Studiegebied Gezondheidszorg. Opleiding Bachelor in de Ergotherapie. Academiejaar Module Bachelorproef

Transcriptie

1 Eenzaam maakt onzichtbaar, onzichtbaar maakt eenzaam. De meerwaarde van eenzaamheidsinterventies op het emotioneel en het sociaal welbevinden bij de bewoners van een WZH Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie Academiejaar Module Bachelorproef Promotor(s) Mevrouw Leen Vandenborre Ergotherapeut WZH Ter Meersch Student Rebecca Hove Howest departement Professionele Bachelors Kortrijk, Campus RDR, Renaat De Rudderlaan 6, 8500 Kortrijk

2

3 Eenzaam maakt onzichtbaar, onzichtbaar maakt eenzaam. De meerwaarde van eenzaamheidsinterventies op het emotioneel en het sociaal welbevinden bij de bewoners van een WZH Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie Academiejaar Module Bachelorproef Promotor(s) Mevrouw Leen Vandenborre Ergotherapeut WZH Ter Meersch Student Rebecca Hove Howest departement Professionele Bachelors Kortrijk, Campus RDR, Renaat De Rudderlaan 6, 8500 Kortrijk

4

5 WOORD VOORAF Toen ik de eerste informatie kreeg omtrent het opstellen van een bachelorproef, wist ik al meteen dat ik de mijne wou uitwerken in het domein geriatrie. Nog voor ik aan de opleiding ergotherapie begon, had ik het vermoeden dat ik graag met deze doelgroep ging werken. Dit wist ik niet zeker, want praktijkervaring in dit domein, had ik toen nog niet. Als ijverige studente ergotherapie aan de hogeschool Howest in Kortrijk, kreeg ik de mooie kans om via allerhande stages deze ervaring op te doen. Nadat ik mijn Uitvoerende Stage 1 (UST 1) liep in woonzorghuis (WZH) Ter Meersch, voelde ik al meteen dat de doelgroep ouderen mij lag. Ik vond het aangenaam om er te werken met de bewoners en ook de ergotherapeutische activiteiten (kook-en bakactiviteiten, bewegingsactiviteiten, ) die er gegeven werden, spraken mij erg aan. Tijdens mijn UST 1 stond ik op de fysieke zorgafdeling (FZ). Hier waren de voornaamste redenen voor opname: - een verminderde mobiliteit - eenzaamheid - hoog valrisico - gebrek aan mantelzorgers Voornamelijk de doelgroep eenzame ouderen was mij na de stage bijgebleven. In deze doelgroep wou ik mij dan ook graag verder verdiepen. De keuze om hier mijn bachelorproef rond op te stellen, was dan ook snel gemaakt. Ook u, als lezer, wil ik iets bijbrengen over het complex fenomeen eenzaamheid: wat het inhoudt, de oorzaken en de gevolgen ervan en tot slot welke eenzaamheidsinterventies een ergotherapeut kan aanwenden. Het verwezenlijken van dit project zou me niet gelukt zijn zonder het werk, de inzet en de steun die ik kreeg van heel wat mensen in mijn nabije omgeving. Deze mensen bedank ik, omdat zij een belangrijke en onmiskenbare rol hebben gespeeld bij het tot stand komen van dit eindwerk. Ze verdienen er dus zeker en vast een plaatsje in. Ik wil mevrouw Annick Laurez bedanken als mijn interne begeleider. Zij gaf mij de nodige feedback om op een methodische manier dit eindwerk op te stellen. Daarnaast wil ik ook mijn promotor mevrouw Leen Vandenborre bedanken. Haar inzet en advies bij de praktische uitvoering van dit project betekenden veel voor mij. Ook alle andere medewerkers van WZH Ter Meersch wil ik bedanken voor hun collegialiteit. Uiteraard wil ik ook alle bewoners van WZH Ter Meersch bedanken voor hun bereidwilligheid. Zonder hun deelname, bestond dit praktijkgericht toetsingsonderzoek namelijk niet. Ook mijn moeder Cecile Delville wil ik bedanken voor het nalezen van deze scriptie. Door haar werden spellingsfoutjes netjes weggewerkt. Last but not least, wil ik mijn medestudenten bedanken voor de steun die ik van hen kreeg. Jullie zijn allen bedankt. Rebecca Hove, Kortrijk, mei 2015.

6 ABSTRACT Eenzaam maakt onzichtbaar, onzichtbaar maakt eenzaam. De meerwaarde van eenzaamheidsinterventies op het emotioneel en het sociaal welbevinden bij de bewoners van een WZH Kernwoorden: ergotherapie - eenzaamheid - ouderen - sociaal welbevinden - emotioneel welbevinden Abstract: Doelstelling De hoofdonderzoeksvraag van dit praktijkgericht toetsingsonderzoek luidt als volgt: Wat is het effect van de eenzaamheidsinterventies op de eenzaamheidsgevoelens van de bewoners van WZH Ter Meersch? Hierbij zijn de volgende deelvragen opgesteld: - Welk effect is er waar te nemen op de emotionele eenzaamheidsgevoelens van de deelnemers? - Welk effect is er waar te nemen op de sociale eenzaamheidsgevoelens van de deelnemers? - Is er een verschil in effect tussen de bewoners van de fysieke zorgafdeling en die van de extra zorgafdeling? - Ervaart de bewoner in kwestie een effect op zijn eenzaamheidsgevoelens? Problematiek Een aantal bewoners van WZH Ter Meersch hebben te kampen met eenzaamheidsgevoelens. Het personeel is zich hiervan bewust, maar weet niet goed hoe hiermee om te gaan. Methodologie Het gaat om een kwalitatief longitudinaal onderzoek. In het vooronderzoek worden de eenzaamheidsgevoelens per bewoner van het woonzorghuis in kaart gebracht. De pre-meting vindt plaats bij de categorie matig eenzamen en bestaat uit de eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld en een directe meting. Aan de hand van vastgelegde selectiecriteria wordt de populatie gereduceerd naar vier casestudies. De eenzaamheidsinterventies worden bepaald aan de hand van de resultaten op de schaal, de directe meting en afname van het COPM, in overleg met de bewoner en het multidisciplinair team. Er worden specifieke interventies aangeboden, zowel individueel als in groep. Na de interventies vindt een postmeting, analoog aan de pre-meting, plaats bij de vier casestudies.

7 Resultaten Zowel de resultaten van het vooronderzoek, als die van de pre-meting bij de volledige categorie matig eenzamen, worden vermeld. Om de waarde van de eenzaamheidsinterventies te bepalen, is de vergelijking tussen de pre- en postmeting enkel gebaseerd op de vier casestudies. De eenzaamheidsschaal toont bij iedere deelnemende bewoner duidelijke verbeteringen aan op vlak van sociale eenzaamheidsgevoelens. Wat betreft de emotionele eenzaamheidsgevoelens, is er een verbetering merkbaar bij slechts twee van de vier bewoners. Het positief effect van de interventies is op de extra zorgafdeling het grootst op vlak van sociale eenzaamheid, terwijl dit op de fysieke zorgafdeling op vlak van emotionele eenzaamheid is. Hoofdconclusie Vanuit de overwegend positieve resultaten op de eenzaamheidsschaal en de positieve reacties van de bewoners in de directe meting, kan de meerwaarde van de eenzaamheidsinterventies bevestigd worden.

8 INHOUDSOPGAVE Woord vooraf...3 Abstract...4 Inhoudsopgave...6 Lijst met afkortingen...9 Verklarende woordenlijst Inleiding Situatieschets Ouderen en eenzaamheid Eenzaamheid Eenzaamheid vanuit verschillende invalshoeken Wat houdt eenzaamheid eigenlijk in? Eenzaamheid versus sociale isolatie Kwantiteit versus kwaliteit Oorzaken en risicofactoren Nature versus nurture Doorbroken patroon Verschillende types eenzaamheid Sociale en emotionele eenzaamheid Acute en chronische eenzaamheid Interpersoonlijke, intrapersoonlijke en existentiële eenzaamheid Mogelijke gevolgen van eenzaamheid Signaalfunctie Invloed op mentale en fysieke gezondheid Invloed op cognities Invloed op sociaal leven Invloed op gedrag en lichaamshouding Eenzaamheid meten Eenzaamheidsschalen Directe meting Eenzaamheidsinterventies Voorwaarden voor een effectieve interventie Specifieke doelgroep Weten, willen en kunnen Groepsinterventies Combinatie van interventies Interventies van lange duur Het niveau van implementatie Oplossingsrichtingen en strategieën Types interventies Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering

9 4.4.2 Bevordering van deskundigheid van hulpverleners Sociaal-culturele activering Persoonlijke activering Cursussen, gespreksgroepen en therapie Besluit Methode Onderzoeksopzet Onderzoeksmethode Soort onderzoek Assessment Populatie Praktijk Achtergrond Opzet Resultaten Onderzoeksluik Vooronderzoek Pre-meting De eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld Directe meting COPM Postmeting De eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld Directe meting Praktijk Therapieplan Interventies Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering Sociaal-culturele activering Persoonlijke activering Cursussen, gespreksgroepen en therapie Discusie en conclusie Vergelijking en interpretatie van de resultaten van de pre- en postmeting Bewoonster M.V Eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld Directe meting Bewoonster P.D Eenzaamheidsschaal de Jong Gierveld Directe meting Bewoonster G.R

10 1.3.1 Eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld Directe meting Bewoonster J.V Eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld Directe meting conclusie Welk effect is er waar te nemen op de emotionele eenzaamheidsgevoelens van de deelnemers? Welk effect is er waar te nemen op de sociale eenzaamheidsgevoelens van de deelnemers? Is er een verschil in effect tussen de bewoners van de FZ en die van de EZ? Ervaart de bewoner in kwestie een effect op zijn eenzaamheidsgevoelens? Discussie Kritische reflectie en link met literatuur Vooronderzoek Steekproefbepaling Assessments Eenzaamheidsinterventies Rollen van de ergotherapeut Verbetering praktijkuitwerking en aanbevelingen Lijst met figuren Lijst met tabellen Lijst met grafieken Referentielijst Bijlagen Bijlagen binnen het eindwerk Bijlage 1: UCLA Bijlage 2: De eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld Bijlage 3: COPM Bijlage 4: Resultaten eenzaamheidsschaal vooronderzoek op de FZ Bijlage 5: Resultaten eenzaamheidsschaal van de EZ tijdens het vooronderzoek Bijlage 6: Sociaal culturele activiteiten Bijlage 7: Interventietabel Interventiebundel Bijlagenmap te raadplegen binnen de opleiding De ingevulde eenzaamheidsschalen van de Jong Gierveld vooronderzoek De ingevulde eenzaamheidsschalen van de Jong Gierveld pre-meting De ingevulde COPM formulieren Evaluatieverslagen

11 LIJST MET AFKORTINGEN COPM Occupational Performance Measure EZ extra zorgafdeling FZ fysieke zorgafdeling MMSE Mini Mental State of Examination UST 1 Uitvoerende Stage 1 UCLA University of California, Los Angeles Loneliness Scale van Russell, Peplau en Cutrona WZH woonzorghuis 9

12 VERKLARENDE WOORDENLIJST Afasie Afasie is een verzamelnaam voor taalstoornissen die het gevolg zijn van een hersenletsel (bloeding of infarct). Personen met motorische afasie hebben moeite met het spreken op zich, terwijl personen met sensorische afasie moeite hebben met taalbegrip. Claimgedrag Gedrag waarbij de bewoner onevenredig veel tijd en aandacht in beslag neemt van de hulpverlener. Gestandaardiseerd assessment Een assessment dat is opgesteld uit vaste vragen, waardoor de antwoorden op deze vragen beter met elkaar kunnen vergeleken worden. Klinimetrische eigenschappen Deze eigenschappen worden gebruikt bij het evalueren van een meetinstrument. Sociale cognitie Sociale cognitie is de manier waarop iemand denkt over zichzelf en de sociale wereld. Hoe iemand informatie selecteert, interpreteert, onthoudt en gebruikt om tot een beoordeling en besluit te komen. Sociale onhandigheid Niet handig zijn op sociaal vlak door het gevoel van niet sociaal geaccepteerd te worden door anderen. Dit wordt veroorzaakt door eigen angsten en door sociale verwachtingen en hoe we deze interpreteren. Survey-onderzoek Onderzoek waarbij op een systematische manier vragen gesteld worden aan een (vaak groot) aantal mensen. Validiteit (assessment) Het instrument meet wat het moet meten, ook als het gebruikt wordt in verschillende situaties en/of door verschillende personen. 10

13 INLEIDING 1 SITUATIESCHETS Dit praktijkgericht toetsingsonderzoek wordt uitgewerkt in woonzorghuis (WZH) Ter Meersch. Deze voorziening bestaat uit twee afdelingen. Op de fysieke zorgafdeling (FZ) is er één ergotherapeut aanwezig. Op de extra zorgafdeling (EZ) is er één animatrice aanwezig. Samen bieden ze aan de bewoners een brede variatie van activiteiten aan zoals bewegingsactiviteiten, kookactiviteiten, spelactiviteiten, wandelnamiddagen, daguitstappen, creatieve activiteiten en dergelijke. Naast de groepsactiviteiten komen er wel nauwelijks individuele cliëntgerichte activiteiten voor. Alhoewel er gestreefd wordt naar zoveel mogelijk participatie van de bewoners, hebben sommige bewoners toch te kampen met eenzaamheidsgevoelens. Het personeel is zich hiervan bewust, maar weet niet goed hoe hiermee om te gaan. Eenzaamheid komt voor in iedere levensfase en heeft risicogevolgen voor zowel de mentale als fysieke gezondheid van de persoon. Om die reden is het van groot belang om dit probleem aan te pakken. Eenzaamheid komt, met o.a. de week van de eenzaamheid in Nederland, ook steeds meer voor in de media. Ieder jaar organiseert Coalitie Erbij in deze week, samen met honderden vrijwilligers, specifieke activiteiten waar men nieuwe mensen kan ontmoeten. In België komt het thema ook steeds vaker in de schijnwerper met sensibiliseringscampagnes zoals bv. de eenzaamheidscampagne van Bond Zonder naam. In de media is er een toenemende belangstelling voor het thema eenzaamheid. Met deze scriptie wordt er onderzoek verricht naar welke eenzaamheidsinterventies de ergotherapeut kan aanwenden bij de bewoners van een woonzorghuis. 11

14 2 OUDEREN EN EENZAAMHEID Eenzaamheid is een normaal verschijnsel in het leven van de mens. Het komt voor in alle lagen van de bevolking (Rijks, 2008). Eenzaamheid komt voor in iedere leeftijdsgroep. Toch is het meer een probleem dat eigen is aan ouderen. Het is niet zo dat enkel en alleen iemands toenemende leeftijd de oorzaak is voor het ontstaan van deze eenzaamheidsgevoelens, maar er is wel een directe relatie tussen beide. Er is dus een trend van toenemende eenzaamheid met de leeftijd (Hazer & Aydiner Boylu, 2010). Met het ouder worden, doen zich heel wat veranderingen voor in het leven van een persoon. Het proces van ouder worden gaat gepaard met verlies. Mensen op oudere leeftijd of zij die denken aan ouder worden, ervaren een angst voor het verliezen van betekenisvolle relaties. Aan de ene kant vormen de relaties van de oudere dus een bron van bezorgdheid. Aan de andere kant zorgen deze relaties (vrienden, partner, kinderen en kleinkinderen) ook voor zingeving (Stevens & Martina, 2006). Zowel sociale isolatie als eenzaamheid hebben gevolgen voor het welzijn en de kwaliteit van iemands leven. Het belang van het aanpakken van dit eenzaamheidsprobleem valt niet te onderschatten en wordt steeds meer erkend in het internationale beleid en in nationale eenzaamheidsstrategieën (Cattan et al, 2005). 12

15 3 EENZAAMHEID 3.1 Eenzaamheid vanuit verschillende invalshoeken Eenzaamheid is een complex begrip, dat vanuit verschillende invalshoeken bekeken wordt. Het is belangrijk om gevoelens van eenzaamheid aan te pakken, omdat eenzaamheid een effect heeft op het psychosociale welzijn van de oudere (Hazer & Aydiner Boylu, 2010) Wat houdt eenzaamheid eigenlijk in? Eenzaamheid is een subjectief gegeven waarbij het gaat om een combinatie van gevoelens. Het gaat hierbij om een gevoel van leegte gecombineerd met gevoelens zoals (Rijks, 2008): - angst - machteloosheid - verdriet - diepe verlatenheid - zinloosheid Net omdat eenzaamheid een gevoel is, wordt het door verschillende personen anders ervaren en uitgedrukt (Rijks, 2008). De gangbare definitie voor eenzaamheid is het verschil dat iemand ervaart tussen zijn gewenste en werkelijke sociale relaties (Masi et al., 2010). De Jong Gierveld omschrijft eenzaamheid als een negatief ervaren verschil tussen enerzijds de kwaliteit van relaties zoals men die nu onderhoudt en anderzijds de wensen en verwachtingen die men heeft ten aanzien van deze relaties (van Linschoten, van Koningsveld & te Velde, 2004). Eenzaamheid ontstaat dus wanneer de persoon in kwestie een onaangenaam en onaanvaardbaar verschil ervaart met betrekking tot zijn sociale relaties. Met andere woorden ontstaat eenzaamheid wanneer iemands wensen en realiteit niet met elkaar in overeenstemming zijn. Wanneer men zich minder mogelijk acht om deze wensen te realiseren binnen een afzienbare tijd, wordt eenzaamheid problematischer. Verschillende zaken zijn van belang bij iemands beleving van eenzaamheid. Factoren zoals inschatting van de eigen sociale vaardigheden en de mogelijkheden om nieuwe relaties aan te gaan of te verbeteren, spelen allen een rol (Stevens & Martina, 2006) Eenzaamheid versus sociale isolatie Eenzaamheid staat niet automatisch in verbinding met alleen zijn. Iemand kan er zelf voor kiezen om alleen te zijn of het alleen zijn kan een onvermijdelijk gevolg zijn van de situatie waarin de persoon zich bevindt. Indien de persoon in kwestie er zelf voor kiest om alleen te zijn, geeft dit hem een gevoel van welbehagen. De persoon ervaart het alleen zijn dan als iets positief en haalt er plezier en emotionele verlichting uit (Hazer & Aydiner Boylu, 2010). 13

16 Vaak bestaat er verwarring tussen enerzijds het begrip sociale isolatie en anderzijds het begrip eenzaamheid. Deze lijken onlosmakelijk verbonden met elkaar, terwijl het twee afzonderlijke zaken zijn die niet automatisch aan elkaar gelinkt zijn. Terwijl sociale isolatie een objectieve meting is van iemands sociale contacten en relaties, houdt eenzaamheid in hoe de persoon deze sociale isolatie ervaart. Soms voelen mensen zich eenzaam, terwijl ze zich in een menigte bevinden (zie tabel 1). Ook het omgekeerde is waar. Iemand kan zich wel degelijk sociaal tevreden voelen wanneer hij alleen is (Masi et al., 2010). Tabel 1: Typologie van sociale contacten bij ouderen vanaf 65 jaar (zowel thuiswonende ouderen, als ouderen die verblijven in woonzorgcentra) (Vandenbroucke et al.,2012) Zoals hierboven reeds wordt vermeld, wordt eenzaamheid of emotionele isolatie dus beschouwd als een subjectief gegeven. Het wordt beschreven als een onaangenaam gevoel, of een gebrek of verlies aan gezelschap. Sociale isolatie daarentegen is de objectieve afwezigheid of het gebrek aan contacten en interacties tussen een ouder persoon en zijn sociaal netwerk (Cattan et al., 2005) Kwantiteit versus kwaliteit Mensen hebben de aanwezigheid van anderen die hen waarderen nodig. Mensen die ze kunnen vertrouwen, met wie ze kunnen communiceren, plannen en samenwerken om te overleven. Niet enkel de kwantiteit, maar ook de kwaliteit van relaties is dus van belang. Iemand kan een gebrek aan sociaal contact (kwantiteit) ervaren, maar iemand kan ook een gebrek aan diepgang (kwaliteit) in zijn relaties met anderen ervaren. Terwijl er vaak enkel wordt stilgestaan bij de kwantiteit van iemands sociaal netwerk, speelt dus ook de kwaliteit een onmiskenbare rol (Masi et al., 2010). 3.2 Oorzaken en risicofactoren Eenzaamheid heeft bij ieder persoon een unieke oorzaak (Masi et al., 2010). Alvorens ergotherapeutische interventies bepaald worden, is een uitgebreide diagnosestelling van de oorzaak van de eenzaamheidsgevoelens belangrijk. Daarom wordt er nu dieper ingegaan op de oorzaken en risicofactoren voor het ontstaan en het in standhouden van eenzaamheidsgevoelens Nature versus nurture Bij het ontstaan van eenzaamheid spelen zowel iemands erfelijk materiaal (nature) als omgeving (nurture) een rol. Deze factoren spelen elk 50% mee in het al dan niet ontstaan van eenzaamheidsgevoelens. Het hebben van één of meerdere genen voor eenzaamheid, wil niet automatisch zeggen dat deze persoon ook effectief eenzaam zal zijn. Niet de factor eenzaamheid, 14

17 maar wel de mate van angst die iemand ervaart wanneer hij gescheiden wordt van anderen, is erfelijk bepaald en heeft dus een invloed op het al dan niet ontstaan van eenzaamheidsgevoelens (Masi et al., 2010) Doorbroken patroon Drie belangrijke risicofactoren kunnen onderscheiden worden voor het ervaren van eenzaamheid op oudere leeftijd: - uitlokkende gebeurtenissen - veranderingen in relatiestandaards - in standhoudende factoren In de samenleving lopen ouderen die te maken krijgen met één of een combinatie van bovenstaande factoren, een groter risico op eenzaamheid. Daarnaast spelen ook iemands persoonlijke kenmerken een rol in de beleving van eenzaamheid (Stevens & Martina, 2006). Alle oorzaken voor het ontstaan van eenzaamheid hebben één ding gemeenschappelijk. Bij iedere oorzaak gaat het namelijk om een patroon dat doorbroken wordt. Een mensenleven is opgebouwd uit heel wat patronen. Deze geven een gevoel van veiligheid, regelmaat en betrouwbaarheid in een chaotische wereld. Wanneer een patroon wordt doorbroken, ontstaat er een tekort en gemis. Men wil niet noodzakelijk het patroon herwinnen, maar wel het gevoel van veiligheid dat verkregen werd door dat patroon. Wanneer een patroon doorbroken wordt, bevindt de persoon zich in een overgangsfase, een transitieperiode. In deze fase leert hij zich aanpassen aan de veranderingen die zich voordoen. Wanneer hij hier niet in slaagt, kunnen eenzaamheidsgevoelens optreden. Het is dus van belang om te leren omgaan met dergelijk transitieperiodes (Rijks, 2008). Ouder worden gaat gepaard met heel wat verlies. Hierdoor moet de oudere leren omgaan met transitieperiodes. Het verlies dat de oudere ervaart, situeert zich volgens Adraensen (2005) in de verschillende levensgebieden van de oudere. Hij onderscheidt zeven categorieën. Eerst en vooral is er het fysieke verlies. Hieronder valt het verlies van gezondheid, onafhankelijkheid, seksualiteit of mobiliteit. Onder het psychische verlies wordt het verlies van controle, autonomie, eigenwaarde, geborgenheid of idealen verstaan. Het sociaal verlies is het verlies van samenhorigheid, rollen, contacten of vrienden. De vierde categorie wordt gevormd door het spirituele verlies. In deze groep brengt men het verlies aan doelstellingen, perspectieven, zelfbeeld, zingeving of waarden onder. Het cognitieve verlies is het verlies aan communicatie, geheugen, denken of leervermogen. Het praktische verlies is het verlies van middelen, vaardigheden, huisvesting en bezigheden. Tot slot is er het persoonlijk verlies. Dit is het verlies aan gezin of familie (De Coninck, 2012). 15

18 Uitlokkende gebeurtenissen Uitlokkende gebeurtenissen voor het ontstaan van eenzaamheid op hogere leeftijd kunnen zijn Stevens & Martina, 2006): - een overlijden van een partner of goede vriend; - een verhuis; - een achteruitgang in de eigen gezondheid waardoor men verzorging nodig heeft; - achteruitgang in de gezondheid van de partner waardoor men voor de partner moet gaan zorgen. Iemands gezondheid speelt een rol in het ervaren van eenzaamheidsgevoelens. Ouderen die zich in een slechtere gezondheidstoestand bevinden, voelen zich meer alleen dan ouderen met een goede gezondheid. De persoon is afhankelijker van anderen voor de activiteiten van het dagelijks leven en heeft een grotere behoefte aan gezondheidszorg. Ziekte veroorzaakt naast fysiologische pijn, ook psychische pijn. Het feit dat iemand ziek is, verhoogt de angst voor het ontstaan van eenzaamheid in de toekomst van de persoon. Iemand die lijdt aan een ziekte, houdt zich weg van mensen die emotioneel gezond zijn. Deze situatie leidt tot sociaal isolement en kan leiden tot het ontstaan van eenzaamheidsgevoelens. Depressie, angst en dementie worden geassocieerd met eenzaamheid. Deze factoren hebben een invloed op iemands tevredenheid over het leven, welzijn en algemeen functioneren in het dagelijks leven. Er bestaat dus een significante relatie tussen enerzijds depressie, angst en dementie en anderzijds gevoelens van eenzaamheid (Hazer & Aydiner Boylu, 2010). Een lage mentale gezondheid, voornamelijk depressie is bekend als grote voorspeller van eenzaamheid op hogere leeftijd (Cattan et al., 2005) Relatiestandaards Met ouder worden, kunnen ook iemands behoeften en wensen ten aanzien van sociale relaties wijzigen. Van Tilburg & de Jong Gierveld (2007) spreken van relatiestandaards wanneer het gaat om iemands sociale wensen en verwachtingen. Ouder worden verkleint het sociale netwerk. Omdat hechte relaties positieve emotionele ervaringen zijn, hecht men meer belang aan deze kwaliteitsvolle relaties. Wanneer dierbaren dan onbereikbaar zijn, kan eenzaamheid ontstaan (Stevens & Martina, 2006). Hogere relatiestandaards vergroten het risico dat er niet kan aan voldaan worden (van Tilburg & de Jong Gierveld, 2007). De gewenste en gerealiseerde relaties kunnen omwille van verschillende oorzaken, niet op eenzelfde lijn met elkaar staan. De oorzaak hiervoor kan bij de persoon zélf liggen (intra-individuele oorzaken). Hierbij kan het gaan om bv. een gebrek aan sociale vaardigheden, zelfvertrouwen en 16

19 probleemoplossend vermogen. Gezondheidsproblemen, een te laag inkomen e.d. vallen tevens onder deze categorie. De oorzaak kan ook gelegen zijn in het contact dat iemand heeft met anderen. Bij deze interindividuele oorzaken kan het gaan om bv. het verlies van contact door een ernstig zieke of overleden partner, scheiding, het wegvallen van vrienden en familie, verhuizing en dergelijke. Ook maatschappelijk oorzaken kunnen aan de basis liggen van het ervaren van een verschil tussen de gewenste en reële sociale relaties. Negatieve beeldvorming over ouderen en oud worden behoort tot deze categorie (Fokkema & van Tilburg, 2007) In standhoudende factoren In standhoudende factoren voor eenzaamheidsgevoelens zijn (Stevens & Martina, 2006): - afname in mobiliteit; - achteruitgang in het functioneren van zintuigen; - chronische pijn die sociaal contact belemmert. Ook mensen met een kleiner of minder gevarieerd sociaal netwerk (bv. enkel familieleden) lopen een groter risico, omdat zij minder mogelijkheden hebben wanneer er compensaties voor verloren relaties moeten gezocht worden (Stevens & Martina, 2006). Iemands sociaal netwerk en het hebben van sociale contacten staat duidelijk in verband met eenzaamheid. Gehuwde ouderen voelen zich minder eenzaam dan alleenstaande ouderen of weduwnaars. Onderzoek bevestigt dat ouderen die met hun echtgenoot (en kinderen) samenwonen, minder eenzaam zijn dan ouderen die met andere familieleden samenwonen of alleen wonen. Wanneer de oudere vaak bezoek krijgt van vrienden of familieleden, is het zo dat deze de eenzaamheidsgevoelens veel minder ervaart. Een beperkt sociaal netwerk, zorgt ervoor dat de oudere onvoldoende steun en emotionele bevrediging kent. Wanneer het netwerk uitdunt, de persoon niet de wil of de moed heeft om nieuwe sociale contacten aan te gaan, een slecht zelfbewustzijn heeft of zich onzeker voelt over zichzelf, is de kans op sociaal isolement groter. Het verliezen van een partner of het verliezen van een goede vriend zijn duidelijk bepalend voor het al dan niet ontstaan van eenzaamheidsgevoelens (Hazer & Aydiner Boylu, 2010) Persoonlijke kenmerken Naast de drie bovenstaande factoren spelen persoonlijke kenmerken (zelfmedelijden, sociale angst, zich niet geliefd voelen, gespannenheid), emotionele toestanden (een houding van cynisme, pessimisme, wantrouwen en de neiging om kritisch te zijn ten opzicht van anderen) en gebrekkige sociale vaardigheden een rol in de beleving van eenzaamheid. Deze factoren kunnen mensen kwetsbaarder maken of het voor de persoon moeilijk maken om eenzaamheidsgevoelens te overwinnen. De persoon kan in een vicieuze cirkel terecht komen (Stevens & Martina, 2006). 17

20 3.3 Verschillende types eenzaamheid Naar gelang de oorzaak voor het ontstaan of het in standhouden van eenzaamheid, bestaan er verschillende types eenzaamheid Sociale en emotionele eenzaamheid Een eerste onderverdeling wordt gemaakt tussen sociale en emotionele eenzaamheid. Sociale eenzaamheid staat in verband met de hoeveelheid relaties die iemand heeft (de kwantiteit). Daarentegen is emotionele eenzaamheid gelinkt aan de kwaliteit en inhoud van iemands sociale netwerk (De Coninck, 2012). Iemand kan veel vrienden hebben en toch een emotioneel hechte band missen. In dat geval is er sprake van emotionele eenzaamheid (van Tilburg & de Jong Gierveld, 2007). Terwijl emotionele eenzaamheid veroorzaakt wordt door bv. het overlijden van een dierbaar persoon zoals een partner, zijn sociale eenzaamheidsgevoelens het gevolg van bv. het niet meer kunnen uitvoeren van activiteiten buitenshuis, omdat de gezondheid dit niet meer toelaat (Fokkema & van Tilburg, 2007). Sociale eenzaamheid komt vaker voor bij ouderen die verblijven in woonzorgcentra. Terwijl emotionele eenzaamheid vaker voorkomt bij zorgbehoevende thuiswonende ouderen (Vandenbroucke et al.,2012) Acute en chronische eenzaamheid Een tweede onderverdeling wordt gemaakt naar gelang de tijdspanne waarin de eenzaamheidsgevoelens zich voordoen. Eenzaamheidsgevoelens kunnen acuut en dus van voorbijgaande aard zijn, maar kunnen ook blijven aanslepen en een chronische vorm aannemen (Masi et al., 2010). Acute eenzaamheid wordt veroorzaakt door specifieke omstandigheden en noemen we ook wel conditioneel. Eenzaamheid van lange duur wordt chronische eenzaamheid genoemd (Stevens & Martina, 2006) Interpersoonlijke, intrapersoonlijke en existentiële eenzaamheid Een derde en laatste onderscheid dat gemaakt wordt, is deze tussen interpersoonlijke, intrapersoonlijke en existentiële eenzaamheid. De term interpersoonlijke eenzaamheid wordt gebruikt wanneer de persoon een tekort ervaart aan intieme en/of sociale contacten. Indien de persoon een vervreemding ervaart ten opzichte van zichzelf, wordt er gesproken over intrapersoonlijke eenzaamheid. De persoon in kwestie heeft dan het gevoel dat hij niet meer op zichzelf kan rekenen. 18

21 Ten slotte wordt er gesproken over existentiële eenzaamheid wanneer iemand zich te weinig verbonden voelt met de andere(n) en de wereld. Deze laatste vorm van eenzaamheid is eigen aan het bestaan van de mens, zijn existentie (Rijks, 2008). 3.4 Mogelijke gevolgen van eenzaamheid Signaalfunctie Terwijl eenzaamheid vroeger enkel werd gezien als een onaangenaam knagend gevoel, heeft onderzoek aangetoond dat eenzaamheid een signaal is dat wel degelijk een functie kent. Een signaal dat het individu er toe aanzet om zijn gedrag te veranderen, net zoals dit het geval is bij het ervaren van honger, dorst of pijn. Eenzaamheid is essentieel en zet het individu aan om gevoelig te worden voor sociale bedreigingen en die banden te vernieuwen die noodzakelijk zijn om te overleven (Masi et al., 2010). Eenzaamheid is een signaal dat de mens waarschuwt en aangeeft dat er nood is aan verandering. Het spoort de mens aan om op zoek te gaan naar de groep waartoe hij behoort (Rijks, 2008). Eenzaamheid heeft een signaalfunctie en zet de mens aan tot actie. Wanneer deze er niet in slaagt om actie te ondernemen, heeft dit gevolgen op iemands mentale en lichamelijke gezondheid. Daarnaast wordt ook het cognitief en het executief functioneren negatief beïnvloed Invloed op mentale en fysieke gezondheid Eenzaamheid heeft een invloed op ieder aspect van het menselijk leven, ook op iemands mentale en fysieke gezondheid (Masi et al., 2010). Op mentaal vlak heeft de eenzame persoon te kampen met pijnlijke gevoelens van isolatie, zich niet verbonden voelen met anderen en er niet bij horen. Op lichamelijk vlak vormt eenzaamheid een risicofactor voor heel wat gezondheidsproblemen. Voorbeelden hiervan zijn (Masi et al., 2010): - een verhoogde bloeddruk bij oudere volwassenen; - een minder herstellende slaap; - een verminderde immuniteit. Er bestaat een samenhang tussen iemands mentale en fysieke gezondheid. Zo komt eenzaamheid vaker voor bij ouderen met een zorgvraag. Ook het omgekeerde is waar. Mensen die last hebben van eenzaamheid hebben vaker een minder goede gezondheid (van Linschoten, van Koningsveld & te Velde, 2004) Invloed op cognities Naast de invloed van eenzaamheid op iemands mentale en fysieke gezondheid, hebben eenzamen ook meer kans op cognitieve achteruitgang en progressie van de ziekte van Alzheimer. 19

22 Het executief functioneren wordt dus beïnvloed doordat eenzaamheid zorgt voor een overgevoeligheid voor sociale bedreigingen. Dit zorgt er op zijn beurt voor dat het individu vooral oog heeft voor de negatieve aspecten van zijn sociale context. Dit heeft gevolgen voor iemands geestelijke gezondheid en welzijn. Eenzaamheid is een voorspeller voor depressieve symptomen (Masi et al., 2010) Invloed op sociaal leven Ook iemands sociaal leven wordt beïnvloed door eenzaamheid. Een eenzaam persoon voelt zich minder goed in zijn vel en zal daardoor minder bijdragen aan de samenleving. Eenzaamheid gaat gepaard met meer angst. Dit kan van invloed zijn op het sociaal leven waardoor eenzaamheidsgevoelens in stand gehouden worden en er een vicieuze cirkel ontstaat (Rijks, 2012) Invloed op gedrag en lichaamshouding Eenzaamheid kan door hulpverleners worden opgemerkt aan de hand van de volgende kenmerken (De Coninck, 2012): - vermijdingsgedrag; - sociale onhandigheid; - claimgedrag; - in het verleden leven; - een houterige, geremde en krampachtige lichaamshouding; - minder melodie in de stem; - een sombere gelaatsuitdrukking. 3.5 Eenzaamheid meten Eenzaamheidsschalen Verschillende schalen worden gebruikt voor het in kaart brengen van eenzaamheidsgevoelens. In tegenstelling tot een directe meting (zie inleiding deel Directe meting ), wordt het woord eenzaamheid nooit vermeld in eenzaamheidsschalen. Eenzaamheidsschalen worden enkel gebruikt voor onderzoek in populatiegroepen en worden niet als individueel meetinstrument gebruikt (Fokkema & van Tilburg, 2007). Hieronder volgen twee schalen die het meest gebruikt worden in recent onderzoek De UCLA-eenzaamheidsschaal 1 In Engeland wordt vaak gebruik gemaakt van de Amerikaanse University of California, Los Angeles Loneliness Scale van Russell, Peplau en Cutrona (UCLA) eenzaamheidsschaal (Fokkema & van Tilburg, 2007). 1 Zie bijlage één 20

23 De originele UCLA-eenzaamheidsschaal is een gestandaardiseerd assessment met een zekere validiteit en betrouwbaarheid voor een doelgroep die varieert van studenten tot ouderen. De schaal bestaat uit 20 items waarop de antwoordscore telkens varieert tussen 1 (vaak) en 4 (helemaal niet). Iemand kan een totale score behalen van minimum 20 en maximum 80 punten. Hoe hoger de score, hoe minder eenzaamheid de persoon ervaart en omgekeerd (Hazer & Aydiner Boylu, 2010). De originele schaal dateert van Sindsdien verscheen er nog een tweede en een derde versie. In vergelijking met de vorige versie, worden in de recentste versie van 1996, de vragen op een voor studenten en ouderen verstaanbare manier geformuleerd. De schaal heeft nu een hogere betrouwbaarheid bij zowel ouderen als studenten. De schaal bestaat uit negen positief geformuleerde items en elf negatieve. Het is een gestandaardiseerd meetinstrument met een hoge validiteit en betrouwbaarheid voor een brede doelgroep (Russell, 1996). Naast verkorte versies, die afname van de schaal vergemakkelijken, bestaat er ook al een variant op de schaal. Deze variant kan personen met tijdelijke en chronische eenzaamheid van elkaar onderscheiden (van Tilburg & de Jong Gierveld, 2007) De eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld 2 A. De 11-item originele eenzaamheidsschaal In Nederland wordt er vaak gebruik gemaakt van de eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld. Deze eenzaamheidsschaal heeft goede klinimetrische eigenschappen. Het is een valide en betrouwbaar assessment voor zowel het meten van eenzaamheid in het algemeen, als voor het meten van emotionele en sociale eenzaamheid. De schaal is een goed meetinstrument om te gebruiken in survey-onderzoek voor personen met een leeftijd van 18 tot 99 jaar (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2008). De schaal is geschikt om gedetailleerde informatie te verkrijgen over de intensiteit van eenzaamheid en is tevens geschikt om de veranderende aard en impact van eenzaamheid aan te tonen. Deze kan namelijk veranderen doorheen de tijd (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2008). Vanuit de literatuur wordt aanbevolen om bij het in kaart brengen van eenzaamheid, rekening te houden met de volgende achtergrondvariabelen (toolkit eenzaamheid, z.j.): - persoonskenmerken en omgevingskenmerken (bv. woonsituatie, partner, ); - het huidig sociaal netwerk; - wensen van de oudere op vlak van participatie; - belemmerende factoren voor participatie (bv. financiële mogelijkheden, fysieke en geestelijke gezondheid, ). 2 Zie bijlage twee 21

24 Een hulpverlener die de bewoner kent, is beter op de hoogte van deze achtergrondvariabelen en is dus meer geschikt voor het afnemen van deze eenzaamheidsschaal. De schaal bevat elf items, waarvan er zes negatief en vijf positief geformuleerd zijn. Naar gelang het behaalde resultaat op deze schaal, wordt de persoon ondergebracht in de categorie niet eenzaam, matig eenzaam, sterk eenzaam of zeer sterk eenzaam (Fokkema & van Tilburg, 2007). De persoon wordt ondergebracht in één van deze categorieën door vier stappen te doorlopen (zie figuur 1). In de eerste stap wordt de emotionele en de sociale eenzaamheidsscore berekend. Het aantal neutrale en positieve antwoorden (min of meer, ja, of ja!) op de items 2, 3, 5, 6, 9 en 10 vormen de emotionele eenzaamheidsscore. Deze varieert dus van 0 tot 6. Het aantal keer dat niet op deze items geantwoord wordt, vormt de missende emotionele eenzaamheidsscore. Het aantal neutrale en negatieve antwoorden (min of meer, nee, of nee!) op de items 1, 4, 7, 8 en 11 vormt de sociale eenzaamheidsscore. Deze varieert dus van 0 tot 5. Het aantal keer dat niet op deze items geantwoord wordt, vormt de missende sociale eenzaamheidsscore. In de volgende stap wordt de totale eenzaamheidsscore berekend. Dit gebeurt door het optellen van de emotionele en de sociale eenzaamheidsscore. In de derde stap wordt nagegaan of de totale eenzaamheidsscore geldig is. Deze is enkel geldig wanneer de som van de missende sociale en de missende emotionele eenzaamheidsscore 0 is (toolkit eenzaamheid, z.j.). In de 4 e en laatste stap wordt de persoon, naargelang zijn totale eenzaamheidsscore, ondergebracht in één van de vier eenzaamheidscategorieën (toolkit eenzaamheid, z.j.). stap 1: emotionele eenzaamheidsscore en sociale eenzaamheidsscore berekenen stap 2: totale eenzaamheidsscore berekenen stap 3: geldigheid controleren stap 4: bewoner onderbrengen in eenzaamheidscategorie Figuur 1: De vier stappen om de bewoner onder te brengen in een eenzaamheidscategorie (eigen bewerking van de Jong Gierveld, 2008) De totale eenzaamheidsscore varieert van 0 tot 11 (zie tabel 2). Een totaalscore van 0, 1 of 2 wijst op de categorie niet eenzaam. Iemand met een score van 3 tot en met 8, behoort tot de categorie matige eenzaamheid. De categorie sterke eenzaamheid is voor personen met een score van 9 of 10. Tot slot, behoort iemand met een totale score van 11, tot de categorie zeer sterke eenzaamheid (toolkit eenzaamheid, z.j.). 22

25 Tabel 2: De totale eenzaamheidsscores met de bijpassende eenzaamheidscategorieën (eigen bewerking van de Jong Gierveld, 2008) Totale eenzaamheidsscore Categorie 0, 1 of 2 niet eenzaam 3 tot en met 8 matig eenzaam 9 of 10 sterk eenzaam 11 zeer sterk eenzaam B. De 6-item ingekorte eenzaamheidsschaal De ingekorte eenzaamheidsschaal van de Jong Gierveld heeft tevens goede klinimetrische eigenschappen en is een valide en betrouwbaar meetinstrument dat kan gebruikt worden in survey-onderzoek voor zowel het meten van algemene eenzaamheid, als emotionele en sociale eenzaamheid. De mate van betrouwbaarheid en de validiteit van deze schaal, zijn sterk te vergelijken met de originele schaal (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2008). Een voordeel van deze 6-item schaal is dat ze sneller kan worden afgenomen dan de 11-item originele eenzaamheidsschaal. Het is een ideaal assessment voor het meten van sociaal welbevinden in het algemeen, of eenzaamheid in het bijzonder. Een nadeel ten opzichte van de 11-item originele eenzaamheidsschaal is dat er minder gedetailleerde informatie verzameld wordt over de intensiteit van de eenzaamheid, de aard en de impact van de eenzaamheid (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2008). De schaal bevat in totaal 6 items: 3 items uit de 11-item originele emotionele eenzaamheidsschaal en 3 items uit de originele sociale eenzaamheidsschaal. De quotering van de verschillende items gebeurt op dezelfde wijze als bij de originele schaal. De totale eenzaamheidsscore varieert van 0 tot 6. Hierbij kan de persoon een emotionele en sociale eenzaamheidsscore behalen van telkens maximum 3. Net zoals bij de 11-item schaal, wordt de persoon naargelang zijn totale eenzaamheidsscore ondergebracht in één van de vier categorieën (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2008) Directe meting Eenzaamheidsschalen geven geen betrouwbaarheid wanneer ze gebruikt worden bij individuele eenzaamheidsmeting. Ze worden enkel gebruikt in survey-onderzoeken waarbij er gewerkt wordt met een steekproef (de Jong Gierveld & van Tilburg, 2008). Om eenzaamheid te meten bij een individu, wordt er gebruik gemaakt van directe vragen. Voorbeelden van dergelijke vragen zijn (Schoenmakers, 2014): - Voelt u zich geregeld eenzaam? - Als we mensen zouden indelen in niet eenzaam, matig eenzaam, sterk eenzaam en zeer sterk eenzaam, waar zou u zich dan nu toe rekenen? 23

26 Een dergelijke meting wordt een self-labelling instrument genoemd, omdat de persoon zichzelf een label (etiket) of beoordeling geeft (van Tilburg en de Jong Gierveld, 2007). In de vragen van de directe meting wordt het woord eenzaamheid letterlijk vermeld. Het risico hiervan is dat mensen een sociaal wenselijk antwoord geven, omwille van de taboesfeer waarin eenzaamheid zich nog steeds bevindt. Mensen geven niet graag toe dat ze eenzaam zijn (Schoenmakers, 2014). 24

27 4 EENZAAMHEIDSINTERVENTIES 4.1 Voorwaarden voor een effectieve interventie Zoals eerder vermeld in het deel 3.2 Oorzaken en risicofactoren van de inleiding, wordt eenzaamheid veroorzaakt doordat een patroon doorbroken wordt. Patronen geven de mens regelmaat, een gevoel van veiligheid en zekerheid in een chaotische wereld. Eenzaamheidsgevoelens zijn moeilijk te bestrijden omdat ze een patroon op zich vormen (Rijks 2008). Om ervoor te zorgen dat de eenzaamheidsinterventie meer kans heeft op het teweeg brengen van een positief effect op iemands eenzaamheidsgevoelens, moet ze voldoen aan onderstaande voorwaarden Specifieke doelgroep Een effectieve interventie richt zich op een specifieke doelgroep. Eenzaamheid heeft bij ieder persoon een unieke oorzaak. Specifieke therapieën met specifieke interventies zijn daarom van belang (Masi et al., 2010). De interventie richt zich op een specifieke groep zoals (Cattan et al., 2005): - vrouwen - weduwnaars - fysiek inactieve personen - personen met mentale gezondheidsproblemen Hoe nauwkeuriger de doelgroep gedefinieerd wordt, hoe kleiner en gelijksoortiger de oorzaken van eenzaamheid en hoe effectiever de interventie wordt opgesteld (Fokkema & van Tilburg, 2007). Volgens Jeannette Pols (2006) is het belangrijk dat eenzaamheidsinterventies aansluiten bij de oorzaken van de eenzaamheid bij de deelnemers. Wanneer een gebrek aan sociale vaardigheden de oorzaak vormt, worden er andere interventies aangeboden dan wanneer de persoon wel over voldoende sociale vaardigheden beschikt maar omwille van bv. ziekte beperkt sociaal contact heeft met anderen. Voorafgaand is een zorgvuldige analyse en diagnosestelling van het soort eenzaamheid dus noodzakelijk. De zorgverlener gaat tevens na welke sociale vaardigheden en hulpbronnen er al bij de persoon aanwezig zijn. Op die manier kan de interventie afgestemd worden op de behoeften en mogelijkheden van de oudere (Stevens & Martina, 2006). Onderzoek van Stevens & Martina (2006) stelt vast dat interventies zich vaker richten op conditionele, dan op chronische eenzaamheid. Chronische eenzaamheid wordt niet gekoppeld aan een welbepaalde situatie. De persoon heeft gewoonweg een eenzaam bestaan. De eenzaamheidsgevoelens op zich vormen een vast patroon 25

28 dat zorgt voor veiligheid. Verandering wordt aanzien als bedreigend, waardoor de persoon niet snel hulp zal toelaten (Rijks, 2008). Ook Jeannette Pols (2006) besluit dat sterke eenzaamheid een probleem is dat niet zomaar valt op te lossen. Het organiseren van leuke evenementen zal hier niet zomaar een antwoord geven. Het eenzaamheidsprobleem is zodanig complex dat geen enkele interventie een oplossing biedt. In dit geval is acceptatie van het probleem zinvoller dan het bestrijden van het probleem (Fokkema & van Tilburg, 2007) Weten, willen en kunnen Een interventie heeft pas kans op slagen wanneer aan de voorwaarden willen, weten en kunnen voldaan wordt. Weten verwijst hier naar het gegeven dat de persoon zich bewust moet zijn van zowel zijn eenzaamheidsprobleem, als de mogelijkheid die de interventie biedt om iets aan dit probleem te doen. Willen geeft aan dat de persoon over voldoende motivatie moet beschikken. Hij moet de wil hebben om het probleem aan te pakken, anders is de interventie gedoemd om te mislukken (Fokkema & van Tilburg, 2007). Ook Jeannette Pols (2006) benadrukt het belang van het willen. De deelnemer moet hulp van anderen willen aanvaarden. Tot slot moet de persoon ook kunnen deelnemen aan de interventie. Hij moet over de nodige lichamelijke, geestelijke, financiële mogelijkheden, sociale vaardigheden en het nodige zelfvertrouwen beschikken om deel te nemen aan de interventie. De persoon mag geen afasie hebben en moet in staat zijn om te begrijpen wat er verteld en gevraagd wordt (Fokkema & van Tilburg, 2007). Er zijn verschillende redenen waarom een persoon geen hulp wenst. Er rust nog steeds een taboe rond het onderwerp eenzaamheid, waardoor mensen niet graag uitkomen voor hun eenzaamheidsgevoelens. Anderen voelen zich machteloos in de strijd tegen deze eenzaamheidsgevoelens en zijn er van overtuigd dat er geen verbetering van de situatie mogelijk is. Ook nu, heerst er nog steeds onbekendheid rond het fenomeen eenzaamheid. Eenzaamheid kan aan de basis liggen van heel wat klachten. Deze worden besproken in het deel 3.4 Mogelijke gevolgen van eenzaamheid van de inleiding. Hiervan moet de persoon op de hoogte zijn (Rijks, 2008) Groepsinterventies Onderzoek van Cattan et al., (2005) constateert dat groepsinterventies effectiever zijn dan individuele interventies. Veel ineffectieve interventies zijn één-op-één interventies. Deze tonen vaak geen significante daling in sociale isolatie en eenzaamheid. Interventies kunnen ook plaatsvinden op het niveau van tweetallen. Volgens Stevens & Martina (2006) is het effect van dergelijke interventies nog niet bewezen. 26

29 4.1.4 Combinatie van interventies Vaak liggen verschillende zaken, intra-individuele factoren als extra-individuele factoren, aan de basis van eenzaamheid. Daarom zijn verschillende interventies nodig om een daling van eenzaamheid te bekomen. Deze interventies kunnen synchroon of achtereenvolgens uitgevoerd worden (Fokkema & van Tilburg, 2007) Interventies van lange duur Onderzoek van Fokkema en van Tilburg (2007) stelt vast dat interventies gedurende een langere periode meer kans hebben op slagen dan eenmalige interventies. De reden hiervoor is dat personen tijd nodig hebben om in contact te komen met anderen en om vriendschappen op te bouwen. Wanneer projecten van korte duur zijn, gaan contacten opnieuw verloren. Projecten van tijdelijke aard zijn dus vaak niet effectief in het reduceren van eenzaamheidsgevoelens (Jeannette Pols, 2006). 4.2 Het niveau van implementatie Interventies vinden plaats op individueel niveau, op het niveau van tweetallen, op groepsniveau of op het niveau van de sociale omgeving (Stevens & Martina, 2006). Op het individueel niveau, worden één-op-één interventies uitgevoerd. Een voorbeeld hiervan is een hulpverlener die sociale steun biedt aan een bewoner door regelmatig op bezoek te gaan. Interventies kunnen ook gericht zijn op tweetallen. Dat is bv. het geval wanneer iemand aan een ander persoon gekoppeld wordt. Verder kunnen interventies zich ook afspelen op groepsniveau. Gespreksgroepen zijn hier een voorbeeld van. Tot slot kunnen interventies zich ook richten op de omgeving. Hun doel is om een omgeving te vormen die sociaal contact tussen ouderen verbetert. Een woonzorgcentrum dat geregeld interventies organiseert om zo het sociaal contact tussen de bewoners te verbeteren, is hier een voorbeeld van (Stevens & Martina, 2006). 4.3 Oplossingsrichtingen en strategieën Volgens Fokkema & van Tilburg (2007) zijn er drie mogelijke oplossingsrichtingen (zie figuur 2). De eerste oplossingsrichting is netwerkontwikkeling. Hierbij worden de gewenste en gerealiseerde relaties met elkaar in overeenstemming gebracht. De persoon gaat nieuwe relaties aan of verbetert bestaande relaties. De tweede oplossingsrichting is standaardverlaging en is gericht op het verlagen van onrealistische wensen of te hoge verwachtingen die men heeft ten aanzien van relaties. 27

30 Een derde en laatste oplossingsrichting focust zich op acceptatie, relativering, ontkenning of afleiding. Hierdoor wordt het belang van het verschil tussen enerzijds de gewenste en anderzijds de gerealiseerde relaties verkleind (Fokkema & van Tilburg, 2007). Stevens & Martina (2006) spreken in dit geval ook wel over coping, waarbij de persoon succesvol leert omgaan met eenzaamheid. Figuur 2: Eenzaamheid als gevolg van een interpretatie van de kwaliteit van de relaties en de persoonlijke standaards ten aanzien van relaties, met mogelijkheden voor een verwerking van eenzaamheid (Fokema & van Tilburg, 2007) Masi et al., (2010) breidt deze oplossingsrichtingen van Fokkema en Tilburg uit en brengt eenzaamheidsinterventies onder in vier strategieën: - het verbeteren van iemands sociale vaardigheden; - het versterken van de sociale steun die iemand krijgt; - het vermeerderen van de kansen op sociale interactie; - het aanpakken van onaangepaste sociale cognities. Uit onderzoek van Fokkema & van Tilburg (2007) blijken een aantal zaken belangrijk bij het opstellen en selecteren van interventies. Ten eerste moet de doelgroep en de mogelijke oplossingsrichting voor het eenzaamheidsprobleem, bepaald worden en in kaart gebracht worden. Er wordt informatie verzameld over de effecten en eerder opgedane ervaringen die kenmerkend zijn voor reeds bestaande interventies. Nadien volgt de keuze van de interventie. Er wordt bepaald welke noodzakelijke aanpassingen moeten doorgevoerd worden voor de actuele doelgroep en er wordt nagegaan wat de mogelijkheden zijn om verschillende interventies met elkaar te combineren. 4.4 Types interventies In de inleiding wordt er in het deel 3.2 Oorzaken en risicofactoren een opsomming gegeven van wat er aan de basis ligt voor het ontstaan of het in standhouden van verschillende types 28