1 Risicoscreening en risicotaxatie inzake partnergeweld in België

Transcriptie

1 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 1 1 Risicoscreening en risicotaxatie inzake partnergeweld in België Auteurs: Anne Groenen Onderzoeksverantwoordelijke Gezondheid en Welzijn UC Leuven-Limburg, onderzoeksleider Apart Thomas More en verbonden aan KU Leuven Anke Van Vossole Onderzoeker Apart Thomas More en Active Ageing UC Leuven-Limburg Sarah Matkoski Onderzoeker Apart Thomas More en verbonden aan KU Leuven 1. Situering Partnergeweld is een veelvoorkomend probleem in onze maatschappij. De intensiteit en het patroon van escalatie, met soms dramatische gevolgen, is typerend voor heel wat situaties van partnergeweld. Volgens recent onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie zijn tussen de 19% en 55% van de vrouwen ooit het slachtoffer geweest van partnergeweld. Familiaal geweld wordt beschouwd als de meest voorkomende vorm van geweld (Ellsberg et al. 2008; Van der Veen & Bogaerts 2010). Europese cijfers geven aan dat 43% van de vrouwen in Europa ooit slachtoffer werden van psychologisch partnergeweld. Fysiek en/of seksueel partnergeweld tijdens de afgelopen 12 maanden werd gemeld door 4% van de Europese vrouwen (door 6% van de Belgische vrouwen). Eén op 10 Europese vrouwen maakte één of andere vorm van seksueel geweld mee sinds de leeftijd van 15 jaar, en één op 20 werd verkracht. En 12% in Europa (14% in België) geeft aan slachtoffer te zijn geweest van seksueel geweld vóor de leeftijd van 15 jaar (FRA 2014). Volgens onderzoek in België zouden 4% tot 23% van de volwassenen tijdens hun leven geconfronteerd worden met één of meerdere vormen van partnergeweld (Groenen & Matkoski 2014). Onderzoek uit 2010 gaf aan dat 12.5% van de respondenten verklaarde minimum één daad van geweld te hebben ervaren door hun (ex-)partner gedurende de voorafgaande 12 maanden (14.9% van de vrouwen en 10.5% van de mannen). Ook mannen worden dus slachtoffer van partnergeweld. Wel zijn vrouwen vaker slachtof-

2 2. Partnergeweld Signalen 1 / 2 Afl. 12 juli 2015 fer van herhaalde en ernstigere vormen van partnergeweld (Pieters et al. 2010). De laatste jaren werd ook duidelijk dat de interactie tussen partners en de wisselende rol van pleger en slachtoffer inherent is aan veel situaties van partnergeweld (Groenen & Matkoski, 2014). Hoewel partnergeweld een veelvoorkomend probleem is, heeft het een sterk verborgen karakter. Het dark number, of aantal ongeregistreerde gevallen, van partnergeweld is hoog. Europees onderzoek geeft aan dat slechts 14% van de bevraagde vrouwen het meest ernstige incident van partnergeweld meldden aan de politie. In twee derde van de gevallen (66%) kwam het meest ernstige incident onder de aandacht van geen enkele dienst of organisatie (FRA 2014). Aan deze lage aangiftebereidheid kunnen verschillende redenen ten grondslag liggen, waaronder schaamte, angst, het gevoel dat aangifte niets opbrengt, of onvoldoende kennis over de beschikbare kanalen (Pieters et al., 2010; FRA 2014). Vele slachtoffers komen niet onder de aandacht van professionele instanties en ontvangen dus niet de informatie en hulp die beschikbaar is (FRA 2014). Nochtans heeft partnergeweld verreikende gevolgen voor de partners en hun kinderen. Naast fysieke gevolgen, kunnen slachtoffers ook psychische gevolgen ondervinden. Consequenties kunnen zich ook voordoen op sociaal vlak, zoals isolement ten gevolge van gevoelens van schaamte. Daarnaast brengt partnergeweld een zware financiële kost met zich mee, zowel voor individuen als voor de samenleving in zijn geheel. Tot slot zijn ook kinderen vaak, direct of indirect, slachtoffer van partnergeweld. Zo zouden kinderen in 80% van de gezinnen waar partnergeweld voorkomt, getuige zijn van het geweld. In 30% tot 60% van deze gevallen zouden zij zelf geweld ondervinden (Klein Velderman & Pannebakker, 2008; Groenen & Matkoski, 2014). Kenmerkend voor partnergeweld is bovendien het risico op herhaald slachtofferschap (Walby & Allen 2004). Partnergeweld verloopt vaak volgens een bepaalde dynamiek, ook wel de spiraal van geweld genoemd (Walker, 1984). Na een eerste fase van spanningsopbouw, waarin kleine gewelddadige incidenten kunnen plaatsvinden, is er de fase van het acute geweld. Na deze explosie van het geweld, is er een fase waarin het koppel het geschil bijlegt en de dader verandering belooft. Deze honeymoonfase wordt gevolgd door een nieuwe fase van spanningsopbouw. Naarmate deze cyclus van geweld vaker doorlopen wordt, wordt het geweld vaak frequenter en ernstiger (Wyckmans et al., 2012). Zo kan ook bij fataal partnergeweld meestal een gestage opbouw in de frequentie en de ernst van het geweld worden vastgesteld. Minstens 70% van de vrouwenmoorden zou worden voorafgegaan door partnergeweld (Uzieblo & Groenen 2011). Tot slot blijken slachtoffers in de praktijk vaak terug te keren naar hun partner, en dit zelfs meerdere malen. Deze cyclus van geweld blijkt in de praktijk moeilijk te doorbreken (Groenen & Matkoski, 2014).

3 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 3 De hoge prevalentie, het verborgen karakter, de ernstige consequenties én de moeilijk te doorbreken cyclus van partnergeweld wijzen op het belang van een vroegtijdige detectie door de omgeving en door professionals. Professionals uit verschillende sectoren in de samenleving komen immers in aanraking met slachtoffers en/of daders van partnergeweld. Zij hebben baat bij instrumenten die hen kunnen helpen in het herkennen, opsporen (risicoscreening), inschatten (risicotaxatie) en begeleiden (risicomanagement) van situaties van partnergeweld. Inzicht in risico- en beschermende factoren kan hen ondersteunen bij de aanpak van partnergeweld. Dit artikel biedt inzicht in deze processen van risicoscreening, risicotaxatie en risicomanagement, en levert informatie over een aantal bestaande instrumenten. 2. Risicoscreening Het is duidelijk dat partnergeweld een manifest probleem is, dat ernstige gevolgen kan hebben op verschillende levensdomeinen, zowel voor de betrokken partners als hun omgeving. Preventie en vroegtijdig ingrijpen zijn nodig om de geweldscyclus te doorbreken. Het detecteren van mogelijke conflicten die kunnen escaleren kan aan de hand van screeningsinstrumenten kan gebeuren. 2.1 Wat? Screenen op partnergeweld is het opsporen van mogelijke situaties van partnergeweld door professionals uit de sectoren gezondheidszorg, welzijn, politie en justitie, ongeacht of de aanmelding over partnergeweld gaat (Groenen & Matkoski, 2014). Situaties van partnergeweld hebben alle belang bij een goede screening, gezien het grote aantal niet-geregistreerde gevallen. Screening kan dus een nuttig preventief hulpmiddel zijn. Het kan herhaling of escalatie van het geweld voorkomen. Daarnaast kan het tijdig opsporen van zaken van partnergeweld bijdragen tot een snelle interventie, een correcte doorverwijzing en een gepaste begeleiding, en op die manier veel schade voorkomen (Groenen & Matkoski, 2014). 2.2 Vormen Er wordt een onderscheid gemaakt tussen drie vormen van screening van partnergeweld: universele screening, routinescreening en gerichte screening of case-finding (WHO 2013). Bij universele screening worden grote groepen, zonder dat daarbij specifieke doelgroepen worden geselecteerd, bevraagd naar slachtofferschap van partnergeweld. Routinescreening verwijst naar het systematisch screenen van àlle vrouwen op

4 2. Partnergeweld Signalen 1 / 4 Afl. 12 juli 2015 partnergeweld. Dit kan betekenen dat eenzelfde persoon door verschillende professionals meermaals bevraagd wordt. Tot slot kan men ook gericht screenen door enkel die vrouwen (en mannen) actief te bevragen die symptomen of klinische condities vertonen die kunnen wijzen op partnergeweld, zoals suïcidaliteit, onverklaarbare chronische pijnen of weerkerende vaginale bloedingen (Groenen & Matkoski, 2014). Of men beter aan routinematige of gerichte screening doet, is onderwerp van discussie. Beide vormen hebben voor- en nadelen. Wel is duidelijk dat de wijze waarop de screening gebeurt van belang is (Feldman, 2013). Professionals worden geacht aan drie algemene voorwaarden te voldoen: 1) voldoende kennis te hebben van partnergeweld; 2) getraind te zijn in het gebruik van screeningsinstrumenten; 3) voldoende kennis te bezitten met betrekking tot de doorverwijsmogelijkheden indien men positief screent (WHO 2013). Momenteel ontbreekt nog vaak de nodige begeleiding en zorg na een positieve screening (Feldman, 2013). Twee belangrijke beperkingen komen naar voor bij de huidige screeningsinstrumenten. Ten eerste focussen de meeste instrumenten op geweld van mannen naar vrouwen. Mannelijke slachtoffers, zowel binnen heteroseksuele als homoseksuele relaties, worden daardoor soms uit het oog verloren. Het taboe dat nog heerst rond partnergeweld tegen mannen, en het feit dat mannen doorgaans minder ernstig geweld ondergaan en minder (ernstige) fysieke gevolgen rapporteren, kan aan de basis liggen van deze beperkte screening bij mannen (Eigenberg et al., 2012; Nelson et al., 2012). Ten tweede laten vele instrumenten de wederkerigheid van geweld buiten beschouwing. In een aantal gevallen van partnergeweld plegen beide partners geweld ten aanzien van elkaar, en nemen dader en slachtoffer wisselende rollen op tijdens geweldsepisodes (Groenen & Matkoski, 2014). 2.3 Bestaande instrumenten Er bestaan wereldwijd tal van screeningsinstrumenten. Al deze instrumenten peilen naar één of andere vorm van partnergeweld, en hebben als doel professionals te ondersteunen in hun praktijk. Nochtans verschillen deze instrumenten ook op een aantal vlakken. Screeningsinstrumenten kunnen beoordeeld worden op hun praktische kwaliteiten, namelijk de toepasbaarheid en gebruiksvriendelijkheid ervan. Deze zijn onder andere: 1) de vormen van partnergeweld die worden gescreend: focussen zij enkel op fysiek geweld, of op meerdere vormen van partnergeweld?; 2) de lengte van het instrument: instrumenten tot vijf items worden beschouwd als kort en hebben het voordeel dat ze kunnen worden ingezet in settings waar kostbaar moet worden omgesprongen met tijd; 3) de registratievorm van het instrument: gaat het om zelfrapportage, is het in

5 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 5 te vullen door de professional, of zijn beide registratievormen mogelijk; 4) het aantal en de complexiteit van de richtlijnen voor scoring en interpretatie van de antwoorden: eenvoudige instrumenten hanteren slechts één richtlijn; 5) de vereisten die aan de professional worden gesteld: is medische kennis vereist of niet; 6) de gendersensitiviteit: kan het instrument gebruikt worden bij mannelijke zowel als vrouwelijke slachtoffers? Daarnaast zijn ook de psychometrische kwaliteiten van belang. In welke mate meet het instrument echt wat het beweert te meten, namelijk de aanwezigheid van partnergeweld? Deze psychometrische kwaliteiten hebben betrekking op: 1) de sensitiviteit of gevoeligheid: de mate waarin het instrument slachtoffers van partnergeweld ook daadwerkelijk identificeert; 2) de specificiteit of nauwkeurigheid: de mate waarin het instrument niet-slachtoffers ook daadwerkelijk als niet-slachtoffers identificeert; 3) de betrouwbaarheid: de mate waarin twee verschillende metingen een identiek resultaat opleveren; 4) de validiteit: de mate waarin het instrument meet wat het beoogt te meten. Voor elk instrument is de combinatie van hun praktische en psychometrische kwaliteiten anders. Of een instrument efficiënt is, hangt grotendeels af van de context waarin het gebruikt wordt en de doelgroep waarop het gericht is. Professionals kunnen zo zelf beslissen welk instrument het best aansluit bij hun praktijk (Groenen & Matkoski, 2014). De meeste screeningsinstrumenten werden ontwikkeld binnen de gezondheidszorg, aangezien artsen vaak als eerste de getuigenissen van slachtoffers horen en in staat zouden moeten zijn om vlug symptomen van geweld te herkennen. Dit hoeft echter niet te betekenen dat zij niet inzetbaar zouden zijn in een andere context of door andere professionals dan medici of clinici (Groenen & Matkoski 2014; Weewauters & Groenen, 2011). Zo werden in Vlaanderen bijvoorbeeld richtlijnen uitgewerkt voor huisartsen voor de detectie van partnergeweld (De Deken et al., 2010), en werden instrumenten beschikbaar gesteld voor screening van geweld tijdens de zwangerschap 1. Groenen & Matkoski (2014) maakten een evaluatie van 51 screeningsinstrumenten, die zorgvuldig werden geselecteerd. Voor elk instrument analyseerden ze zowel de praktische als de psychometrische kenmerken. Of de instrumenten een beperkt aantal items omvatten, eenvoudig zijn in gebruik, of er onderzoek naar verricht werd, en of ze focussen op meerdere vormen van partnergeweld, werd bestudeerd. De auteurs raden aan om voor screening bij vrouwen gebruik te maken van AAS (Abuse Assessment Screen), en bij mannen OVAT (Ongoing Violence Assessment 1 Zie Beroepsgeheim/Screeningsinstrumenten

6 2. Partnergeweld Signalen 1 / 6 Afl. 12 juli 2015 Tool). AAS is een instrument bestaande uit vijf items, aanvankelijk ontwikkeld voor het screenen van partnergeweld bij zwangere vrouwen. Onderzoek wees echter uit dat het ook kan worden gebruikt in een nietprenatale setting. Het instrument screent op fysiek, emotioneel en seksueel geweld. OVAT is een zelf-rapportage instrument voor het detecteren van (ernstig) fysiek en emotioneel geweld. Het bestaat uit vier items en werd ontwikkeld voor de screening van vrouwen en mannen op spoeddiensten. OVAT screent niet op seksueel geweld. Welk instrument men ook gebruikt, het is vooral belangrijk dat men op een bedachtzame manier overgaat tot screening. Een aantal richtlijnen neemt men best in acht bij het gebruik van risicoscreening instrumenten. Eerst en vooral is een open en empathische houding cruciaal (Roelens, 2011). Slachtoffers worden geacht onthullingen te doen over moeilijk bespreekbare en pijnlijke ervaringen. Het is belangrijk dat de professional aangeeft dat hij of zij zich hiervan bewust is. Daarnaast is screening niet afgerond na het afnemen van de vragenlijst. Een bespreking van de resultaten is onontbeerlijk. Screeningsinstrumenten zijn niet 100% accuraat (Rabin et al., 2009). De mogelijkheid bestaat dat iemand foutief positief of negatief gescreend wordt. Het is belangrijk dit toe te lichten aan de persoon die gescreend wordt. Risicoscreening is vooral een belangrijke tool in het bespreekbaar maken van het geweld (Groenen & Matkoski, 2014). 3. Risicotaxatie Naast het opsporen van partnergeweld is het belangrijk in te schatten hoe het geweld zal evolueren. Dit kan best door de risico- en beschermende factoren, op basis van wetenschappelijk onderzoek, in kaart te brengen. Door een inschatting te maken van het risico op (herhaald) geweld kunnen gepaste interventies worden opgestart. 3.1 Wat? Heel wat hulpverleners en andere professionals komen beroepsmatig dagelijks in aanraking met potentieel huiselijk geweld. Er wordt van hen verwacht dat zij beslissingen nemen die slachtoffers effectief beschermen en plegers naar een gepaste aanpak toeleiden. Het voorkomen van herhaling of escalatie van het geweld is de doelstelling. Om dit te bereiken, moeten zij inschattingen maken met betrekking tot de huidige situatie en de mogelijke toekomstscenario s. Risicotaxatie verwijst dus naar het inschatten van toekomstig gedrag, in dit geval partnergeweld. De doelstelling van risicotaxatie is dan ook tweeledig. Enerzijds werkt het preventief, doordat het herhaling en/of escalatie van geweld tracht te

7 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 7 voorkomen. Anderzijds kan het ook een curatieve of probleemoplossende functie hebben. Risicotaxatie instrumenten kunnen hulpverleners bijstaan in het beoordelen van een situatie. Aan de risico inschatting worden doorgaans richtlijnen gekoppeld voor gepaste interventie, die de vastgestelde risico s moeten verminderen (Groenen & Matkoski, 2014). 3.2 Vormen Algemeen beschouwd kunnen drie soorten risicotaxatie onderscheiden worden. Deze verschillen in de mate waarin ze gebruik maken van gestructureerde regels om een oordeel te vormen. Bij de ongestructureerde klinische beoordeling maakt de professional, los van enige regels, een inschatting op basis van de eigen kennis, klinische ervaring en intuïtie. De beoordelaar bepaalt zelf hoe informatie verzameld wordt, en welke factoren in rekening worden gebracht. Meestal wordt gebruik gemaakt van informatie uit interviews, verslagen of testen. Het nadeel van deze vorm van risicotaxatie is dat deze informeel en subjectief is, grote verschillen kan opleveren tussen beoordelaars en dat klinische expertise vereist is om dergelijke inschattingen te kunnen maken. In tegenstelling tot deze vorm van beoordeling, waar structuur tot het minimum herleid wordt, maakt de actuariële beoordeling net wel gebruik van formele regels. Op basis van empirisch onderzoek worden risicofactoren en/of beschermende factoren geselecteerd. De combinatie en weging van deze factoren volgens strikte regels levert een totaalscore op die de statistische kans weerspiegelt dat geweld gepleegd zal worden. Deze methode, die formeler, transparanter en objectiever is, houdt het risico in dat bepaalde risicofactoren niet in rekening worden gebracht. Deze vorm is bovendien vooral gericht op (middel)lange termijn risico s en minder efficiënt voor het inschatten van acute crisissituaties (Groenen & Matkoski, 2014). Een vorm van risicotaxatie die een brug slaat tussen beide methoden, en de voordelen van beiden tracht te combineren, is de gestructureerde professionele beoordeling. Hier wordt gebruik gemaakt van een lijst van (wetenschappelijk geselecteerde) risico- of beschermende factoren, maar krijgt de professional ook ruimte om eigen accenten te leggen op basis van kennis en ervaring. Er kunnen factoren toegevoegd worden, en de beoordelaar kan zelf het gewicht bepalen van de verschillende factoren (Groenen & Matkoski, 2014). Belangrijk bij risicotaxatie is echter te onthouden dat er geen direct causaal verband bestaat tussen het voorkomen van risicofactoren en het plaatsvinden van geweld. Iedere cliënt en situatie is immers uniek. Wat risicofactoren doen, is wijzen op een verhoogd risico. Vooral de aanwezigheid van meerdere risicofactoren, dus de cumulatie ervan en hun inwerking op elkaar, houden een risico in (MacKenzie et al., 2011; Evans et al., 2013). Daartegenover staat dat één specifieke risicofactor ook zo

8 2. Partnergeweld Signalen 1 / 8 Afl. 12 juli 2015 zwaar kan doorwegen dat maatregelen noodzakelijk zijn. Bovendien kunnen er in een bepaalde situatie ook factoren aanwezig zijn die een buffer vormen voor bepaalde risico s, en zo bescherming bieden voor geweld. Verder kunnen risico s zich afspelen op verschillende niveaus: op het niveau van het individu (micro), op relatie- of familieniveau (meso) of op niveau van de samenleving (macro). Het is belangrijk factoren op al deze niveaus, dus de gehele context mee in rekening te brengen bij het inschatten van geweld (Bronfenbrenner, 2009; Kropp et al., 2013). Tot slot is het risico op geweld niet enkel contextueel bepaald (afhankelijk van situaties en omstandigheden), maar ook dynamisch (onderhevig aan verandering in functie van de tijd) (Lodewijks et al., 2008). Risico s kunnen evolueren, veranderen in de tijd. Aangezien geweld een dynamisch gegeven is, is het inschatten van risico s op geweld dat dus onvermijdelijk ook. Bepaalde risico s zijn statisch of onveranderlijk, andere dynamisch. Deze kunnen wijzigen doorheen de tijd waardoor risico s kunnen toe- of afnemen. Het zijn deze dynamische factoren waarop ingewerkt kan worden, en die dus belangrijk zijn bij de ontwikkeling van interventies om risico s te beheren. Het voorgaande maakt duidelijk dat risicotaxatie een complex gegeven is, afhankelijk van de aanwezigheid en samenhang van verschillende factoren op verschillende niveaus. Risicotaxatie blijft maatwerk! Hoewel studies veelbelovend zijn over de kwaliteit van de gestructureerde professionele risico-taxatie instrumenten, is enige voorzichtigheid geboden. Een eerste punt van kritiek is dat de toepassing door niet-klinisch geschoolde professionals niet zo eenvoudig blijkt te zijn als door de instrumenten gepretendeerd wordt (Uzieblo & Groenen, 2011). Een volgend punt betreft de nog steeds soms eenzijdige focus op risicofactoren. De meeste instrumenten bevatten weinig beschermende factoren, te weinig dynamische factoren en zijn te weinig sensitief voor risico s op korte termijn (Webster et al., 2006). 3.3 Bestaande instrumenten Ook voor risicotaxatie bij partnergeweld werden wereldwijd verschillende instrumenten ontwikkeld. De onderzoeksgroep APART 1 maakte een analyse van verschillende instrumenten op basis van hun psychometrische kwaliteiten, om na te gaan welke instrumenten het meest geschikt zijn voor gebruik door professionals uit de drie domeinen politie, justitie en hulpverlening. Op basis van een literatuur review en focusgroepgesprekken met professionals werden zeven criteria opgesteld waaraan de instrumenten werden getoetst. Zeven vragen stonden centraal. Is een (gevalideerde) Nederlandstalige versie van het instrument beschikbaar? 1 Thomas More Hogeschool.

9 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 9 Welke instrumenten voorspellen het meest nauwkeurig toekomstig partnergeweld? Komen verschillende beoordelaars bij afname in voldoende sterke mate tot dezelfde resultaten? Is klinische expertise van de beoordelaar vereist? Kan de beoordeling van het risico op partnergeweld aan de hand van één bron van informatie worden beoordeeld? Is het instrument kort (maximaal 15 items)? Werd het instrument ontwikkeld specifiek voor de inschatting van situaties van partnergeweld? Na evaluatie van verschillende instrumenten bleken de Ontario Domestic Assault Risk Assessment (ODARA) en de Brief Spousal Assault for Evaluation of Risk (B- SAFER) het best te voldoen aan de vooropgestelde criteria (Groenen & Matkoski, 2014). De ODARA is een actuarieel instrument dat in Canada werd ontwikkeld om politiemensen toe te laten snelle beslissingen te nemen met betrekking tot het risicoprofiel van de dader (Williams, 2012). Het voorspelt niet enkel het risico op partnergeweld (met een opvolgingsperiode tot vijf jaar), maar ook de ernst en de timing ervan (Farrell, 2011). De beoordeling van de ODARA gebeurt enkel op basis van dossiergegevens, er hoeft geen interview plaats te vinden (Hilton et al., 2010). Opvallend aan de items van de ODARA is dat er ook ruimte is voor het perspectief van het slachtoffer en dat er aandacht is voor eventuele kindslachtoffers. Het instrument bestaat uit 13 items die betrekking hebben op 1) antecedenten van de pleger; 2) kenmerken van het meest recente delict; 3) de persoonlijke omstandigheden van het slachtoffer (Timmermans et al., 2010). Voor elk item zijn duidelijke criteria uitgeschreven. Elk item moet met ja of nee worden beantwoord, wat overeenstemt met een respectievelijke score van één of nul. De totale score is de som van de itemscores en ligt tussen 0 en 13. Indien één of meerdere items niet kunnen worden beantwoord, heeft een aangepaste eindscoring plaats. De eindscore wordt omgezet in een risicocategorie. De B-SAFER werd ontwikkeld als een verkorte versie van de Spousal Assault Risk Assessment (SARA), met de bedoeling het instrument toegankelijk te maken voor niet-klinisch geschoolde professionals. Het instrument bestaat uit 15 items die zijn opgedeeld in drie onderdelen: 1) risicofactoren van de dader met betrekking tot relationeel geweld; 2) psychosociaal functioneren van de dader; 3) kwetsbaarheid van het slachtoffer (Belfrage & Strand, 2012). De beoordelaar kan daarnaast zelf nog relevante casusgebonden risicofactoren toevoegen. De B-SAFER is een gestructureerd professioneel risicotaxatie-instrument waarbij de beoordelaar een inschatting maakt van het onmiddellijke risico op partnergeweld (binnen twee maanden) het lange termijn risico (meer dan twee maanden), en het risico op zeer ernstig of fataal geweld. Iedere categorie wordt gescoord volgens de categorie laag, medium of hoog (Belfrage & Strand, 2008).

10 2. Partnergeweld Signalen 1 / 10 Afl. 12 juli RTI PG In ons land worden enkele richtlijnen en sommige instrumenten toegepast door professionals in specifieke contexten. Zo is er bijvoorbeeld een richtlijn voor huisartsen beschikbaar (Vanhalewyn & Offermans, 2010). Politiediensten hanteren checklists en type-pv s, maar de toepassingen en opvolgingen verschillen naargelang de politiezone en de specifieke dienst. Daarnaast is in het methodisch kader van het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (2008) voor de aanpak van partnergeweld een richtlijn voor risico-inschatting voor levensbedreigende situaties opgenomen. De Centra Algemeen Welzijnswerk (2014) werkten voorts een visienota uit betreffende de opvang van cliënten en hun kinderen die zich in een hoog-risico situatie bevinden. Daarin is een instrument opgenomen voor het inschatten van de veiligheid. Ook de ketengerichte multidisciplinaire samenwerkingsverbanden CO3 in Antwerpen, Korte Keten in Mechelen en LINK in Hasselt maken gebruik van een instrument voor het inschatten van risicofactoren op verschillende levensdomeinen. Tot nog toe bestaat in Vlaanderen echter geen sector-overschrijdend en wetenschappelijk gevalideerd instrument dat door professionals uit de verschillende domeinen gebruikt wordt. Een dergelijk instrument zou de uniformiteit en consistentie van risicotaxatie en risicomanagement kunnen vergroten. Het niet-eenduidig communiceren en het gebruik van de verschillende tools werkt nog al te vaak vertragend op cruciale momenten. De onderzoeksgroep APART ontwikkelde op basis van wetenschappelijk onderzoek, de analyse van bestaande risicotaxatie-instrumenten en een bevraging van professionals uit de sectoren hulpverlening, politie en justitie het Risicotaxatie Instrument Partnergeweld (RTI PG). Het RTI PG is dus een realisatie voor én in samenwerking met het werkveld, een unieke co-creatie. In situaties waarin zich geweld voordoet binnen een (ex-) koppel, kan het RTI PG de professional helpen inzicht te verwerven in de aanwezige risico- en beschermende factoren. Het instrument brengt factoren in kaart op verschillende niveaus: het micro- niveau (individuele kenmerken van de partners), het meso-niveau (factoren die betrekking hebben op de interactie tussen beiden en de aard van het geweld) en het macroniveau (factoren betreffende het sociale en professionele netwerk). Hierdoor wordt de context van het geweld zo veel mogelijk mee in kaart gebracht bij de beoordeling van de situatie. In tegenstelling tot andere risicotaxatie-instrumenten wordt bovendien voor beide partners een beoordeling van de aanwezige risicofactoren gemaakt. Hiermee komt het instrument tegemoet aan de nood om de wederkerigheid die speelt bij een aantal zaken van partnergeweld mee in rekening te brengen. Daarnaast wordt in het instrument rekening gehouden met zowel risicofactoren als beschermende factoren. Het risico op (herhaald) geweld wordt immers niet alleen door de draaglast bepaald, maar ook door de draagkracht van individuen, koppels en gezinnen. Het is de balans tussen de

11 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 11 draaglast en de draagkracht, of tussen risico- en beschermende factoren, die een indicatie geeft van het risiconiveau (Bakker et al. 1998). Tot slot zijn het merendeel van de te beoordelen risicofactoren dynamische risicofactoren. Dit heeft als meerwaarde dat aanknopingspunten voor risicomanagement worden blootgelegd (Matkoski et al., 2015). 4. Risicomanagement Risicotaxatie dient eerst en vooral als aanknopingspunt voor de ontwikkeling van efficiënte interventies. Eens risico- en beschermende factoren in kaart gebracht zijn, wordt een risicobeoordeling opgemaakt. Op basis daarvan kunnen maatregelen worden genomen om de risico s te beheren. 4.1 Wat? De laatste jaren wordt steeds meer aandacht besteed aan risicomanagement bij tal van misdrijven en veiligheidsfenomenen. Risicomanagement is het proces van preventie van geweld door het beïnvloeden van risicoen beschermende factoren, die spelen bij slachtoffer en dader. Bedoeling is deze factoren zodanig te gaan beheersen of veranderen zodat het niet (opnieuw) tot geweld komt. Tijdens deze fase worden strategieën bepaald en opgevolgd om de risico s aan te pakken die in beeld kwamen tijdens de risicotaxatie. De focus ligt op mogelijke veranderingsprocessen. De risico-inschatting heeft onder meer tot doel om de meest adequate behandeling te identificeren, en om doelstellingen van interventies te bepalen en evalueren (Andrews & Bonta, 2006). Beslissingen over te nemen acties naar dader en/of slachtoffer toe, worden idealiter genomen door middel van een multidisciplinaire samenwerking tussen professionals uit verschillende sectoren. Bij risicomanagement komen beschermende factoren op de voorgrond. Beschermende, ook protectieve factoren genoemd, zijn kenmerken van een persoon of situatie die het risico op partnergeweld verminderen. Ze kunnen de tegenpolen zijn van risicofactoren, maar dit is niet noodzakelijk het geval. De aanwezigheid van beschermende factoren verklaart mede waarom bij blootstelling aan dezelfde of aan een aantal risicofactoren in de ene situatie of bij het ene gezin wel partnergeweld plaatsvindt en bij het andere gezin niet. Hoewel het onderzoek naar beschermende factoren minder vergevorderd is dan dat naar risicofactoren, spelen deze een belangrijke rol bij risicomanagement. Het is op deze beschermende factoren dat men vanuit de hulpverlening vaak inzet om een koppel of gezin sterker te maken. Men gaat na hoe risicofactoren verminderd kun-

12 2. Partnergeweld Signalen 1 / 12 Afl. 12 juli 2015 nen worden, maar vooral ook op welke manier beschermende factoren versterkt kunnen worden, en de (reeds aanwezige) draagkracht vergroot kan worden. Dynamische factoren, oftewel te beïnvloeden factoren, zijn goede aanknopingspunten voor de ontwikkeling van interventies. Het dynamische karakter van risico s impliceert dat er op regelmatige tijdstippen een nieuwe risicotaxatie moet worden verricht, zoals bijvoorbeeld bij een belangrijke verandering in het leven van de betrokkene. Door middel van regelmatige evaluaties kan de impact van de interventies op de geïdentificeerde risico s worden vastgesteld. 4.2 Vormen Doorgaans wordt er bij risicomanagement gewerkt volgens vier verschillende strategieën: 1) monitoren van het risico; 2) behandelen van de pleger; 3) toezicht houden op de behandeling en de evolutie van de risico s; 4) veiligheidsplan ontwikkelen en opvolgen voor het slachtoffer (Kropp et al., 2013); Groenen & Matkoski, 2014). Het doel van monitoring is de veranderingen van de risico s doorheen de tijd te evalueren zodat strategieën voor risicomanagement bijgestuurd worden waar nodig. Monitoring verwijst naar het observeren of surveilleren van de betrokkenen. Het heeft slechts een beperkt indringend karakter. Monitoring strategieën kunnen betrekking hebben op face-to-face of telefonisch contact met dader, slachtoffer, of andere relevante personen zoals familieleden, collega s en/of professionals. Het kan ook gaan om elektronisch toezicht, huisbezoeken, drugtesten of inspectie van mail- of telefoonverkeer (Kropp et al., 2013). Behandeling is erop gericht het (psychosociaal) functioneren, de interpersoonlijke relaties, agressiebeheersing, of coping vaardigheden van individuen of koppels te verbeteren. Dit kan bijvoorbeeld via individuele, koppel- of groepstherapie. Het kan ook gaan om medische begeleiding bij geestelijke gezondheidsproblemen, of het volgen van een verslavingsprogramma in geval van middelenmisbruik (Kropp et al., 2013). Toezicht en controle leggen beperkingen op aan de bewegingsvrijheid, en dus aan de rechten en vrijheden, van de dader. Vrijheidsberoving, of onvrijwillige opname in een correctionele of medische voorziening, is de meest extreme vorm van toezicht. Andere vormen van toezicht kunnen het individu beperkingen opleggen op vlak van activiteit (bv. verplichting om een beroepsopleiding te volgen, of het verbod om alcohol of drugs te gebruiken), beweging (bv. huisarrest, reis-, straat- of contactverbod), vereniging (bv. geen contact opnemen met bepaalde groepen personen) of communicatie. De opgelegde beperkingen moeten in verhouding zijn

13 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 13 tot het geïdentificeerde risico zodat de individuele rechten zo veel mogelijk gevrijwaard worden (Kropp et al., 2013). Tot slot kan men ook slachtoffers versterken via het opstellen van een veiligheidsplan. De veiligheid van het slachtoffer verhogen gebeurt onder meer via maatregelen met betrekking tot de fysieke omgeving, namelijk de woonst, werkplaats en reisroutes van het slachtoffer. Zo kan de zichtbaarheid verhoogd worden door de installatie van lichten of videocamera s. Toegang kan beperkt worden door het plaatsen van sloten of alarmsystemen. Daarnaast kan ook het slachtoffer zelf versterkt worden via training op vlak van bewustzijn, coping vaardigheden, weerbaarheid, en zelfbescherming (Kropp et al., 2013). Bij risicomanagement kan men dus verschillende strategieën hanteren om op risico s in te werken. Ten eerste kan men het risico (tijdelijk) verwijderen, bijvoorbeeld door uithuisplaatsing, arrestatie of hechtenis van de dader. Men kan het risico vermijden, door het slachtoffer op te vangen in een vluchthuis of residentiële opvang. Risico s kunnen verminderd worden via het opstellen van veiligheidsplannen, empoweren van slachtoffers, opleggen van strafrechtelijke voorwaarden, of doorverwijzen naar multidisciplinair overleg (Richards, 2009). Conclusie Er is een enorme evolutie zichtbaar op het vlak van risicoscreening en risicotaxatie, met name in het domein van familiaal geweld. Voor het inschatten van het risico op partnergeweld en het selecteren van een efficiënte behandelingsmethode zijn er tal van instrumenten in omloop. De vraag welk instrument tot de beste risico-inschatting leidt, is niet zo eenvoudig te beantwoorden. Enkele richtlijnen kunnen het keuzeproces voor een adequaat risicotaxatie-instrument ondersteunen. Ten eerste moet het instrument een goede inschatting kunnen maken van mogelijk toekomstig partnergeweld op basis van onderzoek. Ten tweede bepaalt het doel van de risicotaxatie de keuze voor een specifiek instrument. Als bijvoorbeeld het uitstippelen van de interventie het voornaamste doel is, opteert men doorgaans voor een gestructureerd professioneel oordeel, waarbij de beoordelaar zelf een sterke inbreng heeft. Het RTI PG tracht de voordelen van wetenschappelijk onderbouwde instrumenten en praktijkgerichte noden te integreren in een bruikbare en praktijkgerichte tool. Het voordeel is dat naast een scoring van risicofactoren, die aangetoond zijn uit onderzoek, er ook ruimte is om zelf factoren aan te brengen zoals beschermende factoren. Dit instrument is dan ook flexibel. Het is vooral een meerwaarde dat het ruimte biedt aan een eigen inbreng van de beoordelaar. Zo kan op een integrale wijze worden gewerkt, waarbij

14 2. Partnergeweld Signalen 1 / 14 Afl. 12 juli 2015 zowel de ervaring als kennis van de beoordelaar hun plaats krijgen naast wetenschappelijk gefundeerde risicofactoren. Onderzoek naar de effectiviteit en efficiëntie van dit instrument in verschillende settings is aan te bevelen voor optimalisering en validering. Wat in elk geval een voordeel is van risicotaxatie, is dat het de communicatie tussen professionals van verschillende disciplines structureert en vereenvoudigt (Janssen, Wentzel & Vissers, 2012). Via het gebruik van eenzelfde risicotaxatie-instrument door professionals uit verschillende sectoren, wordt een gemeenschappelijke taal gecreëerd en wordt uniformiteit nagestreefd, een basisvoorwaarde voor een efficiënte risicotaxatie communicatie. Op die manier kunnen risicotaxatie-instrumenten ondersteuning bieden aan dossiervorming bij multidisciplinaire ketengerichte samenwerkingsverbanden (Groenen & Matkoski, 2014). Tot slot kunnen risicotaxatie-instrumenten een ethische meerwaarde opleveren. Immers, voor ieder dossier wordt dezelfde werkwijze toegepast. Een uniforme risicotaxatie leidt verder tot meer conformiteit en inzicht in risicofactoren. Dit dient eveneens het therapeutische belang in individuele dossiers. Wel is het duidelijk dat de link tussen de uitkomst van de risicotaxatie en het ontwikkelen van een gepaste interventie nog aandacht behoeft. Huidige behandelingen schieten vaak tekort, zoals blijkt uit de relatief hoge recidivecijfers (Uzieblo & Groenen, 2011). Er is nood aan een betere afstemming tussen het geïdentificeerde risico en de aanpak van risicoen/of beschermende factoren (Groenen & Matkoski, 2014). Tot slot moeten we concluderen dat risicotaxatie instrumenten niet zaligmakend zijn. Ze bieden ondersteuning bij het inschatten van een welbepaald risico op een bepaald moment in een bepaald dossier en leggen de basis voor een onderbouwd behandelplan. Niet meer, maar ook niet minder dan dat (Groenen, 2008). Referenties ANDREWS D.A. & BONTA J. (2006). The level of service inventory-revised (LSI-R). Toronto: Multi-Health Systems. BAKKER I., BAKKER C., VAN DIJKE A. & Terpstra L. (1998). O&O in perspectief. Utrecht: NIZW. BELFRAGE H. & STRAND S. (2008). Structured spousal violence and risk assessment: Combining risk factors and victim vulnerability factors, International Journal of Forensic Mental Health, 7(1),

15 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 15 BELFRAGE H. & STRAND S. (2012). Measuring the outcome of structured spousal violence risk assessments using the B-SAFER: Risk in relation to recidivism and intervention, Behavioral Sciences and the Law, 30(4), BRONFENBRENNER U. (2009). The Ecology of Human development: Experiments by nature and design. Londen: Harvard University Press. Centra Algemeen Welzijn (CAW) (2014). Visienota: Het gedifferentieerde aanbod van beveiligde opvang. Berchem: CAW. DE DEKEN L., pas L., Hillemans K., Cornelis E. & Van Royen P. (2010). Detectie van partnergeweld: een aanbeveling voor de huisarts, Huisarts Nu, 39(3), S57-S63. DE GROOF K. (2008). Aan de slag! Werken rond partnergeweld binnen het kader van een CAW. Berchem: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. EIGENBERG H.M., Kappeler V. & McGuffee K. (2012). Confronting the complexity of domestic violence: a social prescription for rethinking police training, Journal of Police Crisis Negotiations, 12(2), ELLSBERG M., JANSEN H.A., HEISE L., WATTS C.H. & GARCÍA- MORENO C. (2008). Intimate partner violence and women s physical and mental health in the WHO multi-country study on women s health and domestic violence: an observational study, The Lancet, 371(9619), European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) (2014). Violence against Women: An EU wide survey. Wenen: FRA. EVANS G.W., Li D. & WHIPPLE S.S. (2013). Cumulative risk and child development, Psychological Bulletin, 139(6), FARRELL H.M. (2011). Batterers: A review of violence and risk assessment tools, Journal of American Academy of Psychiatry and the Law Online, 39, FELDMAN M.D. (2013). Screening for intimate partner violence: the time is now, Journal of General Internal Medicine, 28(10), GROENEN A. & MATKOSKI S. (2014). Partnergeweld: Screening & Risicotaxatie. Antwerpen/Apeldoorn: Maklu. GROENEN A. (2008). Nieuwe risicotaxatie-instrumenten: beloftevol, maar niet zonder risico, Psychologos, 4,

16 2. Partnergeweld Signalen 1 / 16 Afl. 12 juli 2015 HILTON N.Z., HARRIS G.T., POPHAM S. & LANG C. (2010). Risk assessment among incarcerated male domestic violence offenders, Criminal Justice and Behaviour, 37(8), JANSSEN H., WENTZEL W. & VISSERS B. (2012). Basisboek Huiselijk Geweld: Signaleren, melden, aanpakken. Bussum: Uitegverij Coutinho. KLEIN VELDERMAN M. & PANNEBAKKER F.D. (2008). Primaire preventie van kindermishandeling: bekende, gebaande en gewenste paden. TNO: Kwaliteit van Leven. KROPP P.R., BELFRAGE H. & HART S.D. (2013). Assessment of Risk of Honour Based Violence (PATRIARCH): User manual. Sydney/Vancouver/ Richmond: ProActive Solutions. LODEWIJKS H.P.B., DORELEIJERS T.A.H. & DE RUITER C. (2008). Savry Risk Assessment in Violent Dutch Adolescents: Relation to Sentencing and Recidivism, Criminal Justice and Behaviour, 35, MACKENZIE M.J., KOTCH J.B. & LEE L.-C. (2011). Toward a cumulative ecological risk model for the etiology of child maltreatment, Children and Youth Services Review, 33, MATKOSKI S., GROENEN A. & VAN VOSSOLE A. (2015). Risicotaxatie Instrument Partnergeweld. Geel: Campinia Media. NELSON H.D., BOUGATSOS C. & BLAZINA I. (2012). Screening women for intimate partner violence: a systematic review to update the U.S. preventive services task force recommendation, Annals of Internal Medicine, 156(11), PIETERS J., ITALIANO P., OFFERMANS A.-M. & HELLEMANS S. (2010). Ervaringen van Vrouwen en Mannen met Psychologisch, Fysiek en Seksueel Geweld. Brussel: Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen. RABIN R.F., JENNINGS J.M., CAMPBELL J.C. & BAIR-MERRITT M.H. (2009). Intimate partner violence screening tools: A systematic review, American Journal of Preventive Medicine, 36(5), RICHARDS L. (2009). Domestic Abuse, Stalking and Harassment and Honour Based Violence (DASH 2009) Risk identification and Assessment and Management Model. Available at accessed on June 23th 2015.

17 Afl. 12 juli Partnergeweld Signalen 1 / 17 ROELENS K., VERSTRAELEN H. & TEMMERMAN M. (2011). Partnergeweld en de visie van de gynaecoloog, In A. Groenen, E. Jaspaert & G. Vervaeke (Eds.), Partnergeweld: als liefde een gevecht wordt. Leuven: Acco. TIMMERMANS M., KROES W. & HOMBURG G. (2010). Partiële kwaliteitsbepaling RiHG: eindrapport. Amsterdam: WODC. UZIEBLO K. & GROENEN A. (2011). Risicotaxatie bij partnergeweld: Een stand van zaken. In A. Groenen, E. Jaspaert & G. Vervaeke (Eds.), Partnergeweld: Als liefde een gevecht wordt. Leuven: Acco. VAN DER VEEN H.C.J. & BOGAERTS S. (2010). Huiselijk geweld in Nederland: Overkoepelend syntheserapport van de vangst-hervangst-, slachtoffer- en daderonderzoek Meppel: Boom Juridische Uitgevers. VANHALEWYN M. & OFFERMANS A.-M., D HAUWE P., PAS L. & HILLEMANS K. (2010). Partnergeweld: Deontologisch en juridisch kader. Aspecten met betrekking tot het medisch dossier en het certificaat. Brussel: FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. WALBY S. & ALLEN J. (2004). Domestic Violence, sexual assault and stalking: findings from the British Crime Survey. London: Home Office. WALKER L.E. (1984). The battered woman syndrome. New York: Springer Publishing. WEBSTER C.D., NICHOLLS T.L., MARTIN M.L., DESMARAIS S. & BRINK J. (2006). Short-term assessment of risk and treatability (START): The case for a new structured professional judgement scheme, Behavioral Sciences and the Law, 24, WEEWAUTERS M. & GROENEN A. (2011).?Detectie en risicotaxatie inzake partnergeweld in België: Enkele aanbevelingen?, In H. Blow (Ed.), Handboek Familiaal Geweld, Brussel: Politeia. WILLIAMS K. (2012). Family violence risk assessment: A predicitve cross-validation study of the Revised Domestic Violence Screening Instrument (DVSI-R), Public Health Reports, 36(2), World Health Organization (WHO (2013). Responding to intimate partner violence and sexual violence against women. WHO clinical and policy guidelines. Genève: WHO.

18 2. Partnergeweld Signalen 1 / 18 Afl. 12 juli 2015 WYCKMANS D., GOEDEE J. & VAN SOMMEREN S. (2012). Vorm een keten doorbreek de cirkel: Een stappenplan voor een succesvolle multidisciplinaire aanpak van familiaal (huiselijk) geweld. Hasselt: Provincie Limburg.