Opstap in Bos en Lommer

Transcriptie

1 Opstap in Bos en Lommer Samenvatting Ineke van der Veen Annemiek Veen m.m.v. Pjotr Koopman SCO-Kohnstamm Instituut Eind jaren tachtig werd in Nederland het programma Opstap geïntroduceerd, een tweejarig stimuleringsprogramma voor gezinnen in achterstandssituaties met kinderen in de leeftijd van vier tot zes jaar (de groepen 1 en 2 van het basisonderwijs). Door een groot aantal activiteiten, waarin een reeks werkbladen een belangrijke rol speelt, oriënteren kinderen zich op het lezen, schrijven en rekenen in groep 3. Moeders voeren wekelijks activiteiten uit met het kind en worden hierbij ondersteund door een buurtmoeder. Veel van de instructies aan de moeders worden in groepsverband gegeven, in de eigen taal. Opstap is gebaseerd op het in Israël door Avima Lombard ontwikkelde programma Hippy : Home Intervention Programma for Parents and Youngsters. Het programma werd eerst experimenteel en kleinschalig in ons land geïntroduceerd. Vrij snel daarna volgde een veel grootschaliger implementatie. Begin jaren negentig werd duidelijk dat een aantal uitgangspunten van dit programma weliswaar zeer bruikbaar waren, maar dat een vergaande bewerking van het materiaal en ook een modernisering van de opzet noodzakelijk was. Midden jaren negentig werd het veranderde en vernieuwde programma Opstap Opnieuw geïntroduceerd. Het Opstapprogramma werd aanvankelijk verspreid door de Averroèsstichting. Sinds 2003 is Opstap, samen met andere Stap-programma s ondergebracht bij het NIZW. Eén van de plaatsen waar Opstap sinds het begin werd uitgevoerd, is het stadsdeel Bos en Lommer in Amsterdam. Opstap vond plaats in het kader van het project Capabel. Dit project is in 1991 gestart op initiatief van het Ministerie van VWS, de gemeente Amsterdam en het stadsdeel Bos en Lommer. Doel van dit project is jongeren met een bedreigd toekomstperspectief in de leeftijd van 0-18 jaar zo goed mogelijk toegerust aan het onderwijs te laten deelnemen. Het project richt zich op het initiëren en coördineren van een breed spectrum aan activiteiten ter ondersteuning van kinderen en jongeren en hun ouders. Aan het project Capabel is een evaluatieonderzoek gekoppeld dat wordt uitgevoerd door het SCO- Kohnstamm Instituut. Met behulp van dit evaluatieonderzoek worden de resultaten en het verloop van het project Capabel in kaart gebracht. Geprobeerd wordt om met behulp van dit onderzoek vast te stellen of de doelen die het project nastreeft, gehaald worden en, zo mogelijk, aan welke (combinaties van) projectonderdelen eventuele effecten kunnen worden toegeschreven. In dit onderzoek wordt een groot aantal gegevens verzameld en gekoppeld die betrekking hebben op de ontwikkeling van de kinderen en jongeren in Bos en Lommer: een ontwikkelingsmaat op 4-jarige leeftijd, de cognitieve ontwikkeling gedurende de periode in het basisonderwijs, Cito-scores en het advies voor voortgezet onderwijs, de loopbaan in en na het voortgezet onderwijs. Het Opstapprogramma maakt op deze wijze onderdeel uit van het evaluatieonderzoek naar Capabel. Al meer dan 10 jaar worden onder meer deelnamegegevens verzameld aan het Opstapprogramma. Van veel kinderen die aan Opstap hebben deelgenomen in Bos en Lommer, kunnen we de onderwijsloopbaan binnen het basisonderwijs lange tijd volgen, van een deel zelfs van de volledige basisschoolperiode.

2 In tussentijdse rapportages die naar aanleiding van het evaluatieonderzoek naar Capabel verschenen, kon telkens de voorzichtige conclusie worden getrokken dat Opstap op de lange termijn werkt. Het ging in de meeste gevallen om systematische verschillen, in enkele gevallen om significante effecten. Het NIZW verzocht naar aanleiding van deze rapportages om nadere analyses naar de effecten van Opstap met aandacht voor de vernieuwing van het Opstapprogramma, met gebruik van de meest recente taalen rekenprestaties van de kinderen in Bos en Lommer, van gegevens over de mate van vertraging binnen de schoolloopbaan en van Cito-scores en adviezen voor voortgezet onderwijs. De resultaten bespreken we hieronder. Eerst beschrijven we achtergrondkenmerken van deelnemers en niet-deelnemers aan het oude en vernieuwde Opstap-programma (Opstap Opnieuw), vervolgens bespreken we de taalen rekenprestaties, daarna gegevens over vertraging binnen de schoolloopbaan en tot slot de Cito-scores en v.o.- adviezen van deelnemers en niet-deelnemers aan Opstap (Opnieuw). Achtergrondkenmerken van deelnemers aan het oude Opstap-programma en aan Opstap Opnieuw In Bos en Lommer is door moeders en kinderen in sterkere mate deelgenomen aan Opstap Opnieuw dan aan het oude Opstap-programma. Hiervoor kunnen verschillende redenen zijn. Een programma-inhoudelijke reden is dat mogelijk het vernieuwde Opstapprogramma aantrekkelijker is voor moeders om aan deel te nemen. Vergeleken met het oude Opstap-programma zou het vernieuwde programma immers beter aan moeten sluiten bij de belevingswereld van de betrokken moeders en kinderen. Misschien gaat hier een grotere aantrekkingskracht van uit en geniet het nieuwe Opstap meer populariteit onder betrokkenen. Maar ook omstandigheden buiten het programma kunnen een rol spelen, zoals: een grotere verspreiding (het wordt in de loop der tijd op meer plaatsen aangeboden) of een andere benaderingswijze van de doelgroep 1. Verder nemen we aan dat de tijd een rol speelt: hoe langer het programma in het stadsdeel Bos en Lommer functioneert, oud of nieuw, dat doet er misschien niet eens zoveel toe, hoe meer bekendheid het heeft onder de betrokkenen. Al met al is aannemelijk dat verschillende factoren (in combinatie) van invloed zijn op de grotere deelname aan (het latere) Opstap. Niet alleen wordt na de vernieuwing van het programma een grotere groep ouders bereikt, de groep deelnemers is minder selectief geworden. Bij de deelnemers aan het oude Opstap was het opleidingsniveau van de deelnemende moeders wat hoger dan van de niet-deelnemers en waren de deelnemende kinderen vaker in Nederland geboren dan de niet-deelnemers. De moeders namen bovendien (toevalligerwijs?, maar wel significant) vaker deel met een zoontje dan met een dochtertje. Na de vernieuwing van het Opstap-programma vonden we deze verschillen niet terug. Het lijkt er dus op dat vóór de vernieuwing van Opstap vaker door de gemiddeld wat kansrijkere gezinnen is deelgenomen, na de vernieuwing is dit niet meer het geval. Vergeleken met het oude programma heeft dus een bredere (minder selectieve) groep de toegang gevonden tot het vernieuwde programma. Nogmaals. of dit rechtstreeks te maken heeft met de vernieuwing van Opstap, kunnen we niet precies zeggen. Ook andere redenen, kunnen veranderingen in deelname hebben beïnvloed. Naast verschillen in deelname tussen het oude en het nieuwe Opstap vonden we zowel vóór als na de vernieuwing van het Opstap-programma verschillen tussen deelnemers en niet-deelnemers. Er wordt in sterkere mate door Turkse moeder-kind paren deelgenomen dan door Marokkaanse (hier valt dus nog winst te behalen door het bewerkstelligen van een groter bereik onder de Marokkaanse groep), er wordt minder vaak verhuisd door de deelnemers en er wordt door de 1 Zo zijn er aanwijzingen dat men er binnen het project Capabel steeds beter in is geslaagd de doelgroep van dit soort projecten te bereiken, met name ook de moeilijk bereikbare gezinnen, zie Veen, Van der Veen en Koopman, 2003.

3 deelnemers vaker aan andere activiteiten deelgenomen die in het kader van het project Capabel zijn georganiseerd. Wat de laatste twee aspecten betreft: natuurlijk is de kans om ook aan andere ondersteunende (Capabel)-activiteiten deel te nemen groter naarmate gezinnen langere tijd in Bos en Lommer wonen. Als deelnemers naast Opstap ook vaker deelnemen aan andere activiteiten in het stadsdeel kan het zijn dat dit beïnvloed wordt door de trajectgewijze aanpak van Capabel: ouders die deelnemen aan de ene activiteit, komen eerder in aanraking met een andere activiteit. Taal- en rekenprestaties van deelnemers aan het oude Opstap-programma en aan Opstap Opnieuw Sinds de start van Capabel doen alle scholen in Bos en Lommer mee aan het landelijke PRIMAcohortonderzoek. Dat is een tweejaarlijks onderzoek in de groepen 2, 4, 6, en 8 van het basisonderwijs. Belangrijke onderdelen van dit onderzoek zijn de taalen rekentoetsen die elke meting bij ongeveer kinderen worden afgenomen. Er hebben op dit moment vijf PRIMAmetingen plaatsgevonden: in ; in ; in , in en in Op het moment van toetsing hebben de kinderen van groep 2 die aan Opstap hebben deelgenomen het programma voor het grootste deel doorlopen: zij zijn nog bezig met het tweede jaar van Opstap. Opstap is erop gericht om kinderen voor te bereiden op het lezen, schrijven en rekenen in groep 3. We verwachtten dan ook gunstiger taalen rekenprestaties van Opstap-deelnemers vergeleken met niet-deelnemers. Een nog sterker effect verwachtten we van het vernieuwde programma Opstap Opnieuw, omdat dit beter dan het oude programma zou aansluiten bij de methoden die in de basisschool worden gebruikt. De resultaten wijzen inderdaad op een gunstiger ontwikkeling van de taalen rekenprestaties van Opstap deelnemers vergeleken met niet-deelnemers. Van vier groepen leerlingen konden we de ontwikkeling in taalen rekenprestaties volgen en daarbij een vergelijking maken tussen wel en geen deelname aan Opstap. Bij twee van de vier groepen leerlingen vonden we hogere prestaties bij deelnemers aan Opstap vergeleken met nietdeelnemers. Het vaakst vonden we verschillen in de periode van groep 2 naar 6. De leerlingen die tijdens de tweede PRIMA-meting in het schooljaar in groep 2 zaten en hebben deelgenomen aan Opstap (het oude programma), hadden in groep 2, 4 en 6 gemiddeld hogere taalen rekenprestaties dan de niet-deelnemers. In de groepen 2, 4, 6 én 8 hadden deze leerlingen gemiddeld alleen hogere taalprestaties. De leerlingen die tijdens de derde PRIMA-meting in het schooljaar in groep 2 zaten en hebben deelgenomen aan Opstap Opnieuw, hadden in groep 2, 4 en 6 gemiddeld hogere rekenscores dan de niet-deelnemers. Als we alleen de gemiddelde scores in beschouwing nemen, zonder toetsing of verschillen significant zijn, dan zien we dat de scores van de deelnemers aan Opstap in de meeste gevallen gunstiger zijn dan die van de niet-deelnemers. Een voorsprong wordt in de meeste gevallen vastgehouden of een achterstand ingelopen. Naast de ontwikkeling in scores bij dezelfde groep leerlingen, hebben we onderzocht of de taalen rekenscores van Opstap-deelnemers in Bos en Lommer op één moment in de schoolloopbaan verschillen van leerlingen die niet aan Opstap hebben deelgenomen. We hebben dit onderzocht voor de groepen 2 en voor de groepen 4 in alle vijf PRIMA-metingen. Het betreft hier grotere groepen leerlingen dan bij onderzoek naar ontwikkelingen in prestaties, aangezien bij één meting van meer kinderen gegevens beschikbaar zijn dan bij meerdere metingen, omdat er geen sprake is van uitval door onder meer zitten blijven en verhuizing. De Opstap-deelnemers (oude programma) in groep 2 tijdens de tweede PRIMA-meting in het schooljaar , hebben significant hogere taalprestaties dan de leerlingen die niet hebben deelgenomen. Verder vonden we geen significante verschillen. De gemiddelde scores wijzen niet op duidelijke systematische verschillen.

4 We vonden dus met name effecten van Opstap-deelname bij het langer volgen van de schoolprestaties van leerlingen. Bij het langer volgen van de schoolloopbaan lijken effecten van Opstap-deelname duidelijker zichtbaar. We kunnen op basis van de resultaten niet concluderen dat Opstap Opnieuw een sterker effect heeft op schoolprestaties dan het oude Opstap-programma. Zowel bij het oude als het vernieuwde Opstap-programma vonden we effecten. Bij het oude programma zowel bij taal- als rekenprestaties, bij Opstap Opnieuw alleen bij rekenprestaties. Van de Opstap Opnieuwdeelnemers zijn echter op dit moment nog geen gegevens bekend over de volledige basisschoolperiode (alleen tot groep 6). We kunnen dan ook niet concluderen dat Opstap-Opnieuw beter werkt dan het oude Opstap-programma of alleen effect heeft op rekenprestaties. Mate waarin er sprake is van vertraging binnen de schoolloopbaan bij deelnemers aan het oude Opstap-programma en aan Opstap Opnieuw Naast schoolprestaties, zijn ook zitten blijven en directe doorstroom naar groep 3 indicatoren voor een succesvolle loopbaan waarop deelnemers aan Opstap (Opnieuw) en niet-deelnemers vergeleken kunnen worden. Uit een landelijke evaluatie van Opstap Opnieuw bleek bijvoorbeeld dat deelnemers vaker direct doorstromen naar groep 3. In het kader van PRIMA worden aanvullende gegevens over onder meer zitten blijven verzameld. Binnen PRIMA wordt van leerlingen die niet aan een volgende meting deelnemen, opgevraagd wat de reden hiervan was. Directies van scholen konden bijvoorbeeld aangegeven of dit door zitten blijven was of door verwijzing naar het speciaal basisonderwijs. Deze gegevens worden niet bij alle basisscholen in Bos en Lommer verzameld, maar alleen bij de zgn. PRIMA-cohortscholen. De gegevens zijn bij de scholen opgevraagd over uitvallers van de tweede naar de derde meting, van de derde naar de vierde en van de vierde naar de vijfde. We vonden geen significante verschillen. We konden maar beschikken over een beperkt aantal gegevens hierover. De percentages wezen er wel op dat kinderen die aan Opstap of Opstap Opnieuw hebben deelgenomen iets vaker onvertraagd zijn. We zijn ook op andere manieren nagegaan in hoeverre er bij deelnemers en niet-deelnemers aan Opstap in Bos en Lommer sprake is van een vertraagde of onvertraagde loopbaan. Wat betreft de directe doorstroom naar groep 3 hebben we voor vier groepen leerlingen gekeken of zij, nadat zij in het kader van PRIMA in groep 2 waren getoetst, twee jaar later eveneens deel hebben genomen aan de meting in groep 4. Daarbij is er rekening mee gehouden dat de kinderen wel nog steeds in Bos en Lommer moesten wonen. Daarnaast moesten zij tot de doelgroep van Opstap behoren. We vonden geen significante verschillen. Rond de 20% van de kinderen neemt 2 jaar later niet opnieuw aan PRIMA deel, terwijl zij nog wel in Bos en Lommer woonden. Een andere indicatie van de mate waarin kinderen vertraagd dan wel onvertraagd de basisschool doorlopen, kan worden verkregen door te kijken naar hun leeftijd gerelateerd aan de klas waarin zij zitten. We hebben leerlingen ingedeeld in drie groepen: een leeftijd die volgens de norm is voor de groep waarin zij zitten, tot een half jaar ouder dan de norm en meer dan een half jaar ouder dan de norm. De resultaten wijzen niet eenduidig in de richting van een hogere leeftijd bij niet-deelnemers van Opstap. Sommige resultaten wezen juist in tegengestelde richting: de Opstapdeelnemers in groep 6 en 8 bleken wat vaker tot een half jaar ouder dan de norm te zijn dan de niet-deelnemers. Bij Opstap Opnieuw vonden we geen significante verschillen. De percentages wezen wel in de verwachte richting: Opstap Opnieuw-deelnemers hebben systematisch vaker dan de niet-deelnemers een leeftijd tot de norm, wat een indicatie is voor een onvertraagde loopbaan.

5 Cito-scores en adviezen voor voortgezet onderwijs van deelnemers aan het oude Opstapprogramma en aan Opstap Opnieuw Binnen Bos en Lommer worden al lange tijd leerlingen gevolgd. Van een deel van de Opstapdeelnemers binnen dit stadsdeel zijn Cito-scores en adviezen voor voortgezet onderwijs bekend. Een deel van de scores wordt binnen het project Capabel verzameld, een ander deel is afkomstig uit het PRIMA-cohortonderzoek. Met deze gegevens hebben we onderzocht of leerlingen die hebben deelgenomen aan Opstap of Opstap Opnieuw aan het eind van de basisschoolperiode gemiddeld hogere Cito-scores en v.o.-adviezen hebben dan leerlingen die niet aan het programma hebben deelgenomen. De Opstap-deelnemers die hebben deelgenomen aan het oude programma hebben significant hogere Cito-scores dan niet-deelnemers, voor de Opstap Opnieuw deelnemers verschilde dit niet significant. We vonden geen significante verschillen in het gemiddelde niveau van de adviezen voor voortgezet onderwijs. We kunnen overigens niet concluderen dat wat de Cito-scores betreft het oude Opstap-programma beter werkt dan Opstap Opnieuw, omdat we nog maar van een relatief kleine groep Opstap Opnieuw-deelnemers konden beschikken over Citoscores en v.o.-adviezen. Het betrof de eerste groep deelnemers aan Opstap Opnieuw, mogelijk dat de betrokkenen in dat jaar nog vertrouwd moesten raken met het vernieuwde programma. We vonden verschillen tussen deelnemers en niet-deelnemers aan Opstap in achtergrondkenmerken, zoals etnische herkomst. Om ervoor te zorgen dat deze verschillen de resultaten niet vertekenen, hebben we gecorrigeerd voor deze achtergrondkenmerken. Zo is bijvoorbeeld bekend dat kinderen met lager-opgeleide ouders gemiddeld lager presteren dan kinderen met hoger opgeleide ouders. De gevonden verschillen in achtergrondkenmerken bieden dus geen verklaring voor de gevonden verschillen in prestaties. Daarnaast bleek uit nadere analyses dat gevonden verschillen in prestaties tussen deelnemers en niet-deelnemers aan Opstap gelijk zijn voor Turkse en Marokkaanse leerlingen. In Bos en Lommer profiteren Turkse leerlingen dus niet meer van het programma dan Marokkaanse leerlingen of andersom. Dit terwijl de deelname onder de Turkse gezinnen groter is dan onder de Marokkaanse. In dit rapport hebben we een uitgebreidere analyse uitgevoerd naar de effecten van Opstap in Bos en Lommer dan eerder binnen de evaluatie van het project Capabel mogelijk was. We hebben een onderscheid gemaakt tussen het oude Opstap-programma en Opstap Opnieuw, we konden effecten van het programma ook nagaan op Cito-scores en adviezen voor voortgezet onderwijs, en hebben verkend in hoeverre er bij deelnemers en niet-deelnemers sprake was van een vertraagde loopbaan. Het Opstap-programma wordt al langere tijd uitgevoerd in Bos en Lommer. We konden de effecten op prestaties nagaan voor leerlingen die hebben deelgenomen aan Opstap of Opstap Opnieuw terwijl dit programma al enige jaren in uitvoering is. Alleen wat betreft de Cito-scores en v.o.-adviezen konden we alleen het eerste Opstap Opnieuw-jaar evalueren. Onze conclusie in eerdere evaluaties van Opstap in Bos en Lommer dat het programma lijkt te werken, blijft overeind na deze uitgebreidere analyse. We hebben meer aanwijzingen gevonden voor de positieve effecten van het programma, zelfs na een periode van acht jaar. Waar resultaten niet significant verschilden, wezen ze in veel gevallen in de richting van positievere scores voor Opstap-deelnemers vergeleken met niet-deelnemers. De duidelijkste verschillen tussen het oude en vernieuwde Opstap-programma vonden we in de mate van deelname en de kenmerken van de deelnemers. Opstap Opnieuw lijkt een bredere groep te bereiken: niet alleen wordt een grotere groep moeders met kinderen bereikt, tevens verschillen de deelnemers minder van de nietdeelnemers dan voor de vernieuwing.