De Community of Practice onderzoeksmatig leiderschap

Transcriptie

1 De Community of Practice onderzoeksmatig leiderschap Meta Krüger, Penta Nova Academie voor Schoolleiderschap Samenvatting Het lectoraat Leiderschap in het Onderwijs is ingesteld door Penta Nova, Academie voor Schoolleiderschap. Penta Nova is een samenwerkingsverband van zes hogescholen. Vanuit het lectoraat worden scholen PO en VO ondersteund die op weg willen gaan naar een professionele leergemeenschap (PLG) met een onderzoekende cultuur. De internationale ontwikkeling naar nieuw leiderschap en naar onderzoekende scholen is daarbij leidraad. Aan het lectoraat zijn een kenniskring en een Community of Practice (CoP) verbonden. In de kenniskring verrichten wij wetenschappelijk praktijkgericht onderzoek naar onderzoekmatig leiderschap. In de CoP onderzoeksmatig leiderschap zoeken 10 schoolleiders PO en VO met elkaar naar antwoorden op de vraag hoe een onderzoekende cultuur te creëren in hun school. In dit artikel wordt de CoP onder de loep genomen. We bespreken de kenmerken van de CoP, de criteria van waaruit wordt gewerkt en we beschrijven hoe het werken en leren in de CoP plaats vindt. Aan het slot van het artikel wordt gereflecteerd op het werken in de CoP en worden enkele aanbevelingen gedaan. De Community of Practice onderzoeksmatig leidinggeven De CoP Onderzoeksmatig leidinggeven bestaat op dit moment uit tien schoolleiders (vijf schoolleiders primair onderwijs en vijf voortgezet onderwijs) en de lector als facilitator. In onze CoP wordt gewerkt vanuit de definiëring van Wenger (2011), die begin jaren negentig voor het eerst de term community of practice lanceerde: Communities of practice are groups of people who share a concern or a passion for something they do and learn how to do it better as they interact regularly. Het gaat in een CoP dus om samen leren vanuit de praktijk en om het delen en construeren van kennis met het doel te komen tot verbetering van het eigen handelen in de praktijk. De leden van de CoP Onderzoeksmatig leiderschap hebben gezamenlijk de volgende focus geformuleerd: Hoe creëer ik een professionele leergemeenschap met een onderzoekende cultuur in mijn school? Focus is het creëren van een professionele leergemeenschap met een onderzoekende cultuur. We omschrijven het begrip PLG op basis van Krüger (2010) als volgt: Een PLG is een groep van professionals (schoolleiding en teamleden) die collectief werkend hun praktijk deelt en kritisch onderzoekt op een reflectieve, samenwerkende, leergerichte wijze om het onderwijs aan leerlingen te verbeteren. De Community of Practice kan dus worden opgevat als een soort PLG. In de CoP gaat het om leidinggeven aan leren op basis van data. Hierbij wil men leren van elkaar, van elkaars ervaringen in de eigen scholen en van de theorie. Onder onderzoeksmatig leidinggeven verstaan wij: Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 36(4)

2 het stimuleren van het gezamenlijk benutten van interne en externe data voor onderwijs- en schoolontwikkeling (Krüger, 2014). Daarbij wordt het begrip data breed opgevat. Alleen datainformed besluitvorming zal het onderwijs niet verbeteren; het dient gepaard te gaan met coherente veranderingen op systeemniveau (zie ook Shen & Cooley, 2008) en dat vergt een brede kijk op data. In tegenstelling tot de doorgaans beperkte benadering van het begrip data bij opbrengstgericht werken als kwantitatieve leerlingdata - prestatiegegevens gebaseerd op gestandaardiseerde testen - wordt vanuit het lectoraat gesteld dat ook andere data moeten worden betrokken: zowel cognitieve als affectieve leerlingresultaten; data op leerlingniveau én op schoolniveau; zowel kwantitatieve als kwalitatieve data; data over leerprocessen en over schoolprocessen. Het gaat om het werken vanuit een onderzoekende houding door zowel leraren als schoolleiders waarbij schoolleiders samen met het team onderzoeksgegevens gebruiken voor het nemen van beslissingen op zowel leerling-, onderwijs- als schoolniveau (Krüger, 2014). Dit is ook het uitgangspunt voor het werken in onze CoP. Wijze van werken en leren in de CoP Startfase In het voorjaar van 2012 kwam de CoP voor het eerst bijeen. In de eerste bijeenkomst hebben we mede op basis van het artikel van Wenger (2011) doorgesproken wat de kenmerken van een CoP zijn en hebben we de focus van de CoP bepaald: Hoe creëren we een professionele leergemeenschap met een onderzoekende cultuur in de scholen? Eerste praktijkervaringen zijn uitgewisseld over de mate waarin de scholen onderzoekend waren en waar men heen wilde. Op basis daarvan hebben we de ambities van de groep en van de individuele leden besproken en schriftelijk vastgelegd. Tot slot zijn afspraken gemaakt over hoe met elkaar te werken en wat van elkaar te verwachten. Op basis daarvan konden we als CoP aan de slag. Wijze van werken In de CoP wordt door middel van uitwisseling van kennis en ervaringen nieuwe kennis gecreeerd en wordt onderzoeksmatig leidinggeven bevorderd. We komen vier maal per jaar bijeen in werkbijeenkomsten van steeds een dagdeel. De lector werkt als facilitor, als degene die de voorwaarden schept waaronder collectieve en individuele leerprocessen op gang kunnen komen. De rol van facilitator betekent ook dat de leden van de CoP zelf bepalen wat er op de agenda komt en hoe dat besproken zal worden. De agenda wordt wisselend door de schoolleiders gemaakt in overleg met de anderen. De schoolleiders hebben wel aan de facilitator gevraagd om de rol van gespreksleider op zich te nemen tijdens de bijeenkomsten. De leden van de CoP kunnen aan de facilitator vragen om materiaal of theorie aan te dragen op basis van bepaalde vragen die zij hebben of om een presentatie te geven. De lector neemt daar als facilitator echter niet zelf het initiatief voor. De schoolleiders hebben verder de afspraak gemaakt dat hetgeen wordt uitgewisseld tijdens de bijeenkomsten van vertrouwelijke aard is. In een dropbox worden alle belangrijke documenten voor iedereen beschikbaar gesteld: agenda s, verslagen van de bijeenkomsten, gepresenteerd materiaal, artikelen en de schriftelijk vastgelegde praktijktheorie die zich al werkend ontwikkelt. 138 De Community of Practice onderzoeksmatig leiderschap

3 Elke bijeenkomst bestaat uit drie blokken: presentatie en bespreking van een praktijkervaring bespreking van gelezen literatuur bespreking van de voortgang van het gezamenlijke onderzoek in de eigen scholen Praktijkervaringen die worden gedeeld zijn bijvoorbeeld de wijze waarop in de school het onderzoekend werken is ingevoerd of is georganiseerd; de wijze waarop leerteams zijn gevormd en hoe die werken; hoe in de school wordt gewerkt met critical friends van buiten; de rol van teacher leaders in het creëren van een professionele cultuur in de school; of hoe in de school wordt omgegaan met de analyse en verwerking van leerlingresultaten. Op elke bijeenkomst wordt een artikel, rapport of deel uit een boek besproken. De te lezen literatuur wordt aangedragen door de leden zelf, en soms door de lector / facilitator op vraag van de CoP-leden naar literatuur over een bepaald thema dat de interesse heeft. Wat betreft het gezamenlijke onderzoek op de scholen: de schoolleiders wilden onderzoek doen naar de wijze waarop hun leraren de onderzoekende cultuur en het onderzoeksmatig leiderschap in hun school percipiëren. Voor dat doel heeft de facilitator een bestaande vragenlijst 1 aangedragen, die voor dit doel is aangepast in overleg met de CoP. De vragenlijst is vervolgens digitaal uitgezet onder de leraren (dit werd georganiseerd door één van de schoolleiders). De data zijn aangeleverd bij de facilitator die de data heeft geanalyseerd met SPSS en die de resultaten heeft teruggegeven aan de schoolleiders in de vorm van woordrapporten. De scores op de schalen werden voor elke afzonderlijke school in het schoolrapport afgezet tegen de gemiddelde score van alle scholen. De schoolrapporten zijn in de CoP gedeeld en op dit moment wordt mede op grond van de resultaten van het onderzoek verder gewerkt aan het creëren van een onderzoekende cultuur. Wijze van leren In de CoP wordt geschakeld tussen individueel en collectief leren: we proberen werkvormen te hanteren die het collectief en het individueel leren stimuleren. Ook vinden we het belangrijk om de collectieve kennis vast te leggen, zodat de opbrengsten van de CoP voor iedereen zichtbaar zijn. Men kan in een CoP afspreken of men opbrengsten wil genereren alleen ten nutte van de leden zelf of dat men een eindproduct wil leveren waar ook anderen buiten de CoP baat bij hebben. In onze CoP hebben we besloten tot het eerste: de opbrengsten zijn in eerste instantie alleen voor onszelf. We construeren met elkaar kennis en we noemen dat onze praktijktheorie. We bouwen aan de praktijktheorie door na behandeling van elk blok ons de vraag te stellen wat ons dit leert over het creëren van en het leidinggeven aan een onderzoekende cultuur. De resultaten van die reflecties leggen we schriftelijk vast. Op deze manier houden we de focus van de CoP steeds goed in het oog en vindt bewust leren plaats. Een enkele keer bezoeken we met elkaar de school van één van de schoolleiders en vindt de bijeenkomst van de CoP op die school plaats. Het doel van zo n schoolbezoek is om met eigen ogen te zien wat er op die school gebeurt aan onderzoeksmatig werken en leren. Een onderzoekende cultuur is natuurlijk moeilijk te zien, maar het verhaal van de schoolleider en 1. Het betreft de vragenlijst Het creëren van een onderzoekende cultuur in scholen van Krüger & Geijsel, gepubliceerd in Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 36(4)

4 de rondleiding door de school, geven een mooi beeld van wat er in de school aan activiteiten plaatsvindt op het gebied van onderzoeksmatig werken en laten toch ook ruiken aan de schoolcultuur rond onderzoekend werken. Tussen de bijeenkomsten in wordt ook wel literatuur uitgewisseld via mail en Dropbox. Een enkele keer bezoeken schoolleiders elkaars scholen om een breder beeld te krijgen van de school die in de bijeenkomsten is gepresenteerd. Kenmerken van de Community of Practice Onderzoeksmatig leidinggeven Vanuit de literatuur en vanuit ervaringen met andere kennisgemeenschappen of leergroepen hebben we geprobeerd om onze CoP te baseren op een vijftal kenmerken. Het eerste kenmerk is het hebben van vergelijkbare praktijkervaringen. Belangrijk is dat de leden van een CoP ervaringen delen die op hetzelfde terrein liggen, zodat men individueel en collectief kan leren van de denkwijze en aanpak van collega s. Alle leden van onze CoP zijn schoolleider in PO of VO. Als tweede kenmerk kan de gezamenlijke focus en ambitie worden geformuleerd, hier dus het creëren van een professionele leergemeenschap met een onderzoekende cultuur. Vasthouden van en commitment aan de focus is daarbij onze opdracht. Het derde kenmerk is het slechten van de kloof tussen theorie en praktijk. Het bestuderen en aan elkaar presenteren van theorie wordt steeds toegepast op de eigen schoolpraktijk. Andersom worden de praktijkervaringen steeds getoetst aan de theorie. Het voortdurend leggen van de verbinding met schoolontwikkeling is een belangrijk vierde kenmerk. Het gaat hier om de verbinding van de focus van de CoP met innovatie op de werkplek, in ons geval het implementeren van de gedeelde en geconstrueerde kennis over het creëren van een onderzoekende cultuur in de eigen school, waarna de implementatie-ervaringen weer worden gedeeld en gebruikt voor het construeren van nieuwe kennis. Het vijfde kenmerk van de CoP is dat het eigenaarschap en de regie bij de participant liggen. De leden van de CoP bepalen gezamenlijk de focus, de agenda s van de bijeenkomsten en de wijze waarop wordt gewerkt. Daarnaast zijn er een paar kenmerken in de relatiesfeer die zeker niet minder belangrijk zijn: open en respectvol zijn naar elkaar; een ieder komt om te halen én te brengen; en er worden relaties opgebouwd om van elkaar te leren. Onze CoP voldoet daarmee ook aan de kenmerken zoals geformuleerd door Mittendorf e.a. (2006) in het door hen geformuleerde framework waarmee ze onderzoeken welke kenmerken CoP s hebben en wanneer ze stimulerend zijn voor collectief leren. Deze kenmerken zijn: shared domain, shared practice en shared community, waarbij dit laatste kenmerk betrekking heeft op een mini-cultuur, het informele karakter en interpersoonlijke relaties, als ook collectief en individueel leren. Reflectie en aanbevelingen De CoP biedt met deze wijze van werken en leren een alternatief voor scholingsactiviteiten zoals we die kennen. Het samenwerken in een groep collega s met vergelijkbare ervaringen en doelen, waarbij men samen bepaalt wat er op de agenda komt en hoe men naar het doel toe wil werken, is een heel specifieke vorm van scholing. De leden van de community bezoeken de bijeenkomsten trouw en graag: uitwisseling met collega s blijkt een behoefte te zijn van veel schoolleiders en blijkt een vorm van kennisdeling die hen aanspreekt. Door de wijze van 140 De Community of Practice onderzoeksmatig leiderschap

5 werken en leren ontstaat er al snel een band tussen de deelnemers en kan vanuit openheid met elkaar worden uitgewisseld wat er in de diverse scholen gebeurt en waar men tegenaan loopt. Werken en leren in de CoP op de hier besproken wijze lijkt uitermate geschikt om theorie en praktijk direct aan elkaar te verbinden en om een hechte relatie te leggen met de eigen schoolontwikkeling. Door het werken in de CoP hebben de schoolleiders - niet in de laatste plaats door het gezamenlijke onderzoek in de scholen - zicht gekregen op de stand van zaken met betrekking tot onderzoeksmatig werken in hun school of scholen en weten zij beter hoe dat te bevorderen. De resultaten daarvan worden dan weer gedeeld met de collega-schoolleiders. We geven een paar voorbeelden van de gevolgen in de scholen van het gezamenlijke onderzoek. Eén van de schoolleiders heeft op haar school de onderzoeksresultaten laten uitwerken door een leerteam, dat de resultaten weer heeft gedeeld met de collega s. Met elkaar is toen de wens uitgesproken de eigen onderzoeksvaardigheden te versterken, naar aanleiding waarvan actie is ondernomen. Op een andere school zijn de onderzoeksresultaten met een begeleidend schrijven in alle postvakken gelegd waarna ze verder zijn besproken in de leerteams. Op een VMBO- school is een daar aangestelde lector aan de slag gegaan met de resultaten in de verschillende teams. Werken in een CoP gaat niet zomaar en moet worden geleerd. Het gaat niet altijd van een leien dakje. Vooral in het begin hadden we af en toe moeite met het bepalen van onze rollen in de bijeenkomsten. De schoolleiders waren geneigd in de schoolbanken plaats te nemen en af te Werken in een CoP gaat niet zomaar en moet worden geleerd. wachten wat de lector zou gaan doen. De lector als facilitator was geneigd in te grijpen in groepsprocessen en de agenda naar zich toe te trekken. Het kost tijd en gezamenlijke reflectie om rollen duidelijk te krijgen en om te wennen aan de andere manier van met elkaar werken. En nog steeds ligt hier een punt van aandacht. Een ander punt van terugkerende bespreking is het werken als lid van de CoP tussen de bijeenkomsten in. Dat gebeurt weinig. De dropbox blijft meestal ongebruikt en wordt pas vlak voor en na de bijeenkomsten gevuld en benut. Een CoP zou meer vruchten kunnen afwerpen als men ook tussen de bijeenkomsten in contact zou zoeken met elkaar en elkaar zou gebruiken om zaken te bespreken, eventueel op te lossen en om ideeën bij elkaar op te doen. De schoolleiders hebben zelf af en toe naar voren gebracht dat ze meer energie zouden willen steken in de CoP tussen de bijeenkomsten in, maar het komt er niet van. Iedereen heeft het druk en werkt met (te) volle agenda s. Een eerste aanbeveling om goed te kunnen werken in een Community of Practice is dat er bij aanvang een uitgebreide bespreking plaats moet vinden over de kenmerken van een CoP en dat afspraken moeten worden gemaakt over hoe te werken. Daarbij zal de focus gezamenlijk moeten worden bepaald en moet iedereen zich erover uitspreken daarachter te staan. Ook verdient het aanbeveling om aan het begin met elkaar de ambities van de groep als geheel en van de leden afzonderlijk in kaart te brengen. Daarnaast vergt een veelvuldige reflectie op hoe er wordt gewerkt en op de rollen van de leden de aandacht. Ook het creëren van een prettige en hartelijke sfeer is van groot belang in verband met het openhartig durven en willen delen van ervaringen en voor het bevorderen van het leren van elkaar. Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 36(4)

6 Hoe zouden aankomende leraren in de lerarenopleidingen kunnen werken met CoP s? In de definitie van Wenger (2011) leent de CoP in de lerarenopleidingen zich het best voor deling van kennis en ervaringen opgedaan op de praktijkscholen, de stage dus. In een CoP gaat het immers om het delen en construeren van kennis, het leren van en vanuit de praktijk en zo om het verbeteren van ieders performance. De kennis en ervaring die studenten opdoen, komen samen in de stage. Het dichten van de theorie praktijk kloof is hier bij uitstek in het geding. Er moet dan wel een duidelijke focus worden geformuleerd, die eventueel bijvoorbeeld per kwartaal zou kunnen worden herzien en vernieuwd. Vanuit de ervaringen van de in dit artikel besproken CoP zou dit niet alleen de onderzoekende houding en deep learning bij studenten kunnen stimuleren, maar zou het ook het plezier in leren kunnen bevorderen. Een laatste aanbeveling kan zijn dat lerarenopleiders zelf binnen hun instituut een CoP vormen. Zo kunnen zij ervaring opdoen die hen kan helpen om hun studenten te leren om in een CoP werken. Ook in onze CoP blijken schoolleiders door de ervaring van het werken als CoP beter te weten hoe zij PLG s en Cop s in hun eigen scholen kunnen stimuleren en implementeren. Referenties Krüger, M. (2014). Onderzoeksmatig leiderschap in de onderzoekende school. In: Krüger (red.), Leidinggeven aan onderzoekende scholen (H1), Bussum: Coutinho. Krüger, M.L. (2010). De invloed van schoolleiderschap op het onderzoeksmatig handelen van leraren in veranderingsprocessen. Hogeschool van Amsterdam, Kenniscentrum Onderwijs en Opvoeding, Kenniscentrumreeks no. 6. Lips, K.H.J., Jansen, E.L., & van Biene, M.A.W. (2010). Het collectieve leerproces in een community of learning. Tijdschrift Onderwijsinnovatie, Open Universiteit, september, Mittendorff, K., Geijsel, F., Hoeve, A., Laat, M. de, & Nieuwenhuis, L. (2006). Communities of practice as stimulating forces for collective learning. Journal of Workplace Learning, 18(5), Shen, J., & Cooley, V.E. (2008). Critical issues in using data for decision-making. International Journal of Leadership in Education, 11(3), Wenger, E. (2006). Communities of practice, a brief introduction. uoregon.edu/xmlui/handle/1794/ De Community of Practice onderzoeksmatig leiderschap