Verstoorde waak-slaap ritmes

Transcriptie

1 Verstoorde waak-slaap ritmes Tegen de klok in... Marijke C.M. Gordijn, PhD Centrum voor Levenswetenschappen Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen Circadiane ritme slaap stoornissen Individuele verschillen: chronotypes Intrinsiek Extrinsiek 1. Afwijkingen in circadiane system 2. Uit fase zijn van externe en interne signalen chronotypes DSPS and ASPS Vrijlopend (b.v. blind) onregelmatig patroon ploegendienst jet lag Foto: De volkskrant 1

2 Verdeling chronotypes in Nederland 5 aantal mensen per categorie (%) vrije dagen (n=7864) werkdagen (n=7751) midden van de slaap (kloktijd in uren) VROEG LAAT VERKLARINGEN VOOR CHRONOTYPES Doe zelf de test: Gordijn unpubl. Chronotype, geslacht en leeftijd Slaaptijd richt zich naar zonsopkomst Chronotype (local time, MSF sc) laat vroeg Age chronotype (tijdstip midden van de slaap) West Duitsland (Roenneberg et al 7) lengtegraad (graden oosterlengte) Oost Roenneberg, Kumar & Merrow 7 Roenneberg, Merrow et al 4 7 2

3 Nederland ligt in verlengde Nederland ligt in verlengde chronotype (tijdstip midden van de slaap) West Duitsland (Roenneberg et al 7) Nederland (Gordijn database) lengtegraad (graden oosterlengte) East Roenneberg, Kumar & Merrow 7 chronotype (midden van de slaap in uren) West Duitsland (Roenneberg et al 7) Nederland (Gordijn database) zonder stad Groningen lengtegraad (graden oosterlengte) East Roenneberg, Kumar & Merrow 7 Selectie chronotypes Melatonine ritmes in dim licht vroeg type f 58 j laat type f 23 j 1 early types (9) late types (8) dagen melatonin (% maximum) : : : 4: 8: 12: 16: Klok tijd (u) Gemiddelde slaap Gemiddelde slaap habitual sleep phase early types clock time (h) habitual sleep phase late types Gordijn et al 6 3

4 Biologische klok chronotypes Pilot blauw lichttherapie period of the melatonin rhythms (h) early types late types p <.5 Vroege chronotypes (ochtendmensen) hebben een klok die sneller loopt dan late chronotypes (avondmensen) Day 1 2 control M M 3 min M M Maar met licht op het juiste moment is de klok bij te stellen 3 M M Geerdink, Gordijn in prep Verschuiven met 3 min puls melatonin (%) 5 4 n= day after 1 pulse after 3 pulses min. Delay min. Advance 3 min. average DLMO shifts * # Light pulses Received GEVOLGEN MISMATCH EN CHRONISCH SLAAP TEKORT Geerdink, Gordijn in prep 4

5 Gevolgen van slaaptekort Mismatch en sociale jetlag alcohol laat type f 23 j Functioneren na ~3 uur langer wakker = functioneren met.5 % alcohol Sleep deficit dagen : : : 4: 8: 12: 16: Klok tijd (u) (criterium in NL) Gemiddelde slaap Gordijn unpubl Rajaratnam & Arendt 2 Late types slaapdronken op werkdagen Niet zomaar een beetje slaapdronken tijd die nodig is om je wakker te voelen (uren) werkdagen n= chronotype (midden slaap op vrije dagen, gecorrigeerd voor leeftijd) Gordijn unpubl Wertz et al 6 5

6 Late types, stemming en stimulantia Verhoogd risico op overgewicht Wittmann et al 6 21 Roenneberg et al 12 Slaaptekort vermindert antilichaam aanmaak Voorkom mismatch en slaaptekort 4 dagen 4 uur slaap 1-5 am 2 dagen 4 uur slaap 1-5 am 7 dagen 12 uur slaap (1) het aanpassen van de werktijden aan het chronotype of (2) het selecteren van het juiste chronotype voor bepaalde werktijden of (3) lichttherapie Spiegel et al 2 6

7 Nachtdienst in Nederland PLOEGENDIENST % van de werkende populatie met nachtdiensten in NL, 1 Ploegendienst kernproblemen: Gezondheid en ploegendienst Werken tijdens inactieve periode /subjectieve nacht Slapen tijdens actieve periode /subjectieve dag Licht tijdens donkere periode/subjectieve nacht Eten tijdens inactieve periode /subjectieve nacht Extreme sociale jetlag In 1-25% van ploegendienst werkers Slaap stoornissen Depressie Maag-darmklachten Cardiovasculaire klachten Overgewicht en diabetis Verhoogd risico op (borst)kanker Kivimäki et al 1 7

8 Ploegendienst: desynchronisatie WAT IS ER AAN TE DOEN Behandeling ploegendienst syndroom Compromis fase verschuiving? Goed getimed licht Goed getimed melatonine Goed getimed voeding Alertheid bevorderen (licht?) Slaap verbeteren; vóór-slaap, powernaps, slaap hygiëne LICHT IN DE NACHTDIENST Adviezen afhankelijk van ploegendienst schema en individu 8

9 Twee funties van licht! (Blauw) licht maakt alerter Beeldvormend Contrast kleuren Niet-beeld vormend Verschuiven klok Verhogen alertheid Onderdrukt slaperigheid Onderdrukt melatonine Hypothese: Gezondheidsrisico! Cajochenet al 7 Afhankelijk van ploegendienst rooster Probleem 1. Verschuif de biologische nacht naar iets later? 2. Verbeter alertheid en functioneren zonder de klok te verschuiven en melatonine te onderdrukken? De biologische klok verschuift niet snel Individuele verschillen in hoeveel je kunt verschuiven in ploegendienst Het is niet gezond de biologische klok veel heen en weer te schuiven 9

10 Oplossing: dynamisch licht? Mogelijkheden bij dynamisch licht Hogere intensiteiten, meer blauw overdag? Hogere intensiteiten, minder blauw s nachts? MEDILUX INTELLIGENT LICHT SCHEMA IN EEN SNEL VOORWAARTS ROTEREND ROOSTER(CONTROLE KAMER) Afhankelijk van rooster extra licht s avonds, of s avonds en s morgens? 8-Feb Kern van het probleem: Eten op moment dat lichaam het niet goed verwerkt Minder honger, meer (ongezonde) snacks VOEDING IN DE NACHTDIENST Soms overslaan maaltijden (hongeren) 1

11 PLOEGENDIENST met NACHTDIENSTEN Bijkomend het bedrijfsrestaurant probleem: restaurant faciliteiten in de nacht Advies voeding: Wat & wanneer? Houd zo veel mogelijke normale eetpatroon aan (ontbijt en diner) s Nachts een eiwitrijke maaltijd? Vermijd Ongezond snacken (tussendoortjes) Eten vlak voor het slapen gaan Effect powernap min (2 en 4 am) Politiekorps Drenthe more sleepy Verkeersveiligheid na de nachtdienst SLAAPHYGIËNE sleepiness (KSS) control 6. powernap n=35 p< time in the night shift Less sleepy * sleepiness (KSS) percentage over past 4 weeks control light 6 4 n=32 n.s. control powernap n= sleepy dozed off (near)accident time in the night shift Gordijn 12 * 11

12 Adviezen Chronobiology Current group members Past group members Domien Beersma Moniek Geerdink Melanie Rüger Roelof Hut Maan van de Werken Andrei Zavada Menno Gerkema Tom Woelders Marina Giménez Serge Daan Bonnie de Vries Thomas Kantermann Optimaliseer slaapomgeving Munich Till Roenneberg Martha Merrow B.V. Marijke Gordijn Pauline Bollen Emma Wams Doe dutje voor/in begin van de nachtdienst Zorg overdag voor voldoende licht s Nachts warm licht van voldoende intensiteit Houd zoveel mogelijk normaal voedingspatroon aan; s nachts een eiwitrijke maaltijd? Politie & Wetenschap 6th European Framework Programma Philips Lighting Medilux marijke.gordijn@chronoatwork.nl Aanbevelingen algemeen Voorwaarts roterend Voldoende rust tussen diensten Max 2-3 nachtdiensten achter elkaar Vroege diensten niet voor 7u beginnen Flexibiliteit en individuele aanpassingen Goede verdeling rustdagen Instructies mbt slaaphygiëne Powernap en/of voorslaap Cafeïne ter voorkoming slaperigheid Lichtbehandeling Combinatie van interventies VOEDINGS ADVIEZEN! Akerstedt & Wright 9 12