Handleiding bij het project Bijenles door de imker

Transcriptie

1 Handleiding bij het project Bijenles door de imker Voor deze reader is dankbaar gebruik gemaakt van het Bijenboekje van Marion Eijsink, dat is gemaakt voor de Vereniging Leidse Schooltuinen in Gemeente Leiden 2011 Afdeling Realisatie Team Stadsruimte Natuur- en milieueducatie Parkzicht RH Leiden Tel

2 2

3 Inhoudsopgave Achtergrond en doel van het project 3 Omschrijving van het project 3 Voorbereiding op school 3 Verwerking op school 4 Incl. internetadressen en online filmpjes Bijen zijn belangrijk 5 De bestuiving van bloemen 5 De imker en de bijenkast 6 Geschiedenis van honingbij en mens 6 Honing en was oogsten 8 Het bijenvolk 9 Van ei tot bij 10 Het bijenlijf 10 het leven van een bij 11 De bijendans 13 De vijanden van de bij 14 Bijen kunnen steken 14 Familie van de honingbij 15 Andere bijensoorten 15 Wespen 16 Hommels 17 Weet jij de antwoorden op deze vragen? 18 De antwoorden 21 3

4 4

5 Achtergrond en doel van het project Bijenles door de imker Over de bloemetjes en de bijtjes oftewel relaties in de natuur, maar dan serieus. Waarom zijn honingbijen zo interessant en boeiend? Misschien wel omdat ze hét grote voorbeeld zijn van de complexiteit van een diersoort. We hebben het over een bijzonder insect dat leeft in enorme volken waarin elk individu een taak heeft en bijdraagt tot het voortbestaan van de bijengemeenschap. Maar minstens net zo bijzonder, en zeker nog belangrijker, is de verwevenheid van bijen met, en het belang voor, de rest van de natuur. Daarbij moet ook de relatie van de honingbij met de mens worden genoemd: direct via de imker, en indirect door het grote belang van bijen voor onze voedselvoorziening - en dan hebben we het even niet over de honing. Zonder bijen zouden we een groot probleem hebben! Het doel van dit project is om leerlingen te leren dat niets op zichzelf staat in de natuur. Dieren en planten (inclusief de mens) zijn op elkaar afgestemd en hebben elkaar nodig om te (over)leven. De honingbij is het bewijs, en een prachtig en zichtbaar voorbeeld van hoe het werkt. Zelfs voor jonge mensen is het leven en werk van de honingbij een van de boeiendste natuurverschijnselen. Bovendien - heel belangrijk - leren kinderen zo dat insecten of kriebelbeestjes niet iets zijn om bang van te zijn. Naarmate ze meer ontdekken over een dier als de honingbij, groeit er ook meer begrip en betrokkenheid. Omschrijving van het project Het project draait om een bezoek met de klas aan de imker en zijn honingbijen en bijenproducten. De imker aan wie de klas een bezoekje brengt, weet door (zelf)studie en veel ervaring van alles over honingbijen. Hij kan daar veel over vertellen en nog meer laten zien. Het bezoek duurt echter maar een uur. En de imker moet ook tijd hebben om de leukste en meest interessante bijenzaken te laten zien. Ook daarom is het belangrijk dat de leerlingen zich voorbereiden vóór het bezoek aan de imker. Dat kan met deze handleiding. Voorbereiding op school Een voorbereiding in de klas, hoe eenvoudig ook, wordt sterk aangeraden. Een kringgesprek is een goede methode om te ontdekken wat de ervaringen van kinderen met bijen en andere insecten, en hun reacties erop, zijn. Voor of na een kringgesprek kan de powerpointpresentatie met een stukje film worden vertoond. Maak een keuze uit de filmpjes. Houd ook een filmpje achter de hand om te vertonen na het bezoek aan de imker. Een filmpje twee keer bekijken is ook een mogelijkheid. Naar aanleiding daarvan kunnen vragen worden gesteld aan de leerlingen m.b.v. van (bijvoorbeeld) de vragenlijst in deze handleiding. Met de achtergrondinformatie in deze handleiding, de filmpjes op internet, de foto s en de werkbladen is het antwoord te achterhalen. De kinderen moeten een pak suiker meebrengen voor de imker. Bespreek met de kinderen waarom de imker zoveel suiker nodig heeft. Na het kringgesprek herkennen en begrijpen ze makkelijker wat de imker vertelt en kunnen ze alvast nadenken over vragen die ze willen stellen aan de imker. Het is niet de bedoeling dat de kinderen na een korte bijenles alles al weten, maar wel dat ze begrijpen wat de honingbij zo bijzonder maakt. 5

6 Verwerking op school Natuurlijk is het goed om het bezoek aan de imker na te bespreken. Een mogelijkheid is om opnieuw een filmpje te laten zien. De kinderen zullen nu veel herkennen en ook beter begrijpen. In kleine themagroepjes kunnen de leerlingen zich verdiepen in het onderwerp, per groepje een ander deelonderwerp. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de hoofdstukjes in de handleiding. Laat ze vragen bedenken, waarna ze het antwoord, in de vorm van tekst en afbeeldingen, op internet of in boeken kunnen opzoeken. Ze kunnen een papier (A4, of met de computer) vullen met plaatjes en een verhaal in eigen woorden. Alle verhalen samen vormen een tentoonstelling. Op de computer zou er bijvoorbeeld ook een powerpointpresentatie van gemaakt kunnen worden. Naast de zelf verzamelde plaatjes kunnen de leerlingen ook gebruik maken van de losse bijlage met afbeeldingen. Filmpjes over bijen (zie ook de powerpointpresentatie): De Bij en Wij (20 min.; ook te downloaden als DVD-film): Honing, van de bijtjes naar je boterham (4:30 min.): Het nut van bijen; een bij hoort erbij (2:07 min.): Het verhaal van de honingmakers (3:02 min.): Wilde bijen leven solitair, in hun eentje dus (2:42 min.): Leuke en handige websites over bijen: (met flash-animaties) (met veel goede links en downloads) 6

7 Bijen zijn belangrijk Bijen zijn erg belangrijk voor de bestuiving van bloemen. Maar wat is bestuiving precies? Net als bij dieren moeten ook de planten elkaar kunnen bevruchten. Anders komen er geen zaden en dus ook geen nieuwe planten. Daarvoor moet er stuifmeel van de ene bloem op de stamper van de andere bloem (van dezelfde soort) komen. Hoe gebeurt dat? Door middel van handige bezoekers die in hun harige vachtje honderden stuifmeelkorrels hebben hangen: bijen dus, en hommels, zweefvliegen, vlinders en andere harige insecten. Maar dan moet je die bezoekers wel lokken, met nectar bijvoorbeeld. Het stuifmeel zelf vinden ze ook lekker, maar er blijft altijd genoeg over om de bloem te bevruchten. De jonge plantjes, embryo s nog, die zich na de bestuiving gaan vormen, zitten verpakt in een zaadje, en het zaadje weer in een vrucht. Zonder de bijen zouden er dus veel minder vruchten groeien, ook die hele lekkere niet! De bevruchting - bestuiving - van de bloemen De bijen zuigen nectar diep uit het binnenste van bloemen. Daarbij komen ze langs de stuifmeeldraden. Het stuifmeel is een heel fijn poeder dat meestal geel van kleur is maar ook rood, blauw, groen of zelfs zwart kan zijn. Het blijft kleven aan de haren van de bij als ze er langs komt. Bij een volgende bloem kunnen die stuifmeelkorrels op de stamper terechtkomen. Uit de stuifmeelkorrel groeit een microscopisch klein slangetje tot aan het vruchtbeginsel onderaan de stamper. Vanaf dat moment kunnen er bij de plant zaden en vruchten gaan groeien. 7

8 De Imker en de bijenkast Geschiedenis van de bij en de mens Al heel lang geleden ontdekte de mens dat honingbijen nuttige dieren waren. In het begin, toen mensen voor hun eten moesten jagen en verzamelen, roofde men de honing van wilde bijen. Die bijen maakten hun nest in holle bomen en rotsspleten. Pas veel later ontdekte men dat je ook bijen kunt houden als huisdieren. Iemand die honingbijen houdt noemen we een imker. De honingbijen in ons land wonen nu bijna altijd in kasten en zijn tammer dan wilde bijen. De imkers van vroeger gebruikten uitgeholde boomstammen en later gevlochten strokorven. De oude Egyptenaren hielden al bijen voor de honing en de was In de oudheid werd honing gezien als iets heel kostbaars. Men gebruikte het als betaalmiddel, als offer aan de god(en) en als geneesmiddel tegen allerlei ziektes. In de Egyptische piramiden zijn papyrusrollen gevonden, waarin melding wordt gemaakt van het gebruik van honingbijen. De Egyptenaren gebruikten vooral de bijenwas voor het balsemen van hun doden en voor het maken van schrijftabletten. In de Bijbel wordt in veel verhalen honing genoemd als kostelijk voedsel, zoals bijv. in het verhaal van Simson. Ook de Grieken en Romeinen hielden al voor onze jaartelling bijen in aardewerken buizen en grote potten. De Germanen die in onze streken woonden oogstten honing van wilde bijenvolken uit holle bomen. Dat ging vaak wel ten koste van de bijen zelf. Ze leerden echter van de Romeinen hoe ze bijen konden houden. Nog later werden in Europa de eerste bijenkorven gemaakt van stro. Die waren veel lichter dan potten. In de Middeleeuwen hielden vooral kloosterlingen zich bezig met het houden van bijen. Behalve de honing als zoetstof was vooral de bijenwas van groot belang. Waskaarsen werden namelijk gebruikt voor de erediensten. Ook honingwijn (mede of mee) was vroeger een belangrijk product. De producten van bijen werden zelfs zo belangrijk dat Karel de Grote wetten uitvaardigde ter bescherming van de honingbij. 8

9 Na de 16 e eeuw had men voor kaarsen geen bijenwas meer nodig. In die tijd werd honing als zoetstof steeds meer vervangen door rietsuiker uit Zuid-Amerika. Er was dus steeds minder belangstelling voor de bijenteelt. In de vorige eeuw kwam aan het eind van de zestiger jaren weer een opleving voor het houden van bijen. Er was namelijk steeds meer vraag naar natuurproducten. Ook werden de imkers met hun bijen steeds belangrijker voor de bestuiving van bloeiende vruchtbomen; zonder bestuiving komen er namelijk geen vruchten. Voor de bijenteelt werden steeds vaker vierkante, houten kasten gebruikt. In de kasten hangt de imker houten raampjes met kunstraat (geperst van bijenwas). Daarop bouwen de bijen de wanden van de zeshoekige cellen. Dat bespaart de bijen alvast een hoop werk en energie. En voor de imker is het makkelijker de bijen te verzorgen en de honing te oogsten. 9

10 Honing en was oogsten Als de raten zwaar voelen, gaat de imker de honing oogsten. De imker heeft beschermende kleding nodig om niet gestoken te worden als hij de honingraten weghaalt. s Ochtends vroeg neemt hij de raten mee naar de honingslinger. Die staat in een schone, dichte ruimte, uit de buurt van de bijen. Daar schraapt hij de wasdoppen, de afsluitdekseltjes, van de honingcellen met een ontzegelvork en zet de ramen in de honingslinger. Door de raten snel rond te draaien wordt de honing eruit geslingerd. De honing druipt langs de wand naar beneden, door een tuit, en in een vat met een zeef er bovenop. Daarna wordt de honing overgegoten in glazen potjes. Een imker kan meerdere keren per jaar honing oogsten. Omdat de bijen anders minder voedsel hebben, krijgen de bijen van de imker speciaal suikerwater te eten. De honing wordt genoemd naar de bloemen waar de nectar gehaald is, bijv. lindenhoning. Zomer- of bloemenhoning is een mengsel van alles dat in de zomer in bloei staat. De was wordt gesmolten en gezeefd. Deze bijenwas wordt voor verschillende producten gebruikt. Er worden weer nieuwe kunstraten van gemaakt, maar het wordt ook gebruikt bij het maken van kaarsen, wasco, encaustik (schildertechniek), lippenstift en wrijfwas voor meubelen. Daarnaast zorgt de bij voor deze bijzondere producten: Koninginnengelei Stuifmeel Bijengif Propolis 10

11 Het bijenvolk De honingbij is een sociaal levend insect. In de zomer leven wel 60 duizend bijen samen in één kast: een heel bijenvolk. Er zijn in een bijenvolk drie verschillende bijen te vinden met hun eigen taken: 1 koningin: lang en slank, legt in de zomer ongeveer 1600 eitjes per dag. Ze wordt verzorgd door een hofhouding van werkbijen. Door middel van geurstoffen beïnvloedt ze het gedrag van de werkbijen en darren. Haar angel is omgevormd tot een legbuis werkbijen: vrouwtjes die geen eitjes kunnen leggen, maar al het andere werk doen, zoals cellen schoonmaken, broed verwarmen of afkoelen, honing en stuifmeel aannemen en in de cellen stoppen, broed voeren, honing indikken, kast beschermen, doden opruimen, halen van nectar, stuifmeel en water 2000 darren: mannetjes, groot en dik, met grote ogen. Ze worden gevoerd door de werkbijen. Ze vrijen, als ze de kans krijgen, 1 x met een jonge koningin. Aan het einde van de zomer worden ze de kast uitgejaagd en gedood. 11

12 Van ei tot bij Bij het leggen van een eitje heeft de koningin al bepaald wat er uit moet groeien. Er zijn drie mogelijkheden: 1. Het groeit uit tot een nieuwe koningin; dit duurt 16 dagen. 2. Het groeit uit tot een werkster: dit duurt 21 dagen. 3. Het groeit uit tot een dar: dit duurt 24 dagen. Hieronder zie je de ontwikkeling van ei tot bij. De koningin legt een ei Werksters voeden en verzorgen de larve Als de larve volgroeid is sluit een werkster de cel af. De larve verpopt zich tot een volwassen bij De jonge bij knaagt zich een weg naar buiten Het bijenlijf 12

13 Het leven van een bij Een nieuwe koningin wordt geboren uit een speciale moerdop, die lijkt op een pinda. Het begint met een gewoon eitje, maar als larf krijgt ze alleen maar koninginnegelei(melk) te eten. Daardoor groeit ze sneller en verpopt ze zich tot een koningin. De nieuwe koningin vliegt (zwermt) uit met een groot aantal darren en werksters. In de lucht paart ze met ongeveer 10 darren. Omdat er maar één koningin kan regeren in een nest, zoeken de jonge koninginnen daarna, met een aantal werkbijen uit het oude nest, een nieuw onderkomen. Zodra ze die gevonden hebben, en als de eerste cellen klaar zijn, begint ze met het leggen van eitjes. In de zomer zijn dat wel 1600 eitjes per dag. Ze wordt gevoerd door een hofhouding van werkbijen. Ze kan 5 jaar oud worden. Een oude koningin wordt soms gedood door een jonge koningin die het nest overneemt. De darren, de mannetjes, worden als ei in een iets grotere cel gelegd, en als ze zich verpoppen afgedekt met een bol wasdekseltje. Ze zijn groter, dus doen ze er ook langer over om zich te verpoppen. Als ze eenmaal uit hun cel gekropen zijn, worden ze verzorgd door de werkbijen. In de kast hebben ze geen taak. Maar door heen en weer te lopen over de raten helpen ze mee de temperatuur van het bijenbroed op peil te houden. Als er een nieuwe koningin is uitgekomen en gaat zwermen, dan gaan ze met haar mee en proberen haar te bevruchten. De darren die met de koningin paren, sterven daarna direct omdat hun geslachtsdeel in het lijf van de koningin achter blijft. Aan het einde van de zomer worden de overige darren uit de kast gezet en gedood, de darrenslacht. Een dar leeft gemiddeld 6-8 weken. Als de werkbij uit haar cel klimt begint direct haar werk, in deze volgorde: Als poetsbij maakt ze de lege cellen schoon en het verwarmt ze het broed (de eieren, de larven en de poppen). Dat doet ze ongeveer 2 dagen lang. Als voedbij gaat ze drie dagen lang oude larven voeren met honing en stuifmeel; daarna zes dagen nectar en stuifmeel aannemen van de haalbijen, de honing indikken, het stuifmeel en de honing in aparte cellen stoppen en aanstampen en het jonge broed koninginnegelei (bijenmelk) voeren die ze dan zelf aanmaken. Als bouwbij 3 nachten cellen bouwen van was, overdag algemene schoonmaak en verkenningsvluchten maken in de directe omgeving van de kast. Ook nemen ze nog steeds nectar en stuifmeel over van de haalbijen en slaan dit op. Als soldaat houdt ze vier dagen de wacht bij de ingang van de kast en ruimt ze dode bijen op. Tenslotte de laatste weken van haar leven is ze haalbij en gaat ze op zoek naar water, stuifmeel, nectar en propolis (hars van bloemknoppen voor het dichten van kieren en als ontsmettingsmiddel). 13

14 In de zomer leeft een werkbij gemiddeld 6-8 weken; in de winter 6-8 maanden. De werkbijen dragen hun naam met ere. Wij hebben allemaal wel eens van die dagen dat we liever niet zouden willen werken, maar dat komt bij werkbijen niet voor. Vanaf het moment dat ze uit hun broedcel komen, beginnen ze met werken totdat ze na 6 tot 8 weken versleten zijn van het harde werk en sterven. Alleen in de winter gaat het allemaal wat langzamer en valt er natuurlijk ook nergens nectar te halen. 14

15 De bijendans Bijen hebben een hun eigen manier om elkaar te vertellen waar het voedsel te vinden is. Dat doen ze door te dansen. De bij die het voedsel heeft ontdekt, geeft wat nectar uit haar honingmaag aan een bij in de kast en begint de bijendans. Als het voedsel binnen 50 meter van de kast bevindt, dan doet ze de rondedans; als de voedselbron meer dan 100 meter weg is, dan doet ze de kwispeldans. Tijdens het dansen verzamelen andere bijen zich rondom haar en volgen de bewegingen en betasten haar met hun sprieten. Zo onthouden ze de meegebrachte geur van de nectar, leren in welke richting ten opzichte van de zon en hoe ver de voedselbron zich bevindt. Hoe korter de afstand, hoe korter en sneller de kwispeldans. Als je erover nadenkt is het eigenlijk best logisch 15

16 De vijanden van de bij Bijen hebben ook vijanden. De wasmot kruipt in de kast en legt eitjes in de cellen. Haar larven eten de was op. De varroamijt is een parasiet en veroorzaakt misvormingen en draagt virussen over waardoor een bijenvolk bij een mijtenplaag kan uitsterven. Insectenetende vogels, libellen en sommige wespen eten bijen. Maar de grootste vijand voor de bijen in deze tijd wordt, helaas, veroorzaakt door mensen. Om ongewenste insecten te bestrijden op fruitbomen en groenten wordt een insecticide (imidacloprid, een giftige stof) gesproeid. Dat gif komt overal terecht: ook in het water, in de bloemen en in de nectar, dus ook in de bijen. Hierdoor worden de bijen ziek en raken in de war, waardoor ze niet meer kunnen onthouden welke kant ze op moeten vliegen en verdwalen en doodgaan. Als dat bij de meeste bijen van een volk gebeurt, dan sterft het hele volk. Om zichzelf te verdedigen kunnen ze steken Een bij steekt als ze zich bedreigd voelt. In de buurt van de kast zal ze sneller steken dan tijdens haar tocht om nectar, stuifmeel of water te halen. Als de bij een ander insect steekt dan kan ze haar angel weer terugtrekken. Maar als ze een mens of een ander zoogdier steekt dan blijft haar angel met gifblaas en -klier in de huid achter omdat de angel weerhaakjes heeft. De bij gaat dan dood. sterk vergroot In een bloemrijke omgeving kan je in de zomer veel bijen aantreffen. Ze verzamelen stuifmeel en nectar en vliegen daarbij van bloem naar bloem. Het kan zijn dat een bij vlakbij jou komt. Niet slaan en niet gillen! Ze zal vanzelf verder vliegen. Als je toch door een bij gestoken wordt geen paniek! Pak de angel niet beet, maar schrap de angel met de gifblaas uit je huid met je (lange) nagel, een mesje of een splinterpincet. Zo voorkom je dat je de gifblaas door het vastpakken uitdrukt in je huid. Probeer daarna het gif uit de wond te zuigen (uitspugen) en dep de wond met azijn of verdunde ammonia. Om de zwelling te verminderen kun je koelen met een ijsklontje of koude kompres. Als je heel misselijk wordt of rare dikke bulten krijgt op allerlei plekken, of als je in je mond gestoken bent, dan moet je snel naar de huisarts of eerste hulp van een ziekenhuis. 16

17 Familie van de honingbij De dierenfamilie waartoe de bijen horen is heel groot: alle soorten bijen, maar ook de hommels en de wespen horen er bij. Als je ze goed bekijkt zie je ook dat ze op elkaar lijken. Zo heeft iedereen van die familie bijvoorbeeld een wespentaille (tussen borststuk en achterlijf). Andere bijensoorten Slobkousbij De honingbij is maar één van de vele soorten bijen. Maar het is wel een van de weinige die leeft in enorme volken. Bijna alle andere soorten bijen zijn zogenaamde solitaire bijen : ze leven in hun eentje, behalve als er gepaard moet worden natuurlijk. Er zijn nog meer verschillen. Zo zullen de meeste solitaire bijen bijna nooit steken, en bovendien merk je dat niet eens. Omdat ze alles zelf doen zijn er natuurlijk ook geen werksters. De vrouwtjes en mannetjes zijn hun eigen baas want er is geen koningin. Een paar leuke solitaire bijen zijn metselbijen, behangersbijen en graafbijen. Van de metselbijen zijn ook weer verschillende soorten, maar Metselbij ze doen allemaal hetzelfde: de vrouwtjes maken in gangetjes broedkamers die ze dichtmetselen met een mengsel van modder/klei en speeksel. Voordat ze de broedkamers afsluit, propt ze er eerst stuifmeel en nectar in en legt ze er een eitje bij. Na het afsluiten begint ze aan de volgende broedkamer, tot het gangetje of buisje vol is. De larven eten van het stuifmeel en nectar tot ze groot genoeg zijn om te verpoppen. Na de verpopping knagen ze het metselwerk open en vliegen weg. Met het uitkomen en verpoppen is wel iets vreemds aan de hand: de eitjes die als laatste gelegd zijn, komen als eerste uit en verpoppen het snelst. Waarom zou dat zijn? De behangersbijen doen ongeveer hetzelfde als de metselbijen, met één verschil: in plaats van dichtmetselen behangen deze bijen hun broedkamers met ronde, uitgeknaagde stukjes blad. De kamertjes worden er ook mee afgesloten. behangersbij De graafbijen doen het weer anders: de vrouwtjes graven holletjes in het zand op een warme plek, bijvoorbeeld tussen de straatstenen. In elk holletje maken ze weer een voorraadje bijenbrood, een mengsel van stuifmeel met wat nectar. Eitje erop, dichtmaken en de rest gaat vanzelf, als er tenminste geen rovers langskomen. Solitairbijen zijn leuk en veilig om te bekijken. Ze zijn heel makkelijk te lokken: zorg voor gangetjes waar ze hun broedkamertjes in kunnen bouwen, oftewel een bijenhotel, makkelijk te maken van rietjes, stro en bamboe. Ook een tuin of perk met wilde bloemen in de buurt vinden deze bijen erg fijn. 17

18 Wespen Vaak worden bijen aangezien voor de agressievere wespen. Wespen lijken eerder te steken dan bijen omdat ze vooral in de nazomer (augustus) op al dat zoete eten van ons afkomen, zoals snoep, ijs, limonade, zoet boterhambeleg maar ook vruchten. Voor wespen is dat fast food! Ze komen erg dichtbij de mens, waardoor ze zich ook sneller bedreigd voelen als ze weggejaagd worden. En dan verdedigen ze zich. Een wesp gaat niet dood als hij een mens steekt omdat hij een gladde angel heeft. Als je toch gestoken wordt kun je het proberen uit te zuigen, deppen met azijn en daarna koelen met iets kouds. Om de wespen uit de buurt van je huis te houden kun je wespenpotten met een laagje limonadesiroop neerzetten of ophangen. Het duurt maar een paar weken dat ze lastig in de buurt komen. In het voorjaar en begin van de zomer jagen ze op andere insecten zoals vliegen, muggen, bijen en larven en rupsen die ze (fijngekauwd) voeren aan hun eigen larven. Dus ook wespen hebben een nuttige functie voor mensen. Ze bezoeken ook bloemen voor de nectar, maar voor de bestuiving zijn ze niet geschikt omdat hun lijf geen haren heeft waar de stuifmeelkorrels aan vast blijven kleven. De jonge koninginnen zijn de enigen die de winter overleven. Een jonge koningin begint in het vroege voorjaar met het bouwen van een nieuw nest. Ze zoekt daarvoor een geschikte holte, in een boom, in de grond, onder een dak of in de spouw van een muur. Dat nest bestaat net zoals bij de bijen uit zeshoekige cellen. Het is echter niet gebouwd van was, maar van papier dat ze maken van fijngekauwd hout en hun speeksel. De koningin legt in de cellen een aantal eitjes. De eerste larven verzorgt ze zelf totdat de eerste werkwespen uitkomen, die daarna de taak van het verzorgen overnemen en zij alleen nog maar eitjes legt. Aan het einde van de zomer paren de jonge koninginnen (prinsessen?) met een aantal mannetjeswespen. Daarna zijn ze niet meer nodig en worden ze het nest uitgezet. In de herfst sterven ook alle werksters en de oude koningin. De nieuwe koninginnen zoeken apart een veilig holletje waar ze de hele winter in kunnen overwinteren. 18

19 Hommels Hommels leven in kleine kolonies van een paar honderd exemplaren. In de herfst gaan de koningin, de mannetjes en de werksters dood. l Alleen enkele nieuwe, bevruchte koninginnen blijven leven. In het voorjaar maken ze onder de grond een nieuw nest van bolronde wascellen. Ze verzamelen ook nectar en stuifmeel. De hoeveelheid honing die ze maken is veel minder dan bij de bijen, maar als bestuivers Akkerhommel van bloemen zijn ze erg belangrijk. Hommels kunnen ook steken, maar doen dat alleen als ze beklemd raken, onder je hand of voet bijvoorbeeld. Ook de koningin heeft een angel. Ze kunnen meer dan één keer steken, maar na tien minuten voel je er al weinig meer van, zo zwak is hun gif. De dikke, goedaardige brommers hoor je gemakkelijk aankomen. Dus geef ze de ruimte! Bij ons in Nederland zijn er zes hommelsoorten die je vaak ziet: 19

20 Weet jij de antwoorden op deze vragen? 1. Waarom zijn bijen (en hommels) zo belangrijk in de natuur? En waarom is dat ook belangrijk voor mensen? 2. Waar zijn er het meeste van in een bijenvolk: koninginnen, werksters of darren? En welke zijn er het minst? 3. Wat moet je doen als een bij op je gaat zitten? 4. Wat moet je doen als jij op een bij gaat zitten? 5. Wat moet je doen als je gestoken bent? 6. Wat gebeurt er met een bij als hij een mens gestoken heeft? 7. Wat doet een imker om zijn bijen gezond te houden? (noem 3 dingen) a. b. c. 8. Honing is de brandstofvoorraad van de bijen. Wat geeft de imker in ruil voor de honing aan zijn bijen? 20

21 9. Wat heeft hij nodig om zich tegen de bijen te beschermen? a. b. c. 10. Welke drie familieleden vormen samen het bijenvolk? a. b. c. 11. Zet ze in de juiste volgorde, van begin tot eind: bij, ei, pop, larve 12. Uit hoeveel werkbijen kan een gezond volk in de zomer bestaan? Kies uit: ; ; of ? 13. Welke 3 producten maken de bijen zelf? a. b. c. 14. Waarvoor wordt de was gebruikt? Noem 3 producten. a. b. c. 21

22 15. Er zijn veel verschillende klussen die een werkbij kan doen. Noem er drie: a. b. c. 16. Wat wil de werkbij duidelijk maken als ze danst? Hoeveel verschillende dansjes kent ze? 17. Noem 2 andere soorten uit de familie waar de bijen ook toe behoren. a. b. 18. Weet je 3 verschillen te bedenken tussen een honingbij en een gewone wesp? a. b. c. 19. Leven alle soorten bijen in grote zwermen? Kun je er één noemen die alleen leeft? 20. Het gaat niet zo goed met de bijen (en de hommels en vlinders) in grote delen van de wereld. Er komen er steeds minder. De Varroamijten waren al een probleem, maar dit is iets heel anders Weet jij wat er aan de hand is? Als er geen bijen meer zouden zijn, dan zou er een groot probleem zijn voor de mensen. Weet je wat voor probleem? Hint: denk ook aan vraag 1. 22

23 Antwoorden 1. Waarom zijn bijen (en hommels) zo belangrijk in de natuur? En waarom is dat ook belangrijk voor mensen? De bijen zijn belangrijk voor de bestuiving van allerlei planten, ook planten die ons voedsel vormen zoals fruitbomen, bonen, aardbeien, zonnebloemen... en nog veel meer. Zonder de bijen geen vruchten en zaden! 2. Natuurlijk zijn er heel veel werksters, tienduizenden, en maar een paar honderd darren. Maar er is maar 1 koningin. 3. Dichtbij een bijenkast moet je beschermende kleding aan. De bijen zullen zich willen verdedigen. Maar op je eigen schooltuin is hij opzoek naar de juiste bloem. Blijf vooral rustig, sta stil en ga niet schreeuwen. De bij zal vanzelf weer verder vliegen. 4. Oeps! De bij probeert te steken als ze klem komt te zitten. Het is een reflex van de bij. Jouw reflex is dan om op te springen en hard auw te roepen. 5. Schrap de angel met een nagel of mesje uit je huid, of trek de angel voorzichtig met een pincet eruit. Doe er wat verdunde ammonia op of tandpasta. Tegen de zwelling kun je ook iets kouds drukken. Als je in je mond gestoken wordt en je krijgt moeite met slikken en ademhalen ga dan naar de eerste hulp van het ziekenhuis of huisarts. 6. Wanneer een bij een mens steekt, dan blijft de angel in de huid steken en gaat de bij dood. 7. (a) Hij geeft bijen suikerwater (b) Hij zorgt voor een schone kast met kunstraten (c) Hij oogst honing en was 8. Hij geeft de bijen speciaal bereid suikerwater met voedingsstoffen. Daarmee komen de bijen gezond de winter door. 9. (a) hoofd-beschermkap (b) handschoenen met mouwen (c) rookpijp Omdat de bijen vaak erg tam en rustig zijn, gebruikt hij deze dingen vaak niet. 10. (a) koningin (b) werkbij (c) dar 11. de ontwikkeling van de bij: ei larve pop bij (a) was (b) koninginnengelei (c) honing 23

24 14. (a) kunstraten (b) kaarsen (c) lippenstift 15. Er zijn allerlei klussen in een bijennest: (a) larven verzorgen (verwarmen, schoonmaken, verwarmen) (b) cellen schoonmaken (c) cellen vullen met nectar en stuifmeel (d) cellen (raat) bouwen (of soms afbreken) (e) bewaken van het nest (f) dode bijen naar buiten gooien (g) stuifmeel en nectar verzamelen 16. Met een bijendans wil de werkbij zeggen waar de andere bijen een bloemenrijke plek met veel nectar kunnen vinden. Een rondedans betekent vlakbij de bijenkast; met een kwispeldans wijst de bij de richting aan waar de nectar te vinden is. Dat zijn de twee dansen die de bijen kennen. 17. Wespen, hommels en mieren 18. (a) een wesp heeft felgele en zwarte kleuren; een honingbij heeft meer geelbruine en bruinoranje kleuren. (b) een wesp heeft een gladde angel; een honingbij heeft een angel met weerhaakjes. (c) een wesp heeft weinig haren; een bij heeft veel meer, fluwelige haartjes. (d) een wesp gebruikt gekauwd hout om een papieren nest te bouwen; de honingbij gebruikt zelf uitgezwete was om de raten te bouwen. (e) een wesp eet voornamelijk andere beestjes en soms nectar; een honingbij is een vegetariër en eet alleen stuifmeel en nectar. (f) een wesp maakt geen honing; een honingbij 19. Er zijn maar een paar soorten bijen die in zwermen of volken leven; dat zijn allemaal soorten honingbijen. Andere bijensoorten, zoals metselbijen, behangerbijen en graafbijen leven in hun eentje. 20. In de fruit- en groenteteelt wordt tegenwoordig een insecticide (anti-insectengif) gebruikt om allerlei insecten te doden die de oogst anders opeten. Maar bijen die alleen maar bloemen bestuiven en nectar en stuifmeel halen krijgen het ook in hun lijf. Daardoor sterven er steeds meer bijenvolken uit. En dat is dom van die mensen, want als er niet genoeg bijen zijn om de bloemen te bestuiven, dan kunnen er ook geen vruchten groeien. 24