave Inleiding 3 Het Centrum voor Slaap- en Waakstoornissen 3 De slaap 5 Wat is slaap? 5 Het verloop van de slaap 5 Hoe wordt de slaap geregeld? 6
Dr. E. J. de Bruin. Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam
Dr. E. J. de Bruin Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam E.J.deBruin@UvA.nl Doelen Enig inzicht in slaapregulatie Hoe insomnia en verlate
Zinenonzinvanslaaphygiëneadviezen
Zinenonzinvanslaaphygiëneadviezen Dr. I. Verbeek Centrum voor Slaap Geneeskunde (CSG) Kempenhaeghe Samenvatting Slaapmiddelen behoren niet tot de behandeling van eerste keuze van langdurige slapeloosheid.
Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen
Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Door Sandra Kooij Nieuwsbrief voor Patiënten, Programma ADHD bij volwassenen, jaargang 4, nummer 2, mei 2008. De meerderheid (zo'n 70%) van
Slaapstoornissen bij Parkinson. Dr. C. Gerlach neuroloog
Slaapstoornissen bij Parkinson Dr. C. Gerlach neuroloog 07-11-2015 Inhoud: De normale slaap Voorkomen van slaapstoornissen Overzicht van slaapstoornissen bij Parkinson REM slaap gedragsstoornissen slaapadviezen
VRAGENLIJST SLAAPGEDRAG OUDER
VRAGENLIJST SLAAPGEDRAG OUDER Vertaling en aanpassing van de Albany Sleep Problems Scale van V. M. Durand (1996) Vertaling van de Epworth Sleepiness Scale van Johns (1991) door A.P.H.M. Maas & M.P.J. Vervloed
Omgaan met slaapproblemen
Leven met Multipele Sclerose uitgave 12 Omgaan met slaapproblemen EEN UITGAVE VAN HET NATIONAAL MS FONDS Tekst: drs. Bep Franke-Barendse Uitgever: Nationaal MS Fonds 2 Inleiding We besteden ongeveer eenderde
GIDS. voor een. rustige nacht
GIDS voor een rustige nacht Lekker geslapen? Lekker slapen en uitgerust wakker worden. Voor veel mensen is het een verre droom. Naar schatting één op de vijf mensen in ons land kampt geregeld met slaapproblemen.
Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem
Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem Aisha Cortoos Klinisch Psycholoog - Psychotherapeut Doctor in de Psychologie Dept. Pneumologie - Slaapeenheid inhoudstafel 1. Let s talk about sleep
Insomnie. Een praktische aanpak. Boone Eva & Van Hevele Delphine Klinisch Psychologen Gedragstherapeuten - Slaappsychologen
Insomnie Een praktische aanpak Boone Eva & Van Hevele Delphine Klinisch Psychologen Gedragstherapeuten - Slaappsychologen Aanpak van slaapklachten en insomnie bij volwassenen in de eerste lijn. Domus Medica
Slaap. - Je zal er maar wakker van liggen. SPV regiobijeenkomst Noord Holland West. Nynke Storm, psychiater
Slaap - Je zal er maar wakker van liggen Nynke Storm, psychiater SPV regiobijeenkomst Noord Holland West 1 Welkom 2 Opbouw Belang van aandacht voor slaap Welke slaapstoornissen zijn er? Dynamiek tussen
Slapeloosheid (Insomnia)
Slaap Waak Centrum Slapeloosheid (Insomnia) Afspraak op het Slaap Waak Centrum Een slaapprobleem of een slaapgerelateerd probleem heeft vaak een brede aanpak nodig. In het Slaap Waak Centrum werken wij
De invloed van slapeloosheid op psychiatrische stoornissen en agressie
De invloed van slapeloosheid op psychiatrische stoornissen en agressie - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Agressie en dwangtoepassing leren van elkaar
Inslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D
Inslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D Ongeveer 30% van de kinderen met AD(H)D heeft chronische inslaapproblemen. Dit zien we ook vaak bij onder andere kinderen met een ontwikkelingsachterstand, autisme,
Het slaapcentrum voor kinderen
Het slaapcentrum voor kinderen Informatie voor patiënten F0749-4310 mei 2012 Medisch Centrum Haaglanden www.mchaaglanden.nl MCH Antoniushove, Burgemeester Banninglaan 1 Postbus 411, 2260 AK Leidschendam
SLAAPSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE
SLAAPSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Slapen lijkt zo normaal. Toch zijn er heel wat mensen bij wie slapen niet vanzelf gaat. 20 tot 30% van de mensen heeft wel eens een paar slechte nachten achter
DOK h Stichting Deskundigheidsbevordering
Ontpillen: met CGT-insomnie gezonder leven,beter slapen DOK h Stichting Deskundigheidsbevordering en Ondersteuning Kwaliteitsbeleid Marjolein van Schijndel BSc en Masja Duyn- Dolleman Huisartsenpraktijken
Slapen mag! B E T E R L ER EN SL A P E N, B E T E R VO ELEN.
Slapen mag! BETER LEREN SLAPEN, BETER VOELEN. Altijd een moe gevoel? Zou je graag meer energie willen overhouden? Dit E-book helpt je te begrijpen hoe slaap werkt. Hoe je met eenvoudige tips je nachtrust
Slaapadviezen. Havenziekenhuis. Bij slapeloosheid
Slaapadviezen Bij slapeloosheid Heeft u moeite met inslapen en/of doorslapen? In deze folder leest u een aantal tips voor een goede nachtrust. Ga voor uzelf na of u deze slaapadviezen echt toepast en neem
Omgaan met slapeloosheid
Omgaan met slapeloosheid Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe
Insomnia van peuter tot adolescent
Insomnia van peuter tot adolescent Eline Van Hoecke UZ Gent Slaapcentrum Medische Psychologie Kinderen en Jongeren 18 maart 2013 - NVKVV Slaapstoornissen bij kinderen Insomnia s Slechte slaaphygiëne Psychofysiologische
To sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater
To sleep or not to Sleep over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to sleep Een goede slaapkwaliteit is belangrijk voor ons psychisch welbevinden,
Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD. 4 april 2017
Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD 4 april 2017 Indeling bijeenkomst Presentatie Gerrit de Niet & Tom Stor Casus bespreking in subgroepen Plenaire nabespreking casuïstiek Slaap; een hele zorg Wat is
Slaap workshop. Lichamelijk slapen. Mentaal slapen
Slaap workshop Lichamelijk slapen Mentaal slapen Mijn werk.. Praktijkvoorbeeld Onze lieve, gevoelige dochter van net 5 jaar heeft (had) al maanden moeite met in slaap komen. Urenlang draaien, kletsen,
Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen
Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Marcel Smits, neuroloog-somnoloog 1,2 1: Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Multidisciplinair expertise centrum voor slaapwaak stoornissen
Slaapdienst Verstoorde nachtrust
Slaapdienst Verstoorde nachtrust Tips voor een goede slaap. Ik kan niet slapen! Woelen, draaien, het maalt maar door in uw gedachten. Steeds bent u bezig met wat er die dag allemaal gebeurd is of wat u
Vier op de tien slaapt slecht Bijlage
1) Grafieken en tabellen Vier op de tien slaapt slecht Bijlage Grafiek 1: Stellingen over slaap (totale groep 3.297 personen) Kijk naar jezelf (op een gemiddelde dag) en duid aan in welke mate je het eens
Vaardig met Slaap. Een vaardigheidstraining om beter te leren omgaan met slaapproblemen
Vaardig met Slaap Een vaardigheidstraining om beter te leren omgaan met slaapproblemen Slapen is geen geringe kunst; Je moet er de hele dag voor wakker blijven - Friedrich Nietzsche- Week 1 Week 2 Week
Omgaan met slapeloosheid
Omgaan met slapeloosheid Beste patiënt Vrijwel iedereen heeft wel eens een slapeloze nacht. Sommigen daarentegen genieten zelden of nooit van een heerlijke nachtrust. Dat is vervelend. Samen kunnen we
Regionaal zorgpad Slaapproblemen Zorggroep Synchroon
Regionaal zorgpad Slaapproblemen Zorggroep Synchroon Versie april 2015 Zorgpad Slaapproblemen 22-4-2015 1 Regionaal zorgpad Slaapproblemen Zorggroep Synchroon, april 2014 Zorgpad Slaapproblemen 22-4-2015
slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018
Dia 1 slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Bert van de Meeberg, Arts VG Dia 2 slaapproblemen en autisme Wat is slaap? Wat is gezonde slaap? Wanneer spreken we van een slaapprobleem? Waarom
KALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW
KALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW Ik wil stoppen met slaapmiddelen In het kort Een goede voorbereiding maakt stoppen met slaapmiddelen makkelijker. Uw huisarts helpt u graag bij het stoppen. Als u stopt,
SLAAP/WAAK STOORNISSEN ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN
INTERLINE SLAAP/WAAK STOORNISSEN Concept dd 22 mei 2007 ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN Inleiding De werkgroep slaap / waakstoornissen bestaat uit: Namens slaapteam
Gezonde slaap bij kinderen/jongeren, wat wel/niet doen en hoe behandel je slaapproblemen of chronische vermoeidheid?
Gezonde slaap bij kinderen/jongeren, wat wel/niet doen en hoe behandel je slaapproblemen of chronische vermoeidheid? Drs. Daniëlle Hendriks, orthopedagoog & somnoloog Centrum voor slaap en waakstoornissen
Chronische slapeloosheid
Chronische slapeloosheid In de praktijk Boone Eva & Van Hevele Delphine Klinisch Psychologen Gedragstherapeuten - Slaappsychologen Getuigenis Slapeloosheid Prevalentie: - Occasioneel: 1/3 van de bevolking
Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag.
Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Thom Timmerhuis, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 's-hertogenbosch 26-11-2018 Hoe verloopt
TE VEEL SLAPEN OF NIET SLAPEN HET ZIT VOORAL IN JE BREIN
TE VEEL SLAPEN OF NIET SLAPEN HET ZIT VOORAL IN JE BREIN DR. STEPHANIE HÖDL Centrum voor Neurofysiologische Monitoring Universitair Ziekenhuis Gent SLAAPSTADIA POLYSOMNOGRAFISCHE - REGISTRATIE Monitoring
dr. Ingrid Verbeek drs. Merijn van de Laar Behandeling van langdurige slapeloosheid
dr. Ingrid Verbeek drs. Merijn van de Laar Behandeling van langdurige slapeloosheid Dit boek, Behandeling van langdurige slapeloosheid, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel
slaapstoornissen bij ADHD: Biologische klok en andere oorzaken
slaapstoornissen bij ADHD: Biologische klok en andere oorzaken Marcel Smits neuroloog - somnoloog Multidisciplinair expertise centrum voor slaap en chronobiologie Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Disclosure
Het slaapcentrum voor kinderen
Het slaapcentrum voor kinderen Kinderen met slaapproblemen kunnen voor onderzoek en behandeling terecht bij het slaapcentrum van Haaglanden Medisch Centrum (HMC) Westeinde. Er is een speciaal behandelteam
Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten
Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Dr. Sebastiaan Overeem, arts-somnoloog Afd. Neurologie, Donders Instituut, UMC St Radboud, Nijmegen Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe,
Omgaan met slapeloosheid Adviezen door de psychologen van het Slaapcentrum
Omgaan met slapeloosheid Adviezen door de psychologen van het Slaapcentrum Slaaprestrictie Achtergrondinformatie Slechte slapers hebben vaak de neiging om langer in bed te blijven liggen in de hoop dat
METHODE VAN DIXHOORN BIJ SLAAPPROBLEMEN
METHODE VAN DIXHOORN BIJ SLAAPPROBLEMEN Margo Muijselaar Themabijeenkomst 22 september 2018 Amersfoort Strategische verkenning thema Slaap (2017) Door de hersenstichting, het RIVM (Rijksinstituut voor
Dr.Al de Weerd Slaapcentrum SEIN Zwolle-Groningen adweerd@sein.nl
Slaap/waakstoornissen Diagnose; rol van polygrafie; overzicht van aandoeningen; impact op dagelijks leven en werk Dr.Al de Weerd Slaapcentrum SEIN Zwolle-Groningen adweerd@sein.nl Wat gebeurt er in de
Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu. Delayed sleep phase syndroom
Delayed sleep phase syndroom Wat is het delayed sleep phase syndroom? Delayed sleep phase syndroom is een aandoening waarbij kinderen en volwassenen een slaapwaakritme hebben waarbij ze op een veel later
Rapportage Opiniepeiling nationale slaapweek maart 2015
Rapportage Opiniepeiling nationale slaapweek maart 2015 In opdracht van: Hersenstichting Datum: Maart 2015 Projectnummer: 2015019 Auteurs: Els van der Velden & Rik Wester Inhoud 1 Achtergrond & opzet 3
slaap voorlichting Slaap Voorlichting 1. Toelichting 2. Doel, doelgroep en tijdsduur 3. Uitvoering 4. Organisatie
1. Toelichting Deze module is gebaseerd op de NHG-Standaard M23 van juli 2005. Een gestructureerde slaapanamnese en goede voorlichting over slaapfysiologie en slaaphygiëne kunnen onnodig en ineffectief
inhoud 1. Slapen 2. Wat is slapen? 3. Waarom slaap je? 4. Slaapschuld 5. De biologische klok 6. Ochtend en avondmensen 7.
Slaap inhoud 1. Slapen 3 2. Wat is slapen? 4 3. Waarom slaap je? 5 4. Slaapschuld 6 5. De biologische klok 6 6. Ochtend en avondmensen 7 7. Slapen in fasen 7 8. De hoeveelheid slaap 10 9. Inspanning en
Onderwerpen. Slaapstoornissen. ICSD-2 hoofdcategorieën. De rol van slaapdiagnostiek in de slaapgeneeskunde. Slaap & Slaapgeneeskunde
Onderwerpen Basiscursus slaapgeneeskunde 24 maart 2011 De rol van slaapdiagnostiek in de slaapgeneeskunde Slaap & Slaapgeneeskunde Slaapdiagnostiek Do s en don ts. Nanny Duis, Physician Assistant Centrum
Waarom slapen we? Slaapstadia. Biologisch klok. Slaapproblemen bij kinderen met autisme. Oogjes dicht en snaveltje toe
Slaapproblemen bij kinderen met autisme Oogjes dicht en snaveltje toe 22 maart 2018 Autismenetwerk Zuid-Holland Zuid Voorstellen en verwachtingen Anne Brouwer, Ervaringsdeskundige Annemiek van Maanen,
Het belang van goede slaap voor het psychisch welzijn: oorzaken en gevolgen van slaapstoornissen in de psychiatrie
Het belang van goede slaap voor het psychisch welzijn: oorzaken en gevolgen van slaapstoornissen in de psychiatrie Prof. dr. Marike Lancel / psycholoog & somnoloog / GGZ Drenthe & RuG Onderwerpen slaaponderzoek,
Welterusten. Probus Doeke Post
Welterusten. Probus 2019 Doeke Post .en : God VAN DE SLAAP Thanatus God van de dood Hades, god van de onderwereld Griekse mythologie Hypnos: personificatie van de slaap, de tweelingbroer van Thanatus
Gestructureerd Slaapklachten Interview 1. Demografische informatie. Geslacht: M / V. Burgerlijke staat: Telefoon: 1. Aard van de slaapklacht
Gestructureerd Slaapklachten Interview 1. Demografische informatie Naam: Adres: Geslacht: M / V Leeftijd: Burgerlijke staat: Telefoon: Beroep: Opleiding: 1. Aard van de slaapklacht Heeft u problemen met
I n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n
I n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n Omgaan met slapeloosheid 3 INHOUD Een vicieuze cirkel...4 Slaap en slapeloosheid...5 Nooit meer slecht slapen...7 Sl a a p hy g i ë n e...8 Re l a x a t i
Slaapstoornissen bij kinderen
Slaapstoornissen bij kinderen Bijna alle ouders maken het wel eens mee: een kind dat niet wil of niet kan slapen of s nachts een paar keer wakker wordt. Gelukkig gaat zo n periode van slecht slapen bij
Slapeloosheid (Insomnia)
Slaap Waak Centrum Slapeloosheid (Insomnia) Afspraak op het Slaap Waak Centrum Een slaapprobleem of een slaapgerelateerd probleem heeft vaak een brede aanpak nodig. In het Slaap Waak Centrum werken wij
Centrum voor slaap- en waakstoornissen
Centrum voor slaap- en waakstoornissen U heeft zich bij het Slaapcentrum van het HMC (Haaglanden Medisch Centrum) aangemeld met slaap- en/of waakproblemen. In deze folder vindt u algemene informatie over