Monitor betalingverkeer

Transcriptie

1 Monitor betalingverkeer Eindmeting Eindrapport Een onderzoek in opdracht van Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen J. Wils R. Hoevenagel P. van der Zeijden Projectnummer: C10363 Zoetermeer, 12 juli 2013

2 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2

3 Inhoudsopgave Belangrijkste ontwikkelingen samengevat 5 1 Achtergrond van het onderzoek Het Convenant Betalingsverkeer en de Nadere Overeenkomst Doelstelling van het onderzoek 12 2 Efficiëntie: gebruik en infrastructuur Inleiding Acceptatie en gebruik betaalmiddelen 16 7H2.3 Infrastructuur 39H29 8H3 Efficiëntie: transparantie, kosten en prikkels 40H35 41H35 42H35 43H38 9H3.1 Inleiding 10H3.2 Europese markt voor toonbankbetalingsverkeer 1H3.3 Transparantie 12H3.4 Kosten 4H42 13H3.5 Prikkels aan ondernemers en consumenten 45H45 14H4 Betrouwbaarheid 46H57 47H57 48H57 49H61 van het betalingsverkeer 15H4.1 Inleiding 16H4.2 Storingen 17H4.3 Oordeel consumenten en ondernemers 18H5 Veiligheid 50H63 51H63 52H63 53H64 54H67 van het betalingsverkeer 19H5.1 Inleiding 20H5.2 Fraude 21H5.3 Overvallen en diefstallen 2H5.4 Veiligheidsperceptie 23H6 Ontwikkeling afspraken Nadere Overeenkomst 5H69 24H6.1 Inleiding 56H69 25H6.2 Ontwikkeling per indicator 57H69 26HBijlage 1 Onderzoeksvragen en opzet 58H73 27HBijlage 2 Indicatoren op een rij 59H75 28HBijlage 3 Kenmerken betaalmarkt Europa 60H77 29HBijlage 4 Bronnen 61H80 30HBijlage 5 Respondenten interviews H83 3

4 4

5 Belangrijkste ontwikkelingen samengevat Achtergrond onderzoek Eén van de gemaakte afspraken in de Nadere Overeenkomst bij het Convenant Betalingverkeer is dat partijen in 2013 de ontwikkelingen in het betalingsverkeer evalueren. Voor deze evaluatie is een monitor opgezet die de ontwikkelingen in de efficiëntie, betrouwbaarheid en veiligheid van het betalingsverkeer in de periode 1 januari 2009 tot en met 31 december 2012 in kaart brengt. Dit rapport is de eindmeting over de gehele periode Ontwikkelingen in de efficiëntie van het betalingsverkeer Acceptatie en gebruik betaalmiddelen Het aantal pintransacties in 2012 bedroeg 2,474 miljard. Hiermee is het aantal pinbetalingen dicht in de buurt van de ambitieuze doelstelling van 2,75 miljard pintransacties gekomen. Gedurende de looptijd van de Nadere Overeenkomst is een totale stijging van 41% gerealiseerd. Ook in Europees perspectief is dit een bovengemiddelde groei. De groei van het aantal pinbetalingen is vooral afkomstig uit betalingen van kleine bedragen. Pinbetalingen onder de 10 zijn in de periode verantwoordelijk voor tweederde van de totale groei in het aantal pinbetalingen. In 2009 was 29% van alle toonbankbetalingen een pintransactie en 68% een contante betaling. In 2012 is het aandeel van pinbetalingen op het totale aantal betalingen toegenomen tot 39% en het aandeel van contante betalingen gedaald tot 59%. Het aandeel pinbetalingen bij transacties onder de 10 is gestegen. Voorafgaand aan de Nadere Overeenkomst (2007) werd 9% van de betalingen onder de 10 met een pinpas gedaan en 87% contant afgerekend. In 2012 is het aandeel van pinnen gestegen naar 24% en van contant gedaald naar 72%. De acceptatie van pinbetalingen bij ondernemers is toegenomen. In de ambulante handel is een stijging van 30% (in 2009) naar 54% (in 2012) te zien en in de horeca van 64% naar 71%. Bij pompstations en het grootwinkelbedrijf lag de acceptatiegraad in 2009 al op 100%. Bij de MKB-detailhandel is een stijging van 93% naar 96% te zien. Infrastructuur De contante geldtransacties via geldautomaten en banken zijn teruggelopen. Zowel opnames bij geldautomaten als afstortingen zijn ten opzichte van 2011 sterk verminderd. Over de gehele looptijd van de Nadere Overeenkomst nam het aantal opnames bij geldautomaten af met 11% en het aantal afstortingen met 14%. De waarde van de opnames nam in dezelfde periode ook af met 11% en de waarde van afstortingen daalde met 22%. Het aantal betaalautomaten is in 2012 voor het eerst boven de uitgekomen (ruim ). Daarmee is de doelstelling van automaten gehaald. Gedurende de looptijd is een groei van 30% gerealiseerd. De groei is ook vergeleken met andere Europese landen hoog te noemen. Het aantal betaalautomaten met een breedbandverbinding is toegenomen naar 74%. Aan het begin van de Nadere Overeenkomst was dit percentage nog 44%. Het aantal automaten met een analoge verbinding nam af van 42% naar 14%. In totaal vindt nu 94% van alle transacties via een breedband verbinding plaats. 5

6 In Nederland waren eind toonbankinstellingen met pin only kassa's. Dit is een verdrievoudiging ten opzichte van 2011 en bijna acht keer zoveel als in Tarieven en kosten In de afgelopen jaren is sprake van een duidelijke stijging van venstertarieven voor ondernemers voor afstortingen van contant geld. Met name stortingen via sealbag automaten, stortingen onverpakt via de automaat en stortingen onverpakt via kas zijn gestegen (indexontwikkeling van respectievelijk 126, 125 en 135). De tarieven van de pintransactie zijn in dezelfde periode niet gestegen. Hiermee is de mate van sturende tarifering vanuit de bank naar de ondernemer vergroot. De kosten van een pinbetaling zijn in de periode 2009 naar 2012 gelijk gebleven: nog steeds bedragen de gemiddelde kosten van een pinbetaling 0,21. De kosten van een contante betaling zijn in dezelfde periode gestegen van 0,22 naar 0,24. Pinnen is duidelijk goedkoper dan contant betalen. De totale kosten van het betalingsverkeer voor toonbankinstellingen zijn tussen 2009 en 2012 met 7% gestegen van 1,289 miljard naar 1,378 miljard. De stijging wordt met name verklaard door een toename van de creditcardbestedingen, een stijging van de afhandelingstijd en een stijging van de loonkosten. De toename van aantal pinbetalingen had een dempend effect op de kostenstijging: zonder stijging van het aandeel van pinnen in de periode zouden de kosten van het betalingsverkeer nog 36 miljoen hoger zijn uitgevallen. Ontwikkelingen in de betrouwbaarheid van het betalingsverkeer In 2012 zijn meer storingen gemeld aan Connect dan in voorgaande jaren (82 ten opzichte van 42 in 2011 en 37 in 2010). Dit duidt vooral op een grotere meldingsbereidheid. Het aantal grote landelijke storingen was namelijk in 2010 drie, in 2011 zes en in 2012 weer drie. De drie landelijke storingen in 2012 waren veel beperkter van omvang dan in eerdere jaren. Er zijn in 2012 diverse inspanningen door Equens en banken ondernomen om de overlast van storingen te verminderen. Ook is uitgebreid aandacht besteed aan eigen maatregelen door ondernemers. Er is uitvoerig onderzoek gedaan naar fallback oplossingen in geval van storingen, maar deze zijn (nog) niet van de grond gekomen. Ontwikkelingen in de veiligheid van het betalingsverkeer In 2012 is de schade door skimming afgenomen naar 29 miljoen. Uiteindelijk ligt het bedrag 6% lager dan de schade bij de start van de Nadere Overeenkomst. Het aantal vervalste eurobiljetten is verder teruggelopen naar Gedurende de gehele looptijd is in totaal een daling van 41% te constateren. Het aantal overvallen op toonbankinstellingen is teruggelopen. Bij de detailhandel is over de gehele looptijd van de Nadere Overeenkomst een daling van 28% te constateren, bij de horeca 18% en bij benzinestations 12%. Het aantal overvallen op professionele waardetransporten en financiële instellingen is nog harder gedaald. Bij professionele waardetransporten is een daling van 66% te zien en bij financiële instellingen een vermindering van 86%. Het aantal plofkraken stijgt de laatste jaren. In 2010 ging het om 92 gevallen, in 2012 is dit gestegen naar

7 Succes EMV-migratie Een belangrijke doelstelling van de Nadere Overeenkomst was het twee jaar eerder overschakelen op EMV dan aanvankelijk was afgesproken. Het realiseren van de EMV-migratie is een duidelijk succes geweest. De grootschalige operatie is in (zeker voor Europese begrippen) korte tijd uitgevoerd en begin 2012 was EMV in heel Nederland een feit. Voor een operatie met een dergelijke omvang is de uitvoering en acceptatie door ondernemers en consumenten soepel verlopen. Deze belangrijke doelstelling van de Nadere Overeenkomst is daarmee gehaald. Toegevoegde waarde van convenant als instrument Los van de ontwikkelingen op verschillende aspecten hebben het convenant en de Nadere Overeenkomst ook waarde als instrument voor samenwerking. In interviews is door zowel convenantpartners als stakeholders gewezen op de toegevoegde waarde die het convenant heeft als gezamenlijk kader voor afspraken en als overlegtafel. Het convenant onderscheidt zich van andere gremia (als het Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer en overleg binnen de Betaalvereniging) doordat zowel aan concrete afspraken kan worden gewerkt als door de gelijkwaardige basis waarop betrokken partijen samenwerken. Dat dankzij het convenant constructief is samengewerkt en maatschappelijke conflicten zijn voorkomen, wordt ook gewaardeerd door geïnterviewde stakeholders (waaronder ondernemers) die verder van het convenant afstaan. 7

8

9 1 Achtergrond van het onderzoek 1.1 Het Convenant Betalingsverkeer en de Nadere Overeenkomst Achtergrond In 2005 tekenden vertegenwoordigers van de banken en de detailhandel, horeca en benzinebranche (de gezamenlijke toonbankinstellingen) het Convenant Betalingsverkeer Het Convenant had enerzijds tot doel een lopend conflict over de kosten van het pinnen te beëindigen en was anderzijds gericht op verdere vergroting van de efficiency en veiligheid van het betalingsverkeer. Onderdeel van het convenant is dat ondernemers vanaf 1 januari 2005 een korting van één eurocent per pinbetaling krijgen. Daarnaast werd door banken geld gestort in een fonds voor de financiering van projecten om de vergroting van efficiency en veiligheid van het betalingsverkeer mogelijk te maken. Als uitvloeisel van dit Convenant is de Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen (SBEB, in het vervolg ook aangeduid met de Stichting) opgericht. De Stichting beheert het genoemde fonds en ondersteunt allerlei projecten die efficiënter en veiliger betalingsverkeer dichterbij moeten brengen. Belangrijke activiteiten van de Stichting zijn bewustwordingscampagnes, diverse promotieactiviteiten en subsidies gericht op ondernemers. Aanvankelijk was tussen de banken en de gezamenlijke toonbankinstellingen afgesproken om samen te werken tot eind De partijen zouden het Convenant herzien - met de mogelijkheid tot nieuwe afspraken in de geest van het Convenant -, indien de Nederlandse situatie zou wijzigen. Bijvoorbeeld als gevolg van Europese of andere ontwikkelingen, en bij vervanging van betalingen onder het merk PIN door gelijksoortige betalingen onder een ander merk 1. In 2009 werd in dit kader door de betrokken partijen de Nadere Overeenkomst bij het Convenant Betalingsverkeer 2005 ondertekend. Ten tijde van de ondertekening van de Nadere Overeenkomst bestond in Nederland nog één merknaam voor pinnen (PIN) en was er sprake van ongeveer 10 spelers waarvan in Nederland de winkeliers hun pindiensten kunnen afnemen 2. Doelstelling, afspraken en activiteiten Convenant De algemene doelstelling van het Convenant is het stimuleren van maatregelen die de juiste prikkels geven om het betaalverkeer te sturen naar zo efficiënt en veilig mogelijk betaalgedrag 3. Een belangrijk artikel uit het Convenant is art. 7a: de door de Partijen te ontwikkelen plannen moeten leiden tot een maatschappelijk efficiënter en goedkoper (toonbank) betalingsverkeer. Daarmee wordt het maatschappelijk belang van gezond economisch verkeer gediend, en daarmee de belangen van ondernemingen, banken en consumenten. Maatrege- 1 Convenant Betalingsverkeer 2005, art. 2 (f). 2 Toespraak Lex Hoogduin van DNB bij ondertekening NO, 27 mei Activiteiten Stichting Bevorderen Efficiënt Betalen , p. 7. 9

10 len die tot verlaging van de maatschappelijke kosten van het betalingsverkeer leiden zijn uiteindelijk in het voordeel van de eindgebruiker. Meer concreet gaat het om het volgende 1 : 1 Het stimuleren van elektronische betaalmiddelen (pinnen); en het terugdringen van het gebruik van contant geld. 2 Een meer evenwichtige verdeling van de lusten en lasten tussen gebruikers; en 3 Transparante en kostengerelateerde tariefstructuren, met verminderde kruissubsidiëring tussen producten en/of gebruikers. De inhoud van het convenant en de daarin gemaakte afspraken zijn niet openbaar. Voor een deel wordt invulling gegeven aan de gemaakte convenantafspraken via de Stichting. Om de doelen van het Convenant te bereiken, hebben de betrokken partijen afspraken gemaakt over de te ondernemen activiteiten. Onder deze activiteiten valt bijvoorbeeld het onderzoeken van de effectiviteit van mogelijke (positieve en negatieve) prikkels (als communicatieprogramma s of sturende tarifering) die kunnen leiden tot het gewenste betaalgedrag en het ontwerpen van maatregelen met de juiste prikkels ter sturing van het betaalgedrag, met verminderde kruissubsidiëring en voldoende kostendekking 2. Maatregelen dienen gericht te zijn op het gehele betalingsverkeer (ook andere dan bij het Convenant betrokken partijen) en dus in de verschillende sectoren de gewenste veranderingen teweeg te brengen. De afspraken hierover zijn vastgelegd in de Bijlage bij het Convenant, in Actieplannen en in Activiteitenverslagen. De afspraken en activiteiten in het kader van het Convenant hebben voornamelijk betrekking op: Stimuleren van electronisch betalen 3, o.a. door promotionele activiteiten door SBEB en gezamenlijke initiatieven (bijvoorbeeld communicatie op betaalmoment) Subsidiering van Slimme Pinpakketten Vervangen HFT201 Betaalautomaten ( Sloopregeling ) Verbeteren van de transparantie over kosten, tarieven en veiligheid, en kanteling van het marktmodel Stimuleren van breedbandpinnen Pin-keten optimaliseren en verminderen / aanpak storingen Wegnemen belemmeringen bij pinnen: doelgroepen en mensen met beperking Productinnovatie (bijvoorbeeld retourpinnen) Stimuleren pinnen bij kleine bedragen Projecten kwetsbare gebieden in verband met veiligheid Bevorderen van standaardisatie, o.a. kassakoppelingen en protocollen Taskforce Cashloze supermarkten. 1 Activiteiten Stichting Bevorderen Efficient Betalen , p Bijlage bij art. 7 van het Convenant Betalingsverkeer 2005 en Gezamenlijke Toonbankinstellingen (2007). Position paper Betalingsverkeer van de Gezamenlijke Toonbankinstellingen: gemakkelijker, veiliger, efficiënter en betaalbaar. 3 Inclusief internetbankieren. 10

11 Doelstellingen, afspraken en activiteiten Nadere Overeenkomst In 2009 is de Nadere Overeenkomst bij het Convenant Betalingsverkeer 2005 ondertekend. Over het doel van de Nadere Overeenkomst is opgenomen: Oogmerk is enerzijds dat toonbankinstellingen (en consumenten) er in het elektronische toonbankbetalingsverkeer niet op achteruitgaan als gevolg van de overgang naar SEPA en anderzijds dat banken en toonbankinstellingen helpen bevorderen dat er een concurrerende betaalmarkt ontstaat waarin meerdere merken debetkaarten worden geaccepteerd. De hoofdlijnen uit de Nadere Overeenkomst zijn: de banken garanderen voor 5 jaar dat de tarieven voor debetkaartbetalingen niet zullen stijgen en dat de functionaliteit van debetkaartbetalingen zoals die op 1 januari 2009 gold gehandhaafd blijft. de toonbankinstellingen en de banken gaan samen aan de slag om de invoering van EMV met twee jaar te vervroegen naar eind Dit zal de schade door skimmen fors terugdringen. Ze gaan zich actief inspannen om acceptanten over te laten stappen op EMV. de banken stellen over een periode van vier jaar 24 miljoen beschikbaar via de Stichting, onder andere om de toonbankinstellingen tegemoet te komen voor de extra kosten die gepaard gaan met de versnelde overgang naar EMV. de toonbankinstellingen en de banken zullen gezamenlijk plannen uitwerken voor het verder bevorderen van de efficiëntie, en de veiligheid van het betalingsverkeer te vergroten, onder andere door het promoten van pinbetalingen ten koste van contante betalingen. ondanks de gestage daling van de kosten voor pinnen is het nog niet voor alle ondernemers aantrekkelijk om voor lage bedragen consumenten te laten pinnen ten koste van contant. Uiterlijk 1 april 2010 zullen de banken een concreet voorstel doen voor een effectieve oplossing voor laagwaardige betalingen. de bestaande korting van 1 cent per pinbetaling wordt voor onbepaalde tijd gehandhaafd. in 2013 vindt een evaluatie plaats van het Nederlandse betalingsverkeer. Op basis van deze evaluatie maken de toonbankinstellingen en de banken opnieuw afspraken over de efficiëntie van het Nederlandse betalingsverkeer. De beoogde activiteiten zijn vastgelegd in het Vierjarenplan , met als titel Versneld naar een nog veiliger en efficiënter betalingsverkeer. Daarnaast zijn afspraken gemaakt dat iedere partij voor zich tracht bepaalde ontwikkelingen te beïnvloeden. Het hoofddoel van het Vierjarenplan is een soepele en snelle overschakeling van betalen via de magneetstrip naar betalen via de EMV-chip. SBEB is verantwoordelijk voor de volgende activiteiten en programma s: Vervroegde overstap door ondernemers naar EMV begeleiden en bevorderen Op meer plekken automaten Optimalisatie elektronisch betalen Naar een robuustere pin-keten Debetkaart-betaaltransacties toegankelijker maken voor alle doelgroepen Taskforce cashloze supermarktbranche 11

12 Het bevorderen van standaardisatie van kassakoppelingen Stimuleren gebruik LVP-oplossingen zodra die voor handen zijn 1 Bevorderen van breedbandpinnen Meer pinnen Nieuwe sloopregeling voor vroegtijdige vervanging en/of aanpassing niet-emv geschikte betaalautomaten Evaluatie-onderzoek (2013). Voor een deel van de afspraken die partijen in het kader van de Nadere Overeenkomst hebben gemaakt, zijn ook concreet te bereiken resultaten benoemd (kwantitatieve doelstellingen). Deze kwantitatieve doelstellingen richten zich op het aantal transacties, betaalautomaten en EMV-terminals. Het gaat om 2 : Het realiseren van 100% werkende en actieve EMV-terminals eind 2011; en Het begeleiden van toonbankinstellingen om hun klanten zo vlot mogelijk te laten wennen aan het daadwerkelijk uitvoeren van EMV-transacties. Uitbreiding van het aantal betaalautomaten naar eind 2012; en 11% jaarlijkse groei van 1,75 miljard transacties in 2008 naar 2,75 miljard transacties in Doelstelling van het onderzoek Monitoren van ontwikkelingen Eén van de gemaakte afspraken in de Nadere Overeenkomst is dat partijen in 2013 de ontwikkelingen in het betalingsverkeer evalueren. Voor deze evaluatie is een monitor noodzakelijk die de ontwikkelingen in de periode 1 januari 2009 tot en met 31 december 2012 in kaart brengt. De monitor richt zich op het inzichtelijk maken van de ontwikkeling op de kernthema s van de Nadere Overeenkomst: de effectiviteit, efficiëntie, veiligheid en betrouwbaarheid. Een ander kernthema is kosten. Hiervoor is in opdracht van de Stichting een separaat onderzoek uitgevoerd. In figuur 1.1 is de relatie tussen de verschillende begrippen weergegeven. Hierin wordt de effectiviteit gezien als het totale oordeel over de ontwikkelingen op de andere thema s. Het schema geeft een vereenvoudigde weergave van de relatie tussen de evaluatie en de focus van dit onderzoek. De focus van het onderzoek is blauw omkaderd met een stippellijn in het schema. De vier begrippen veiligheid, betrouwbaarheid, efficiëntie en effectiviteit van het betalingsverkeer zijn hierin weergegeven. In dit onderzoek brengen wij de ontwikkelingen op de genoemde begrippen in kaart. Deze ontwikkelingen zijn te zien als gevolgen (effecten) van ingezette middelen en activiteiten van convenantpartijen (de linkerkant van het schema). In de praktijk zijn er naast de inspanningen van de partijen uiteraard ook andere factoren die invloed hebben op de geconstateerde ontwikkelingen. 1 Stimuleren van elektronisch betalen bij laagwaardige betalingen ( Low Value Payments ). 2 Vierjarenplan SBEB , versie 3, blz

13 Figuur 1.1 Schematische weergave belangrijkste begrippen onderzoek Veiligheid betalingsverkeer Middelen Activiteiten Effecten Effectiviteit Betrouwbaarheid betalingsverkeer Doelmatigheid Efficiëntie betalingsverkeer Doelstellingen kostenniveau Operationalisering in indicatoren De begrippen effectiviteit, efficiëntie, veiligheid en betrouwbaarheid van het betalingsverkeer zijn daarmee de kernelementen voor het in kaart brengen van de ontwikkelingen. In het Convenant en de Nadere Overeenkomst worden wel aanknopingspunten gegeven, maar geen exacte uitwerking van deze begrippen. In de eerste fase van het onderzoek heeft dan ook een nadere operationalisering en concretisering van de vier thema s plaatsgevonden, gezamenlijk met convenantpartijen. Een overzicht van alle indicatoren is opgenomen in bijlage 2. Monitor, geen evaluatie Het onderzoek brengt op basis van indicatoren de feitelijke ontwikkelingen en trends in kaart. Met deze informatie ontstaat een feitelijk en objectief beeld van de periode Het gerapporteerde beeld dient als input voor beslissingen van convenantpartijen over eventuele vervolgacties. De evaluatie van de gemaakte afspraken in de Nadere Overeenkomst vindt door convenantpartijen zelf ten behoeve van het bestuur van de Stichting plaats. De monitor doet geen uitspraken over de wenselijkheid van bepaalde acties en geeft geen aanbevelingen voor een mogelijk vervolg. Zoveel mogelijk aansluiting op bestaand materiaal Uitgangspunt bij het onderzoek is dat bestaande bronnen zoveel mogelijk zijn benut en aanvullende dataverzameling zo beperkt mogelijk is ingezet. Bij de verschillende partijen die een rol spelen in het elektronisch betalingsverkeer vinden al diverse registraties en monitoronderzoeken plaats. Deze bronnen vormen een belangrijke basis voor het onderzoek. 13

14 Daarnaast zijn in overleg met verschillende leveranciers van informatie afspraken gemaakt over het laten meelopen van aanvullende vragen in hun onderzoeken. De onderzoeken die voor de monitor betalingsverkeer worden gebruikt zijn voor een deel onder de verantwoordelijkheid van de SBEB uitgevoerd. In onderstaand schema is aangegeven hoe de verschillende onderzoeken zich verhouden tot de monitor. Figuur 1.2 Verhouding monitor tot andere onderzoeken Onderzoek in opdracht van SBEB Andere relevante bronnen Onderzoeken gericht op kosten toonbankbetalings-verkeer Kostenonderzoeken uit 2007, 2011 en 2013 (EIM) Onderzoek gericht op prikkels in gedrag consumenten Onderzoek effectieve prikkels, 2012 (UvT/CenterData) Onderzoeken gericht op ervaringen in acceptatie en gebruik van pinnen door diverse doelgroepen Pinnen voor iedereen, 2008 (Viziris) Betalen in de supermarkt, 2011 (o.a. Viziris) Onderzoeken gericht op optimalisatie van de pinketen Naar een robuustere pinketen in Nederland, 2009 (McKinsey&Company) Verkeerd verbonden, 2006 Op weg naar een cashloze supermarkt, 2009 Diverse onderzoeken naar kassakoppeling, Minder uitval pinketen, 2012 Monitor betalingsverkeer (Panteia) 1 Efficiëntie betalingsverkeer Optimaliseren infrastructuur Acceptatie en gebruik Transparantie Prikkels aan ondernemers en consumenten Kosten 2 Betrouwbaarheid betalingsverkeer 3 Veiligheid betalingsverkeer Betaalkaartfraude Vals geld Overvallen en diefstallen Perceptie Onderzoeken en cijfers van: DNB Currence/Betaalvereniging HBD MOB Banken WODC KLPD/IPOL NVB Evaluatie van het convenant door convenantpartijen Opzet onderzoek Een nadere uitwerking van de onderzoeksvragen en opzet van het onderzoek is in bijlage 1 opgenomen. 14

15 2 Efficiëntie: gebruik en infrastructuur 2.1 Inleiding Dit hoofdstuk behandelt de infrastructuur en het gebruik van het betalingsverkeer. Het geeft een breder kader van de ontwikkeling van het betalingsverkeer weer. Het volgende hoofdstuk kijkt specifieker naar andere elementen van de efficiëntie: de transparantie, kosten en prikkels. In onderstaand overzicht staan de indicatoren die in dit hoofdstuk aan de orde komen. Acceptatie en gebruik betaalmiddelen (2,2) E18 Mate van acceptatie verschillende betaalwijzen door ondernemers E19 Factoren die een rol spelen bij de keuze/acceptatie van betaalmiddel door ondernemer E20 Oordeel ondernemer over aanbod aan pinpakketten E21 Verhouding pinnen-contante betaling E14 Aantal cash-afstortingen, verdeeld over klassen E22 Oordeel consumenten over acceptatie, gebruiksgemak pinnen E23 Oordeel consument over ervaren drempels bij gebruik betaalmiddel E24 Gebruik pinpas aan de kassa door consumenten met functiebeperking E25 Gerealiseerde toepassingen voor specifieke doelgroepen en situaties E26 Realisatie innovaties betaalproducten E32 Verhouding pinnen-contante betaling per categorie E33 Gemiddeld bedrag per pinbetaling E34 Gemiddeld bedrag per cashbetaling Infrastructuur (2,3) E6 Percentage TBI s met betaalautomaat, per branche E7 Percentage EMV-compliant betaalautomaten, per branche E8 Aantal betaalautomaten E9 en E15 Aantal betaalautomaten verdeeld naar type E10 Verhouding breedband/ analoog E11 Oordeel ondernemer over snelheid transactie (perceptie) E12 Snelheid transactie (feitelijk) E13 Oordeel ondernemers over functionaliteit E16 Percentage kassakoppelingen E17 Stand van zaken ontwikkeling standaard kassakoppelingen, standaardterminal en protocol 15

16 2.2 Acceptatie en gebruik betaalmiddelen Om een goed beeld te krijgen van het betalingsverkeer zetten we eerst enkele kerncijfers op een rij. Waar mogelijk worden deze kerncijfers uitgesplitst voor vier betaalwijzen die aan de toonbank het meest gebruikt worden: pinnen, chippen, creditcard en contant. Naast deze vier betaalwijzen zijn er nog overige betaalmiddelen in omloop zoals tankpassen. Voor de elektronische betaalwijzen (pinnen, chippen en creditcard) zijn (zeer tot redelijk) nauwkeurige registraties voorhanden. Vaak worden deze automatisch geregistreerd. Voor contante betalingen is dit lastiger. Hiervoor geldt dat er wel verschillende onderzoeken zijn uitgevoerd waarmee een beeld wordt gekregen. De uitkomsten van deze onderzoeken lopen uiteen, onder andere door verschillen in onderzoeksmethodologie. Door DNB is onderzoek gedaan naar de verschillende methoden en de wijze waarop contante betalingen het best zijn te meten 9. In recente onderzoeken van DNB is op deze methode voortgeborduurd. Voor deze rapportage is voor contante betalingen gebruik gemaakt van cijfers uit de onderzoeken van DNB. Aantal betalingen In de Nadere Overeenkomst zijn partijen overeengekomen dat ze zich actief inspannen om betalingen met contant geld substantieel terug te dringen ten gunste van elektronische (debetkaart) betaaltransacties. Verder zijn zoals in hoofdstuk 1 gemeld in het Vierjarenplan specifieke afspraken gemaakt over de groei van het aantal debetkaart transacties. Doelstelling voor eind 2012 was 2,75 miljard transacties. In tabel 2.1 zijn cijfers vanaf 2008 gepresenteerd (als referentiepunt voor de start van de Nadere Overeenkomst). Gegevens van contante betalingen zijn vanaf 2009 bekend. Daarom is 2009 als referentiejaar voor contante betalingen opgenomen. Tabel 2.1 (E21 10 ) Aantal toonbankbetalingen (in miljoen transacties) Verschil Pinnen % Chippen % Creditcard % Contant nb % 11 Totaal nb % Bron: DNB In Nederland stijgt het aantal pinbetalingen al jaren. Al meerdere jaren zijn groeicijfers rond de 10% te zien. In 2012 vlakte de groei iets af tot 8%. In de periode van de Nadere Overeenkomst (gerekend vanaf ) is een totale stijging van 41% te zien. Deze 9 Jonker, N. and A. Kosse, The impact of survey design on research outcomes: a case study of seven pilots measuring cash usage in the Netherlands, DNB Working Paper, 221, Dit verwijst naar het nummer van de indicator. 11 Ontwikkeling voor contante betalingen en voor het totaal is voor de periode Bron voor 2009 is schatting uit rapport: Jonker, N., Social costs of POS payments in the Netherlands : Efficiency gains from increased debit card usage,

17 stijging gaat ten koste van de contante betalingen. Ondanks de groei is de doelstelling van 2,75 miljard pintransacties niet gehaald. In 2009 was 29% van alle toonbankbetalingen een pintransactie en 68% een contante betaling. In 2012 is het aandeel van pinbetalingen op het totale aantal betalingen toegenomen tot 39% en het aandeel van contante betalingen gedaald tot 59%. Figuur 2.1 Verhouding tussen de betaalmiddelen in aantal transacties % 39% 3% % 35% 3% Contant Pinnen % 32% 3% Creditcard en Chippen % 29% 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Betalingen met de chipknip lopen in 2012 duidelijk terug. Het aantal creditcard betalingen schommelt, maar laat over de laatste jaren wel een groei zien. Met deze beide betaalmiddelen wordt vooral in specifieke sectoren betaald. De chipknip bijvoorbeeld in bedrijfskantines of bij parkeerautomaten; de creditcard in de horeca en de modebranche. 17

18 Ontwikkeling aantal kaarttransacties in Europa Niet alleen in Nederland stijgt het aantal pinbetalingen sterk. Ook in andere Europese landen zijn forse groeicijfers te zien. Van 10 Europese landen is de ontwikkeling van het aantal transacties op een betaalterminal op een rij gezet. Uitsplitsing tussen de betalingen met een debetkaart en creditcards zijn niet beschikbaar. Te zien is dat Oost-Europese landen (met in absolute zin nog weinig betaalkaarttransacties) de hoogste groeicijfers laten zien. In dezelfde periode ( ) als hieronder gepresenteerd was in Nederland een groei in kaartbetalingen (debet en credit) te zien van 29,7%. Buiten de twee Oost-Europese landen heeft Nederland daarmee de hoogste groei. Het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Zweden laten een enigszins vergelijkbare groei zien. Andere landen blijven achter. Ontwikkeling aantal kaarttransacties (debet en credit x miljoen) Ontwikkeling België ,2% Tsjechië ,5% Denemarken ,1% Duitsland ,7% Spanje ,3% Frankrijk ,9% Oostenrijk ,7% Polen ,8% Zweden ,0% Verenigd Koninkrijk ,0% Nederland ,7% Totaal ,7% Bron: ECB Waarde van betalingen De stijging van het aantal kaartbetalingen is terug te zien in de waarde van de betaaltransacties. In de periode is een stijging van 13% te constateren. De omzet van chipbetalingen daalt in 2012 sterk. Dit wordt met name veroorzaakt door een snelle afname van het aantal actieve automaten dat chipbetalingen accepteert. Bij vervangen van hun automaten laten veel acceptanten hun chipknipcontract vervallen. 18

19 Tabel 2.2 (E21) Totale omzet betaaltransacties (in miljard) Verschil Pinnen 74,7 76,1 80,9 82,5 84,3 13% Chippen 0,5 0,5 0,5 0,4 0,3-40% Creditcard 4,4 3,9 4,2 4,5 4,5 2% Contant nb 58,1 53,3 50,6 47,2-19%* Totaal nb 138,6 138,8 138,0 136,3-2%* Bron: DNB * Verschil voor de periode In 2009 vertegenwoordigden pinbetalingen 55% van de totale waarde van alle betaaltransacties. Dit percentage is in 2012 gestegen naar 62%. Deze stijging is volledig ten koste gegaan van de waarde van contante betalingen. Figuur 2.2 Verhouding tussen de betaalmiddelen in waarde van de transacties % 62% 4% % 60% 4% Contant Pinnen % 58% 3% Creditcard en Chippen % 55% 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 19

20 Gemiddeld aankoopbedrag In 2009 was het gemiddelde aankoopbedrag 20,59. In 2012 is het toegenomen tot 21,26. Tegelijkertijd laat de gemiddelde waarde per pintransactie de laatste jaren een gestage daling zien (-20% vanaf 2008). In 2012 ligt het gemiddelde bedrag op 34,08. Dit is fors lager dan de jaren daarvoor. Dit komt vooral doordat Nederlanders kleine bedragen steeds vaker pinnen ten koste van contant (zie ook figuur 2.3 en tabel 2.4). Tabel 2.3 (E33, E34) Gemiddelde waarde per transactie (in ) Verschil Pinnen 42,52 39,1 37,58 36,11 34,08-20% Chippen 2,73 2,69 2,64 2,49 2,32-15% Creditcard 118,53 110,49 119,52 116,09 119,43 1% Contant nb 12,69 12,19 12,26 12,58-1%* Totaal nb 20,57 20,60 20,84 21,26 3%* Bron: DNB * Verschil voor de periode Betaling van kleine bedragen Het betalen van kleine bedragen gebeurt meestal contant. Wel is het aantal pinbetalingen van kleine bedragen in de laatste jaren fors gestegen. In de periode steeg het aantal pintalingen onder 5 met 41% en het aantal pintalingen van 5 tot 10 met 32%. De pinbetalingen onder de 10 zijn daarmee verantwoordelijk voor tweederde van de totale groei in het aantal pinbetalingen. De groei van de kleine pinbetalingen is terug te zien in de verhoudingen tussen contant, pin en overige betalingen (chipknip en creditcard). Ten opzichte van 2010 is in 2012 het aandeel van pinbetalingen in de categorie tot 5 en van 5 tot 10 gestegen. In de categorie 5 tot 10 nam het aandeel pinnen het hardste toe (van 26% naar 36%). De stijging van het aantal pinbetalingen van kleine bedragen komt vooral door vervanging van contante betalingen en in beperkte mate door vervanging van chippen door pinnen. 20